Jo`rayeva A

 
8.2. Ammiakni zararsizlantirish yo’llari
. Organizmda ammiak quyidagi 
jarayonlarda hosil bo’ladi: 

aminokislotalarning dezaminlanishi; 

biogen aminlarning dezaminlanishi (gistamin, serotonin, sisteamin); 

purin asoslarining dezaminlanishi (guanin va adenin); 

pirimidin asoslarining parchalanishi (uratsil, timin, sitozin); 

aminokislotalar amidlarining dezaminlanishi (asparagin va glutamin); 
COOH 
CH
2 
+ CH
2
C = O 
COOH 
CH
3 
H - C - NH
2
COOH 
alanin 
CH
3 
C = O
COOH 
Piruvat 
COOH 
CH
2 
+ CH
2
H- C- NH
2
COOH 
COOH 
CH
2 
HC-NH
2
COOH 
Asparagin kislota 
COOH 
CH
2 
+ CH
2
C = O 
COOH 
COOH 
CH
2 
+ CH
2
H – C –NH
2
COOH 
COOH 
CH
2 
C = O 
COOH 
oksaloatsetat 

---

210 
Bir sutkada 100 g iste’mol qilingan oqsilni parchalanishidan 19.4 g ammiak 
hosil bo’ladi. Ammiak to’qimalarda asosan kam konsentratsiyadagi ionlashmagan 
ammiak bilan muvozanatda turuvchi ammoniy ioni (NH
4
+
) ko’rinishida bo’ladi. 
Ammiak konsentratsiyasining (normada 0.4-0.7 mg/l) oshishi zaharli ta’sir 
ko’rsatadi, ayniqsa, nerv hujayralariga, nerv tizimini kuchli qo’zg’alishi: odamning 
hadeb qusishi, behalovat bo’lib, o’zidan ketib qolishi kuzatiladi. Ammiak 
zararsizlanishining bir necha yo’llari mavjuddir: 

organik kislotalarning ammoniyli tuzlarini hosil qilish; 

aminokislotalar amidlarini hosil bo’lishi; 

qaytarishli aminlanish (transreaminlanish); 

siydikchil (mochevina) ni hosil bo’lishi; 

ammoniy tuzlarini hosil qilishi; 
1). Organik kislotalarning ammoniyli tuzlarini hosil qilish – ammoniy sitrat, 
ammoniy oksalat, ammoniy fumarat. 
2). Aminokislotalar amidlarini hosil bo’lishi. Ular asosan ammiakni 
transport shakllari hisoblanadi. Bunda asparagin va glutamin kislotalarga 
asparaginsintaza, glutaminsintaza fermentlari va ATF ishtirokida birinchi uglerod 
atomiga ammiak qo’shiladi: 
L - aspartat + ATF + NH
3
→ L - asparagin +AMF + H
3
PO
4 
L - glutamat + ATF + NH
3
→ L - glutamin +AMF + H
3
PO
4 
Bu reaktsiyalar ayniqsa nerv, muskul, to’qimalarda, jigar va buyrakda 
faoldir. 
3). Qaytarishli aminlanish. Ammiakni bir qismi to’qimalarda yangi 
aminokislotalarni sintezida ishtirok etadi, buning uchun ma’lum miqdorda 2-
oksoglutarat ham zarur bo’ladi. Bu reaktsiyalar qaytarilgan retransaminlanish 
deyiladi. 
4). Siydikchil (mochevina) ni hosil bo’lishi. Ammiakning asosiy qismi, 
taxminan 85%i jigarda siydikchil sintezi orqali zaharsizlantiriladi. Bu siklik 
jarayon bo’lib, ornitin sikli deb ataladi. 

---

211 
Bu jarayon 3 bosqichdan iborat bo’lib, birinchi bosqichida glutaminning 
ammoniy guruhini karbonat angidridi va 2 ATF ishtirokida karbamoilfosfatsintaza 
fermenti ta’sirida karbomoilfosfat sintezlanadi. Biotin bu fermentning kofermenti 
bo’lib hisoblanadi. Shu bosqichning 2-reaktsiyasida karbomoilfosfat ornitin bilan 
birikib, sitrullinni hosil qiladi. Bu reaktsiya karbomoil – ornitin – transferaza 
fermenti ishtirokida kechadi. Ornitin siklining ikkinchi bosqichi ham 2 
reaktsiyadan iborat bo’lib, birinchi reaktsiyasida sitrullinga arginino – suksinat – 
sintaza fermenti ta’sirida va ATF ishtirokida asparagin kelib qo’shiladi hamda 
argininosuksinatni hosil qiladi. Bu modda 2 reaktsiyada arginino – suksinatliaza 
fermenti ishtirokida arginin va fumaratga parchalanadi. Siklning 3 – bosqichida 
arginin arginaza fermenti ishtirokida siydikchil va ornitinga parchalanadi. 
Ornitin halqasi sitrat halqasi bilan fumarat orqali bog’lanadi. Fumarat olma 
kislotasiga, so’ng esa oksaloatsetatga aylanadi. Shuning bilan o’z navbatida 
transaminlanish natijasida yana asparagin kislotasini hosil qiladi. Siydikchil 
azotining bir atomi ammiak hisobiga, ikkinchi atomi esa asparagin kislota 
aminoguruhi hisobiga hosil bo’ladi. 
Siydikchil sintezini buzilishi quyidagi kasalliklarda kuzatiladi: surunkali 
gepatit va sirrozda, siydikchil sintezida ishtirok etuvchi fermentlarning tug’ma 
nuqsonida, metabolik jarayonlarni buzilishida. 
5). Ammoniy tuzlarini hosil qilish. Buyrak to’qimasida asparagin va 
glutamin asparaginaza va glutaminaza fermentlari ishtirokida parchalanadilar. 
Ajralib chiqqan ammiak ammoniy tuzlarini hosil qilishida ishtirok etadi. 
L - asparagin + H
2
O → L - aspartat + NH
3 
L - glutamin + H
2
O → L - glutamat + NH
3 
NH
3 
+ H
+
+Cl
-
→ NH
4
Cl 
Ya’ni buyrakda ammiak modda almashinuvining kislotali mahsulotlarini 
neytrallanishida va shu bilan organizmni atsidozdan va natriy ionlarini siydik 
orqali ko’p yo’qolishidan saqlaydi. Bu yo’l bilan 0.3-0.4 g ammiak 
zaharsizlantiriladi.