Metodologiyasi

degan te-
ologik tushuncha.
Volyuntarizm 
- falsafada voqelikning negizi irodadadir, 
deb
biluvchi va obyektiv taraqqiyot qonu nlarini rad etuvchi 
idealistik
yo'nalish. Psixologiyada irodani psixik hayotning asosiy 
om i-
li deb qarash. Tarix fanida esa tarixiy taraqqiyotning obyektiv 
qon un lari bilan hisoblashm ay, o'zboshim chalik bilan ish 
tutish.
V olyuntaristlarning ta ’kidlashicha, inson tarix ni ijod 
qiluvchi,
uni shakllantiruvchi om ildir, inson tarixiy jarayonda 
o'ziga
z a ru r va o'zi xohlagan jam iyatni barpo eta olishi m um kin 
deb
hisoblaydilar.
Pozitivistlar 
— (pozitiv — tajribaga, faktlarga asoslanish). 
P ozitivistlar ta rix n i «pozitiv* bilim ga aylantirishga harakat 
qildilar. Bu tu sh u n ch a n in g m ohiyati sh u ndaki, pozitivistlar 
h am m a haqiqiy, pozitiv b ilim lar konkret fan larn in g m ahsulidir, 
falsafa esa bunday b ilim larn i bera olm aydi, sh u ning uchun 
u n in g keragi yo'q, degan g'oyaga asoslangan subyektiv qarash- 
ga ega edilar. U la r tarix iy d alillar bilan qanday ishlash, m an ­
b alarn i ta h lil qilish b o 'y ich a bir q anch a m eto d larn i ham tak- 
lif qilganlar.
Ratsionalist 
- hayotga aql ko'zi bilan qarovchi, mulohazakor, 
aql-idrokka asoslangan hukm (fikr). Falsafada ratsionalizm — ta- 
fakkurni hissiy tajribadan ajratib qo'yadigan va aqlni bilishning
bering.
166

---

b ird a n -b ir 
manbayi deb hisoblaydigan falsafiy oqim. Tarix fanida 
har qanday tarixiy jarayonni aql-idrok, mulohazakorlik va ilmiy- 
likka asoslangan holda tushunish va talqin qilish.
Fatalist 
- taqdirga ishonuvchi, taqdir, peshanaga yozilgani, 
qismatga bitilgani sodir boMadi, deb hisoblaydi, fatalistlar (tarix 
fanida) - voqealar sodir bo'lishi m uqarrar, uni m uhokam a q i­
lish maqsadga muvofiq em as deb hisoblovchilar. F atalistlarning 
fikricha, tarix o ‘zining avvaldan m a’lum yo‘lida g'ild irab kela- 
veradi, unda ham m a narsa qonuniy va zaruriy, inson esa shid- 
dat bilan sodir boMayotgan bu jarayonda mayda va arzim as pay- 
rahadir (ya’ni inson tarixiy jarayonning sodir bo'lishida hech
qanday rol o'ynam aydi va unga ta ’sir ko‘rsata olmaydi) deb hi- 
soblaydilar.
167

---

TARIXIY BILISH TAM OYILLARI