I mavzu. «Ilmiy tadqiqot metodologiyasi» fanining maqsadi va vazifalari

 
Ratsional va noratsional ijod qilish modeli
1-rasm 
Ong osti qatlamida sodir bo‘ladigan ijodiy jarayon ko‘lami va dinamikasi tadqiqotchi 
izlanish faoliyatini katta qiziqish va muttasil olib borishi bilan belgilanadi. 
Tadqiqotchilar faoliyatida muammoni intuitiv yechimi ko‘p hollarda kutilmagan paytda 
topiladi. 
Fransuz olimi A.Puankare matematik funksiyalar ustida olib borgan tadqiqot ishlari samara 
bermay turdi . Xuddi shu paytda geologik ekspiditsiyaga qatnashishi uchun Kutans shahriga 
borishga to‘g‘ri keladi. Yo‘l mashaqqatlari bois olib borgan tadqiqoti uning xayoliga ham 
kelmaydi. Poyezddan tushib, belgilangan manzilga borish uchun izvoshning zinasiga qadamini 
qo‘yayotganida tafakkurida muammoni topa olmagan yechimi to‘satdan paydo bo‘ladi. 
Shunisi qiziqki, Puankare suhbatdoshi bilan gapni buzmaslik uchun «topilgan» yechimni 
tahlil qilib ham o‘tirmaydi. Manzilga yetib borganidan keyin favqulotda paydo bo‘lgan yechimni 
tegishli matematik vositalar bilan tekshiradi va uning to‘g‘riligiga ishonch hosil qiladi. 
Muammo ustida tinmay ish olib borish ong osti ruhiy jarayonlarni jadallashtiradi, xattoki 
tush ko‘rish mexanizmi ham bu jarayondan chetda qolmaydi.Uyqudagi ruhiy noaqliy faoliyat 
(ijodiy tush ko‘rish) ba’zida uyg‘oqlikdagi aqliy faoliyatdan farq qilib, sifat jihatidan samaraliroq 
bo‘lishi mumkin. Bizga yetib kelgan manbalarga ko‘ra Ibn Sino va Al-Xorazmiy kabi allomalar 
ko‘p muammolar javobini tush ko‘rish paytida olishar ekan. 
Ibn Sino o‘zini tarjimai holida shunday deydi: «Agar bir oz uyquga ketsam, tushimda, 
o‘ngimdagi masalalarni ko‘rar edim va ko‘p masalalar tushimda ayon bo‘lardi»1. Xuddi 

---

shuningdek, D.I.Mendeleev ham kimyo asoslarini yetuk darajada bilmaganida davriy sistema 
jadvalining to‘g‘ri varianti tushida aniq namoyon bo‘lmas edi. Ko‘plab ratsional-mantiqiy 
urinishlar natijasiz bo‘lgan bir sharoitda, intellektning faoliyat energiyasi passayganida, uyquda 
miya yarim shartlarining tormozlanmagan hujayralari ong osti tafakkurni faollashtiradi va bu 
noongli ruhiy faoliyat oqibatida D.I. Mendeleev tushida kimyo elementlari davriy tizimining 
to‘g‘ri varianti «ko‘rinadi», hosil bo‘ladi.