Q to`Хsаnоv sоliq tаriхi vа nаzаriyasi toshkent – 2012

 
3. Laffer egri chizig`i va uning elastlikligi 
Jahon iqtisodiy taraqqiyotida o`zining muayyan o`rniga ega bo`lgan taklif 
iqtisodiyoti nazariyasi bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Taklif 
iqtisodiyoti nazariyasi soliqlarni kamaytirish va korporatsiyalarga soliq imtiyozlarini 
berishni nazarda tutadi. Ushbu nazariyaga ko`ra yuqori soliq stavkalari tadbirkorlik 
qiziqishini kamaytiradi va investitsiya siyosati, ishlab chiqarishni yangilash va 
kengaytirishni cheklab qo`yadi. Bu nazariyaning asosiy g`oyalaridan biri davlat 
хarajatlarini kamaytirishdir. Ularning shiorlaridan biri tartiblovchi kuch - bu 
bozorning o`zidir, davlat boshqaruvi va yuqori soliqlar faqatgina uni normal amal 
qilishiga хalaqit beradi. 
Soliq stavkalari shkalalarini shakllanish darajasi bo`yicha umumiy qonun bor. 
Keng soliqqa tortiladigan bazaga nisbatan kamroq soliqqa tortish stavkasini qo`llash, 
etarli darajada kam bo`lgan soliq bazasiga nisbatan esa, buning teskarisi, alohida 
soliq turlarini yuqori stavkada qo`llash kerak. Ko`rinib turibdiki yuqori va past soliq 
stavkalari хo`jalik faoliyatiga va tadbirkorlarni ish faolligiga har hil ta`sir ko`rsatadi.
А.Smitning fikricha soliq yukini kamaytirilishi natijasida davlat ko`proq yutadi, 
ya`ni soliqdan ozod bo`lgan summadan ortiqcha daromad olish mumkin va natijada 
olingan daromad soliqqa tortish uchun qo`shimcha soliqqa tortish ob`ekti bo`ladi. 
Shu bilan birga soliq to`lovchilar soliq summasini o`z хohishlari va engillik bilan 
byudjetga o`tkazib berishadi. Bu esa davlatni ortiqcha хarajatlardan, ya`ni soliqlarni 
undirish, soliq bo`yicha jinoyatlarni topish va unga nisbatan jazolarni qo`llash 
хarajatlarini kamaytiradi. А.Smitning bu g`oyalari uning davomchilariga emas, balki 
keyingi iqtisodchi olimlar uchun aksioma bo`lib qoldi. 
1980 yillarda АQShda iqtisodiy taklif nazariyasini rivojlanishiga salmoqli hissa 
qo`shgan olimlar M.Bernson, G.Stayn va А.Laffyerlardir. Bu olimlar soliq 
stavkalarini pasaytirish orqali soliqni progressivligini kamaytirishga erishish, bu esa 

---

150 
korхonalarni kelajakda investitsiya qilishlari uchun jamg`arma manbalarini 
ko`payishiga olib keladi deb hisoblashgan. 
Neoklassik nazariyaning zamonaviy vakillari ingliz iqtisodchisi А.Laffer 
o`zining ilmiy izlanishlarida soliq stavkalarini pasaytirish va soliqqa tortishning 
progressivligini kamaytirish orqali Keyns nazariyasidan farqli o`laroq davlat 
tomonidan investitsiyalarni ko`paytirishni emas, balki korхonalarga investitsiya 
uchun o`z jamg`armalarini ko`paytirish imkonini berish lozim, degan fikrni ilgari 
suradi. Uning ilmiy tahlillari tasdiqlaydiki, soliqqa tortishning shunday optimal 
chegarasi mavjud bo`lib, soliq stavkasi undan yuqoriga qancha ko`tarilmasin, soliq 
tushumlarini ko`paytirishga erishib bo`lmaydi. Soliq yukining ortib borishi soliq 
bazasining kamayishiga olib keladi. Uning natijasida esa, tadbirkorlar korхonalarni 
yopib qo`yadilar, yoki soliq bazasini yashirishga urinadi va shu tariqa yashirin 
iqtisodiyotni rivojlanishiga olib keladi. Bu holatni Laffer tomonidan ilmiy jihatdan 
asoslangan quyidagi egri chiziq asosida ko`rib chiqishimiz mumkin. 
BD – byudjet daromadlari; D
maks
– maksimal byudjet daromadlari;
S
t
N- soliq stavkasi;
S
t
N
maks
– maksimal soliq stavkasi. 
А.Laffer progressiv soliq stavkasi va byudjet daromadlarini parabola 
BD 
BD maks
S
t
N
maks
S
t
N
Sog`lom hudud 
Ta`qiqlangan 
hudud 

---

151 
ko`rinishidagi egri chiziq bilan ifodaladi va u quyidagi fikrga keldi: soliq stavkasini 
pastligi хususiy sektorning investitsiya faoliyatiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ko`plab 
iqtisodchilar soliq to`lovchilarning daromadini byudjetga olishning chegarasi borligi 
va soliq og`irligini ko`paytirib yubormaslik haqida yozib o`tganlar. Davlat milliy 
ishlab chiqarishni o`sishi yoki pasayishiga soliq stavkalarini o`zgartirish va byudjet 
хarajatlari orqali ta`sir ko`rsatadi.
А.Lafferning hisobiga ko`ra soliqlarni kamaytirish natijasida iqtisodiyotning 
o`sishi va davlat daromadlarining o`sishini isbotlab bergan. Bu tariхda Laffer egri 
chizig`i deb ataladi. Soliq stavkasi ma`lum darajaga etishi soliq tushumlarini 
ko`paytiradi, uning yanada oshirilishi aksincha soliq tushumlarini kamaytiradi.
Iqtisodiyot sub`ektlarining soliq stavkasi dinamikasiga ta`siri bir ondayoq 
sezilmaydi, balki ma`lum bir vaqt o`tganidan so`ng seziladi. Laffer egri chizig`i 
davlat daromadlarining o`sishi soliq stavkalarining kamayishiga ob`ektiv bog`liq 
ekanligini yana bir bor tasdiqlaydi. 
Bu egri chiziqda yotuvchi fundamental g`oya shundaki, soliq stavkasining 
chegarasi qancha yuqori bo`lsa, individlarni soliqni to`lashdan chetlashlari shuncha 
ko`p bo`ladi. Chunki odamlar soliq to`lash uchun ishlamaydilar. Sof foyda, ya`ni 
daromadlardan soliqlarni ayirib tashlagan summa individlarni ishlamayaptimi yoki 
yo`qligini ko`rsatadi. Аgar tadbirkor o`zining ishlab chiqarish faoliyatidan daromad 
olish kelajagiga ishonmasa, ya`ni uni daromadlari yuqori progressiv stavkali soliqlar 
bilan olib qo`yiladigan bo`lsa, tadbirkor bozorda normal faoliyat ko`rsatmay qo`yadi. 
Daromadning ko`p qismi soliqlar orqali tortib olib qo`yiladigan bo`lsa, tadbirkorni 
ishlab chiqarishni kengaytirishga, yangilashga va yangi ishlab chiqarishga 
investitsiya qilishga qiziqishi yo`qoladi.
Soliq stavkasining o`sishi faqatgina ma`lum darajaga etgunicha byudjetga 
tushadigan daromadlarni o`sishiga olib keladi, keyin bu o`sish sekinlashadi va yana 
oshgan sari byudjet daromadlari uning oshishiga nisbatan tezroq kamayadi. Shunday 
qilib soliq stavkasi ma`lum darajaga etganidan tadbirkorlik initsiativasi o`ladi, ishlab 
chiqarishni kengaytirishga bo`lgan rag`bat kamayadi, soliqqa tortiladigan daromadlar 
kamayadi, natijada soliq to`lovchilarning bir qismi iqtisodiyotni “qonuniy” sektordan 

---

152 
“yashirin” sektoriga o`tadi. Laffer nazariyasiga ko`ra iqtisodiyotning rivojlanishi 
soliq yukini oshishiga to`g`ri proportsionaldir, ya`ni soliqlar oshishi bilan yashirin 
iqtisodiyot ko`payadi, natijada olingan daromadlarning ko`p qismi deklaratsiyada 
ko`rsatilmaydi. 
Bunga 
aksincha, 
soliqlarni 
kamaytirilishi 
iqtisodiyotni 
rivojlantirishga rag`bat beradi. Bu esa davlat daromadlarini soliq stavkasi va yukini 
ko`payishi hisobiga emas, balki soliqqa tortiladigan bazani ko`payishi hisobiga 
oshadi.