Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

---

MAVZU-4. TO‘LOV BALANSINING IQTISODIY TAHLILI 
 
4.1 Ikkiyoqlama yozuv asosida hisobga olish tizimi.
To‘lov balansi hisoblarini tuzishning asosiy maqsadlaridan biri tashqi 
muvozanatlikni to‘g‘rilash ehtiyojining paydo bo‘lganligi to‘g‘risidagi ma’lumotga 
ega bo‘lishdir. Biroq ikki taraflama yozuv tizimi to‘lov balansida debet va kredit 
tengligini nazarda tutadi. Shuning uchun unda ijobiy saldo yoki defitsitni ko‘rsatish 
uchun barcha tashqi operatsiyalarni summalash va bu guruh ichidagi operatsiyalarni 
moddalardan ajratish kerak (chiziq ostidan yoki ustidan). 
Chiziqni tortish erini hal qilish to‘lov balansi bosh ehtiyojining a’lo darajadagi 
qaysi operatsiyalar doirasini ko‘rsatish to‘g‘risidagi sub’ektiv nazarni ifodalaydi. 
Mustaqil hisoblangan operatsiyalarga bo‘lgan yondashuvlarning biriga asosan, 
avtonom moddalarni kompensatsiyalash uchun ular amalga oshiriladigan 
operatsiyalardan ajratilishi kerak. Boshqa yondashuv doirasida asosiy e’tibor 
operatsiya xarakterining o‘zgaruvchanligiga qaratiladi: nostabil deb qaraladigan 
operatsiyalar to‘lov balansining umumiy holatini ko‘rish uchun “chiziq ostida” 
belgilanadi. 
Afsuski, moddalarni farqlash uchun yagona o‘lchov birligi mavjud emas, 
chunki bunday bo‘lish sezilarli darajada operatsiyani amalga oshiruvchi iqtisodiy 
agent motivatsiyasiga nisbatan sub’ektiv qarashni ifoda etadi. SHuningdek, qanday 
moliyaviy aktivlar yuqori o‘zgaruvchanlik bilan xarakterlanishini aniqlash mumkin. 
Balans tushunchasiga bir qator turli yondashuvlar birligi ham bejiz emas. 
To‘lov balansining tor ma’nosi savdo balansi, ya’ni FOV asosida ekspert va 
import saldosini ifodalash uchun ishlatiladi. Biroq iqtisodiy nuqtai nazardan 
qaraganda tovarlar va xizmatlar oqimi orasidagi farq sub’ektiv hisoblanadi. Xizmat 
eksportidan tushgan chet el valyutasi birligi, tovar eksportidan tushgan chet el 
valyutasi birligidan maqsadi tashqi savdo balansining ahvolini yaxshilashdir. Savdo 
balansidan asosan bojxona hisobotlaridan foydalanib tovar savdosi bo‘yicha 
ma’lumotlarga nisbatan tezroq ega bo‘lish mumkinligi sababli foydalaniladi. 
Nazariy nuqtai nazardan joriy operatsiyalar hisobi tushunchasi ahamiyatga
 
ega. Mavjud nuqtai nazarlarning biriga asosan, bu hisob o‘z ichiga tovar savdosi, 
xizmat va daromadlar, boshqasiga ko‘ra esa bundan tashqari, xususiy yoki umuman 
bir yoqli transfertlarni oladi. Xususiy bir yoqli transfertlar to‘lov balansini to‘g‘rilash 
nuqtai nazaridan qaralganda tarkibga kirishi mumkin. U holda boshqa hech qaysi 
tarkibga kirmaydigan mehnat daromadi ko‘rsatkichni chiziq ustiga, chet eldan 
kelgan imigrant xizmatchilarni esa chiziq ostiga joylashtiriladi. Ba’zan rasmiy 
transfertlar joriy oqim esa, balansni kapital oqimi bo‘lganligi uchun hisobga 
olinmaydi. Biroq bir yoqli transfertlarni chiziq ostida hisobga olishda muammolar 
paydo bo‘ladi: