Jo`rayeva A

Struktura belgilariga 
ko`ra oqsillar ikkita yirik guruhga bo`linadi: oddiy 
oqsillar (protein, apoprotein) – gidrolizlanganda faqat aminokislotalarga ajraladi va 
murakkab oqsillar (proteid, goloproteid) – gidrolizlanganda aminokislotalardan 
tashqari oqsil bo`lmagan komponentlar ham bo`ladi, masalan uglevod, yog`, 
nuklein kislota va hokazolar. 
Oqsillar tasodifiy belgilariga asoslanib, ko`pincha ular ajratib olingan manba 
yoki molekulaning eruvchanligi, konfiguratsiyasiga qarab nomlanadi. 
4.2. Oddiy oqsillar va ularning vakillari. 
Oddiy oqsillar eruvchanligiga, 
aminokislota tarkibiga va boshqa ba’zi xususiyatlariga asosan quyidagi guruhlarga 
bo`linadi: gistonlar, protaminlar, albuminlar, globulinlar, prolaminlar, glutelinlar 
va proteinoidlar (skleroproteinlar). 
Gistonlar
(gr. histos – to`qima) – ko`p hujayrali organizmlarning to`qima 
oqsili bo`lib, xromatin DNK si bilan bog`langan. Bu oqsillarning molekula 
og`irligi nisbatan kichik (11000-24000); elektrokimyoviy xususiyatlariga ko`ra 
asos xossalarini kuchli namoyon qiladi, chunki har xil gistonlarning izoelektrik 
nuqtasi 9,5-12,0 atrofida bo`ladi. Gistonlar faqat uchlamchi strukturaga ega. Ular 
5 turga bo`linadi: H
1
, H
2a
, H
2b
, H
3
, H
4
. Bunday guruhlarga bo`lish gistonlarning 
tarkibidagi arginin va lizinning nisbatiga asoslaniladi. Shuningdek, qushlar, 
amfibiyalar va baliqlarning eritrotsitlarida gistonlarning qo`shimcha yana bir turi – 
H
5
ham ajratib olingan. 
Ko`p hujayrali organizmlarning to`qimalarida giston/DNK nisbati 1 atrofida. 
Tabiiy sharoitlarda gistonlar DNK bilan mustahkam bog`langan va nukleoproteid 

---

32 
tarkibida ajraladi. Giston-DNK bog`i elektrostatik bog` hisoblanadi, chunki 
gistonlar tarkibida diaminokislotalar – arginin va lizin miqdori musbat zaryadi 
katta, DNK zanjiri esa manfiy zaryadga ega. Gistonsimon oqsillar hujayra 
sitoplazmasining ribosomasi tarkibida uchraydi. Bakteriyalarda tipik gistonlar 
uchramaydi, viruslarda esa gistonsimon oqsillar bo`ladi. 
Gistonlarning asosiy vazifasi – struktura va boshqaruv. Ularning struktura 
vazifasi DNKning fazoviy strukturasini va o`z navbatida xromatin va 
xromosomalarning strukturalarini turg`unlashtirishda ishtirok etadi. H
1
gistonidan 
boshqa barcha 4 turdagi gistonlar xromatinning struktura birligi bo`lgan 
nukleosomalarning asosini tashkil etadi; H
1
gistoni esa nukleosomalar orasidagi 
DNK fragmentlarini to`ldirib turadi. Boshqaruv vazifasi genetik axborotni DNK 
dan RNK ga o`tkazilishini blokirovka qilishdan iborat. 
Gistonlarga globin (gemoglobin), bo`qoq bezi gistoni, skombron (skumbriya 
balig`idan olingan) oqsillari kiradi. 
Protaminlar 
– gistonlarning o`ziga xos biologik o`rinbosarlari hisoblanadi, 
lekin ular gistonlardan aminokislotalar tarkibi va strukturasi bilan farq qiladi. Ular 
eng sodda tuzilgan oqsillar bo`lib, molekula og`irligi ham eng past 4000-12000 
gacha bo`ladi. Ammo ularning tarkibida arginin va lizinning miqdori ko`p – 80% 
gacha va undan ham ortiq bo`lganligi sababli kuchli ishqor xossasiga ega. 
Gistonlar singari protaminlar ham – polikation oqsillar bo`lib, ular spermaning 
xromatinida DNK bilan bog`lanadi. Protaminlar ko`proq baliqlarning urug`idagi 
nukleoprotamin tarkibida bo`ladi. Bunday protaminlar olingan manbasiga ko`ra 
quyidagicha nomlangan: salmin – lososning, truttin – forelning, skumbrin – 
skumbriyaning, klupein – seldning urug`idan olingan. 
Protaminlar ham gistonlar kabi spermatozoidlarning DNK sida struktura 
vazifasini bajaradi. 
Prolaminlar 
– o`simlik oqsillari guruhi bo`lib, donli o`simliklarning 
urug`ida mavjud bo`ladi. Prolaminlar uchun suvda, tuzli eritmalarda, mutlaq 
spirtda, kislotalar va ishqorlarda erimaslik asosiy xususiyat hisoblanadi. Ular 70
°
li
etanol bilan ekstraktsiya qilinadi. Bunday muhitda erish xossasi ularning tarkibida 
qutbsiz aminokislotalar va prolin bo`lishiga bog`liq. Prolaminlarning nomi ham 
ajratib olingan manbalarga asoslangan. Gliadin – bug`doy va javdardan, gordein – 
arpadan, avenin – sulidan, zein – makkajo`xori donidan olingan.
Glutelinlar 
ham o`simlik oqsillari bo`lib, neytral erituvchilarda – suv, tuzli 
eritmalar va etanolda erimaydi, ammo kuchsiz eritmalar – suyultirilgan kislota va 
ishqorlarda eriydi. Ularning bunday erituvchilarda erishi tarkibida prolaminlarga 
nisbatan argininning miqdori ko`proq prolinning miqdori kamroq bo`lishiga 
bog`liq. Glutelinlar donlar – bug`doy, arpa tarkibida uchraydi. Guruchdan olingan 
orizenin, bug`doydan olingan glutenin shu guruh oqsillariga kiradi.