Jo`rayeva A

10.2. Genetik axborotning ko`chirilish turlari. 
Turli xil organizmlarda 
aniqlangan genetik axborot ko`chirilishining 3 xil usulini ta’kidlash mumkin: 
1. Replikatsiya
– 
nusxa olish yoki ikki hissa ko`payish. Bu fundamental 
jarayon hujayralarning bo`linishi, nasliy belgilarning avlodlarga o`zgarmay 
uzatilishidan iborat. Bunda genetik axborotning o`tkazilishi nuklein kislotalarning
bir sinfida, ya’ni DNK dan DNK ga yoki ayrim viruslarda RNK dan RNK ga 
bo`lib amalga oshadi. 
2. Genetik axborotni nuklein kislotalarning turli sinflari o`rtasida – DNK dan 
RNK ga o`tkazilishi transkriptsiya yoki ko`chirib olish deb aytiladi. 
Replikatsiyadan farqli ravishda transkriptsiyada DNK molekulasida joylashgan 

---

86 
axborot to`liq o`tkazilmaydi, uning ayrim qismlarigina ko`chiriladi. Transkriptsiya 
natijasida hamma turdagi RNK lar: asosiy (mRNK, tRNK, rRNK) va minor RNK 
lar hosil bo`ladi. 
Bundan kelib chiqadiki, DNK sistronlari faqat polipeptid zanjirining 
strukturasi to`g`risida emas, balki tRNK, rRNK va minor RNK strukturalari 
to`g`risida ham axborot saqlaydi. 
Transkriptsiya to`g`ri – DNK dan RNK ga va teskari – RNK dan DNK ga 
bo`lishi mumkin. Teskari transkriptsiya birinchi bo`lib onkornavirus deb ataluvchi 
shish hosil qiladigan RNK li viruslarda aniqlangan bo`lib, ular xo`jayin-
hujayraning DNK sida teskari transkriptsiya yo`li bilan joylashib oladilar. Virus 
RNK sining nusxasi - DNK ning begona qismi hujayrada shishli 
transformatsiyaga olib keladi. Balki, teskari transkriptsiya faqat hujayraning shishli 
transformatsiyasida 
emas, ularning me’yoriy hayot faoliyatida yoki 
differentsiyallanish jarayonida ham ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. Teskari 
transkriptsiya mRNK dan boshqa barcha turdagi RNK lar uchun bo`lishi mumkin. 
3. Genetik axborotning makromolekulalarning turli sinflari o`rtasida, ya’ni 
mRNK dan oqsilga o`tkazilishi translyatsiya yoki tarjima deb aytiladi. Genetik 
axborot ko`chirilishining bu turida nuklein kislotalarda yozilgan axborotni oqsillar 
sintezida aminokislotalar tartibiga o`tkazilishidir. Bunda faqat mRNK translyatsiya 
qilinadi. rRNK va tRNK translyatsiyada yordamchi vazifasini bajaradi. 
Translyatsiya faqat to`g`ri – mRNK dan oqsilga tomon bo`ladi va u orqaga 
qaytmaydi. 
Hujayrada genetik axborotning ko`chirilishi uzluksiz jarayon bo`lib, uni 
quyidagi sxemada ifodalash mumkin: 
DNK ↔ DNK ↔ RNK → oqsil 
Hozirgi zamon biologiyasining asosiy postulati DNK RNK ni yaratadi, RNK 
oqsilni, DNK ning o`zi axborot xazinasi, u oqsil biosintezida bevosita ishtirok 
etmaydi. Demak, genlar ta’sirida ikki turdagi makromolekulalar birlamchi 
mahsulot sifatida hosil bo`ladi. Bular avvalo oqsil va RNK ning rRNK, tRNK va 
minor RNK kabi ba’zi turlaridir.
Genetik axborot uzatilishining hamma turlari matritsa (qolip) mexanizmiga 
asoslangan. Bu esa ularning har biri uchun qolip zarurligini bildiradi. 
Replikatsiyada DNK ning bir zanjiri (viruslarda RNK), transkriptsiyada – DNK 
ning bir qismi (to`g`ri transkriptsiya yoki teskari transkriptsiya, translyatsiyada esa 
– mRNK, ya’ni faqatgina nuklein kislota qolip bo`lishi mumkin. Qolip hujayradagi 
genetik axborotning juda aniqlik va tejamkorlik bilan o`tkazilishini ta’minlaydi. 
Nuklein kislotali qolipdan mos keluvchi aniq nusxani olish nukleotidlarning azotli 
asoslarini to`g`ri komplementarligini, ya’ni unga asosan A bilan T (RNK da U 
bilan) va G bilan S ning juftlashishini ta’minlaydi. Shu sababli har bir yangi 
polinukleotid zanjirida nukleotidlar qolipga mos tushadi.