5-mavzu: Mikrozarralarning to`lqin xossalari. De-Broyl gipotezasi. De-broyl to`lqininig xossalari va statistik talqini. Devisson-Jermer tajribasi. Tomson va Tartakovskiy tajribasi. Geyzenberg noaniqlik munosabati. De-Broyl gipotezasi

x 
va 
∆
P 
kattaliklar bir vaqtda nolga teng bo‘la olmaydi. 
Zarraning koordinatasi 
x 
qancha yuqori aniqlikda belgilangan bo‘lsa, uning 
koordinatasi 
Px 
shunchalik past aniqlikda belgilanadi va aksincha, ya’ni 
∆
x
=0 
bo‘lganda ∆
P
x
va aksincha. 
Zarraning koordinatasi 
x 
va impulsi 
P 
bir vaqtda yuqori aniqlikda 
aniqlanadigan holati tabiatda yo‘q. Noaniqlik munosabatlari 1927 yilda Geyzenberg 
tomonidan aniqlangan bo‘lib, mikroolam qonuniyatlarini tushunishda va kvant 
mexanikasi yaratilishida muhim qadam bo‘ldi. 

---

Uch o‘lchamli holatda klassik nuqtai nazardan zarra uchta 
koordinatalar 
x
, 
y
, 
z 
va ularga tegishli 
P
x
, 
P
y
, 
P
z
 
impulslar bilan 
xarakterlanadi. 
Bunday 
holatda 
Geyzenberg 
noaniqlik 
munosabatlari 
koordinatadagi 
noaniqlik 
va 
impulsning 
shu 
koordinata 
o‘qiga 
proyeksiyasidagi noaniqlik orasidagi bog‘lanishni ifodalaydi, ya’ni: 
∆x ∗ ∆P
𝑥
≥ h
; 
∆y ∗ ∆P
𝑦
≥ h
; 
∆z ∗ ∆P
𝑧
≥ h
Tajribalar ko‘rsatadiki, kvant sohasida olib boriladigan o‘lchashlar klassik 
fizikadagi o‘lchashlardan farq qiladi. Lekin har ikkala holatda ham o‘lchash xatolari 
bo‘ladi. Klassik fizika o‘lchash usulini, texnikasini takomillashtirish bilan o‘lchash 
xatolarini eng kichik qiymatga keltirish mumkin deb hisoblaydi. Aksincha, kvant 
fizikasiga 
asosan, 
o‘lchash 
aniqligining 
muhim 
chegarasi 
bo‘lishi 
kerak. Buni esa o‘lchash usulini texnikasini takomillashtirish, yaxshilash bilan 
yo‘qotib bo‘lmaydi. Geyzenbergning noaniqlik munosabatlari esa ana shu aniqlik 
chegaralarini ko‘rsatadi. Noaniqlik munosabatlaridan ayrim xulosalar kelib chiqadi: 
1.
Zarra to‘liq ravishda tinch bo‘ladigan holat bo‘lishi mumkin emas. Klassik 
fizikada zarra impulsi 
P
=
m
υ formula bilan aniqlanadi. Tezlik υ ni topish 
uchun qiymatlari yaqin bo‘lgan 
t
1
va 
t
2
vaqtlar oraliqlarida zarraning 
x
1
va 
x
2
koordinatalari o‘lchanadi va (
x
1
–
x
2
)/(
t
1
–
t
2
) kattalik topiladi, chegaraviy o‘tish 
t
1
→
t
2
bajariladi. Bunday usulni mikrozarraning oniy tezligini aniqlashga 
qo‘llash mumkin emas. Haqiqatdan ham chegaraviy o‘tish 
x
1
va 
x
2
larni aniq 
o‘lchashni talab qiladi. Koordinatalarni aniq o‘lchash esa zarralarning 
impulsini sezilarli darajada o‘zgartiradi. Shuning uchun chegaraviy o‘tish 
orqali zarraning biror holatida ham uning oniy tezligini topish mumkin emas. 
t
1
va 
t
2
vaqt oraliqlari (
t
2
–
t
1
) kattaroq qiymatda olinganda va 
x
1
hamda 
x
2
lar 
past oraliqda o‘lchanganda, zarraning oniy tezligini topish mumkin bo‘ladi. 
Bunday holda o‘lchash xatolari zarra tezligining aniqlanishiga va (
x
2
–
x
1
)/(
t
2
–
t
1
) kasr qiymatiga kamroq ta’sir qiladi. Bunday yo‘l bilan zarra tezligining 
haqiqiy qiymati aniqlanmay, balki uning (