Metodologiyasi

tamoyili. 
M azkur tamoyilga ko‘ra tarixiy 
clik obyektivdir, tarixiy faktlar (dalillar) va m anbalar obyek- 
V mazmunga ega bo‘lib, tarixiy tafakkur yordamida obyektiv 
haqiqatea crishish nuim kindir. Agar tarixchi bu tamoyilga amal 
lmasa, tarixiy tadqiqotni am alga oshirishidan sam ara boMmay- 
li va xatolikka yo‘l qo‘yishi m um kin. Bu masalada dastlab XIX 
asrda nemis tarixchisi L.R anke tarixchilarga murojaat qilib, ta ­
rixni obyektiv (xolislikka am al qilgan holda, xolisona yondashib) 
o‘rganishga chaqirdi. U ning fikricha, «tarixchi o‘tm ishni taf- 
tish qilib (aynan «sud qilib») kelajak foydasi uchun zam ondosh- 
larni o‘rgatish emas*, balki faqatgina tarixiy jarayonlarni tadqiqot 
uslublaridan foydalangan holda va tarixchilarning tanqidlariga 
amal qilgan holda qanday bo‘lsa shundayligicha ko‘rsatib beri- 
shi kerak. Bu amalga oshishi m urakkab boMgan ideal tadqiqot, 
biroq uni toMiq ravishda am alga oshirishga harakat qilish tarix­
chi uchun zarurdir*. L.R ankening G erm aniyadagi kasbdoshlari 
uning bu fikrlariga qo'shilm adilar va tarixchi siyosatdan chetda 
turishi mumkin emas, degan qarshi fikr bildirdilar. G.Treychke- 
ning fikricha, «tarixchi «faqatgina qabrda yotganida* siyosatdan 
(yoki siyosiy mansublikdan) xoli boMishi mumkin*.
Marksistlar tarixchilarning siyosatga aloqadorligini sinfiy qara- 
ma-qarshilik (yoki sinfiy mansublik) nuqtayi nazaridan ko‘rsatish- 
ga harakat qildilar. Bunda ularning aksariyat ko'pchiligi boshqa bir 
marksist G.Plexanovning tarix fani biror-bir partiya yoki siyosat­
ga bog'liq boMishi m um kin emas, faqatgina tarixchining o‘zi bun­
day holatga mansub boMishi m um kin, degan qarashlarini ham inkor 
qildilar. XX asr dastlabki choragida bu qarama-qarshilik asta-sekin 
so'nib bordi va asosan sobiq sovet tarixchilaridan «so'nggi tarixiy ja ­
rayonlar haqida tarix faniga o'zgartirishlar kiritish* va tarixchilami 
«mafkuraviy front jangchilari* sifatida shakllantirilishi talab dara- 
jasiga ко tarildi. Bunday vaziyatda bu tarixchilar tomonidan tarixiy 
haqiqatni izlash va xolisona tarixiy tadqiqot olib borish amalda o‘z 
ahamiyatini yo'qotdi. Sovet mafkurasi tarix fanini o‘z ta’siriga olib 
uning fan sifatidagi mavqeiga ham putur yetkaza boshladi.
169

---

XX asr davomida yevropalik faylasuflar tom onidan ham obyek- 
tivlik (xolislik) tam oyilini inkor qilish va uni turlicha talqin qj, 
lish holatlari davom etdi. Subyektivlik va relyativizm keng tarqa- 
lib, om m alasha boshladi. Biroq XX asrning 70-yillaridan boshlab 
postm odernistlarning tarix fani haqidagi fikrlari va qarashlari, bir 
qator ilm iy-nazariy yondashuvlari ilgari surila boshlagach obyek- 
tivlik (xolislik) tam oyiliga qarshi yana bir «hujum* yuzaga kel­
di, ya’ni, postm odernistlarning «tarixchilar hech qachon obyektiv 
haqiqatga erisha olm aydilar va bu boradagi harakatlari samarasiz 
yakun topadi* deb ta ’kidlaydilar.
Biroq tarixchilar postm odernistlarning bu fikrlarini to‘liq 
inkor qiladilar va hech qachon tarixiy haqiqatning yuzaga chi- 
qishi va uni am alga oshirishdan to ‘xtamaydilar, bu asrlar da­
vom ida tarixchilar tom onidan amalga oshirilgan tarix asarlari- 
ning yaratilishi va ulardagi tarixiy jarayonlarning yoritilishi va 
keyingi davrlarda am alga oshirilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari va 
ularning ilmiy xulosalaridan ham anglash m um kin. Agar tanqid 
asosli bo‘lsa, u h ar doim tarixchilar tom onidan inobatga olina- 
di va bunda tarixchilar albatta tarixiy haqiqatning (tarixiy xolis- 
likning) qaror topishi va ilm iy jihatdan asoslanishi ham da tad­
qiqot oldiga qo‘yilgan m aqsadlarining amalga oshirilishi uchun 
yangi uslublarni izlab topishga (shakllantirishga) va ularni ilmiy 
jih atd an asoslashga harakat qiladi. Bunda tarixchiga ta ’sir etishi 
m um kin boMgan bir qator om illar (siyosiy, milliy, diniy, ijtimoiy 
va boshqalar) ham borki, u lar ham ba’zida tarix tadqiqotlarida o‘z 
ta ’sirini ko‘rsatishi m um kin, bunday hollarda bildiriladigan tan- 
qidlar tarixchiga eng to ‘g ‘ri yo‘nalishni tanlab olishi uchun turt- 
ki bo'lishi shubhasizdir.
Tarixchi tadqiqot obyekti, tarixiy voqelik yoki jarayon va hodi- 
salarni har tom onlam a o ‘rganishi lozim. Bilish obyekti h ar doim 
tarixiy jarayonning bevosita ishtirokchisi boMadi, jarayonning bu- 
tun m ohiyatini o ‘zida aks ettiradi.
Tadqiqot jarayonida xolislikka (obyektivlikka) erishish 
u c h u n
bilish subyektining faolligi ham da kuzatuvchanligi, keng 
m u s h o -
170

---

y u r ita
olishi, tafakkuri va bilishga intilishi, tadqiqotlardagi 
b a rc h a u s lu b la rn i, 
ayniqsa fanlararo yondashuv uslublarini qoMla-
shi katta yordam beradi.
T a rix c h ig a
zarur boMadigan om illar bu - yuqori darajadagi 
rofessionallik (yuqori darajadagi kasbiy m ahorat va bilim), keng 
tafakkuri va chuqur aql-zakovatga egaligi, tadqiq etilayotgan davr 
(tadqiq etilayotgan tarixiy davrlar) insonlari (insoniyat) oldida- 
gi javobgarlik hissining yuqoriligi va ayni vaqtda m as’uliyatni his 
eta olishi, ayni vaqtda kasbdoshlari oldida va qolaversa, zam on- 
dosh kishilar oldidagi javobgarlik hissining yuqoriligi va m as’uli­
yatni his eta olishi hisoblanadi. Shu bilan birga tarixchining faol- 
ligi, manbalardagi m a’lum otlarni ilm iy muomalaga jalb qilinishi, 
modellashtirish va boshqalar jarayonida o‘zboshim chalik va xato- 
likka yoM qo‘ymaslik ham tarixchi oldiga qo'yiladigan m uhim ta- 
lablardan sanaladi.
Tadqiqotchi agar tarixiy tadqiqot obyekti yoki tadqiq eti­
layotgan m aterial bilan yakkam a-yakka qolgandagina (boshqa 
ta’sirlarga uchram agan holda) u n ing tadqiqot jarayonidagi o ‘rni 
muhim aham iyatga ega boMadi, b unda tarixchi tadq iq o tch i­
ning haqqoniyligi va iste’dodidan tadqiqotning natijasi y u za­
ga chiqadi.
B.Kroche, R .K ollingvudlarning ta ’kidlashicha, tarix tabiatdan 
farqli oMaroq tadqiqotchining ongida obyektiv tarzda aks etmay- 
di. Tarixga va tabiatga aloqador faktlar tushuncha sifatida aynan 
bir xil m a’noni anglatmaydi.
Tabiatga aloqador faktlar shunday faktlarki, olim yoki tad­
qiqotchi ularni ayni ko'rinishida qabul qilishi yoki laboratoriya- 
da hosil qilishi mum kin.
Tarixiy faktlar esa o 'tm ishda va m a’lum bir vaziyatlarda sodir 
bo lgan va takrorlanm as hodisalar sifatida namoyon boMadi. U lar 
bevosita muomalaga kiritilgandan so‘nggina tarixiy m ushohada 
°byektlariga aylanadi. Bu holatda tarixchining ixtiyorida faqatgi- 
na hujjatlar va boshqa qadimgi davrlar qoldigM sifatida saqlanib 
kelgan narsalar yoki hodisalar boMib, tarixchi ularga asoslangan
171

---

va tayangan holda faktlarni qayta shakllantirichi