|
IV.2. XX asrdagi etnodemografik jarayonlar
XX asrda dunyo aholisi o ‘ta jadal sur’atda ko‘payib borgan.
Ona zaminda
istiqomat qilayotgan odamlar soni 3 mlrd.dan oshgan
yoki amalda 3 baravarga ko‘paygan. Aholi Lotin Amerikasi (6,1
barobar) va Afrika mamlakatlarida (4,7 barobar) ko‘paygan boisa,
Yevropa (1,7 barobar) va sobiq SSSR aholisi (2,1 barobar)
nisbatan kam ko‘paygan. Bunday nom utanosiblikning asosiy
sabablari migratsion jarayonlar (aholining ommaviy ravishda bir
hududdan ikkinchisiga ko‘chib o ‘tishi natijasida Shimoliy va Lotin
Amerikasi, Avstraliya va Yangi Zelandiya aholisi jiddiy tarzda
ko'paygan), XX asrda b o iib o ‘tgan jahon urushlari, ikkinchi
jahon urushidan keyin rivojlanayotgan daviatlarda aholi sonining
tabiiy ravishda juda tezlik bilan ko‘payishi bilan bogiiq edi. Dunyo
aholisi 1 mlrd. ga taxm inan 1820-yilda, 2 m lrd.ga 1927-yilda
(oradan 107-yil o'tgandan keyin), 3 mlrd.ga 1959-yilda (32-yildan
keyin), 4 mlrd.ga 1974-yil (14-yildan keyin), 5 mlrd.ga 1987-
yil(! 3-yiidan keyin), 6 mlrd.ga 1999-yilda (12-yildan keyin)
yetgan. XX asr oxiriga kelib jahondagi ikki m am lakat aholisi
Xitoy -1.2 mlrd va Hindiston 1 m lrd.dan ortiqni tashkil etdi.
107
Yettita davlat (AQSH, Indoneziya, Rossiya, Braziliya, Yaponiya,
Nigeriya, Pokiston)da 100 mln.dan ziyod kishi istiqomat qiladi.
Hozirgi kunda dunyoda o ‘z suvereniteti va doimiy aholisiga ega
bo‘lgan 225 mamlakat mavjud. Barcha mamlakatlarda yashovchi
kishilar soni bir xil m e’yorda emas. Yuqorida nomlari zikr etilgan
mamlakatlarda zamin ahlining qariyb 60% yashagan. Shu bilan
birga 62 ta yirik mamlakatlarda (aholisi soni 10 m ln.dan oshiq
b o ig an ) dunyodagi aholining qariyb 95 foizi istiqomat qiladi.
Dunyoda aholisi soni juda kam boigan 38 ta «mitti» mamlakatlar
ham mavjud b o lib , ularda umumiy hisobda qariyb 1 mln.ga
yaqin aholi yashaydi.
Etnik jarayonlarga XX asrning 30-yillari birinchi yarmida yuz
bergan iqtisodiy inqiroz va dunyodagi yirik davlatlarning siyosiy
o'zgarishlari ham sezilarli darajada ta ’sir qilgan. 30-yillarga kelib
dunyo bo'yicha aholining yillik o‘sish darajasi 1% ga tushib qolgan.
Jum ladan, 1935-yiIda Fransiyada tug‘ilish o lim d a n kamayib
ketgan. Shuningdek, AQSh aholisining tabiiy o ‘sishi ham pasayib
ketgan, bu davrda Osiyo aholisining yillik o'sishi awalgiga nisbatan
esa 30% ga kamayib ketgan. Faqatgina Lotin Amerikasi davlatlarida
aholining yillik o ‘sishi pasaymagan b o lib , bu hududda aholining
yillik o ‘sishi 1,8% ga ko'paygan.
XX asrdagi etnik jarayonlarga ta ’sir qilgan sabablarning eng
m uhim laridan biri, shubhasiz ikkinchi jahon urushi boigan.
M azkur urush natijasida qariyb 50 mln. kishi qurbon boigan.
Bu davrda faqat Amerika va Avstraliya aholisigina ko‘paygan.
Ayniqsa, Lotin Amerikasi mamlakatlari aholisi urushdan so'ng
vayron b o ig an G ‘arbiy Yevropadan ko‘chib borgan emigrantlar
hisobiga 2,5% ga ko‘paygan.
XX asrning 50-yillarida dunyo miqyosidagi etnik jarayonlar
oldingi o‘n yilliklardan tubdan farq qilgan. Bu davrda sodir boigan
eng muhim o ‘zgarish!ardan biri «demografik portlash» b o lib ,
oldingi davrlardan umuman farqli boigan. Mazkur yillarda garchi
tugllish kamaygan b o lsa-d a, aholining o ‘rtacha yoshi o ‘sishi va
o lim n in g kamayishi hisobiga aholi soni ortib borgan. Ayniqsa,
60-yillar boshlariga kelib dunyo bo ‘yicha o lim 2 %ga, ayrim
Janubiy Amerika m am lakatlarida, Afrika va Osiyoda 3% ga
108
kamaygan. Natijada 1950— 1983-villar davomida aholi soni deyarli
ikki baravarga ko‘paygan. Shu bilan birga, ko‘plab Yevropa
mamlakatlarida aholi soni 25% ga oshgan.
Oxirgi o ‘n yilliklarda Osiyo aholisining o ‘sishi kam ayib
bormoqda (60-yillarda 2,2% bo‘lgan boMsa, 80-yillar boshiga kelib
1,8% ga tushgan). Arab mamlakatlarida, Pokiston, Malayziya va
Filippin kabi m am lakatlarda aholi sonining o ‘sishi a n ’anaviy
ravishda yuqori bo ‘lib qolmoqda. U m um an olganda, m azkur
mintaqadagi aholi sonining ko‘payishi um um iy aholi o ‘sishining
qariyb 60% iga to ‘g‘ri keladi.
Lotin Amerikasi mamlakatlarida oMim sur’atining jiddiy tarzda
kamayishi mazkur m intaqani ikkinchi jahon urushidan keyin
aholi soni ortishi bo ‘yicha dunyo miqyosida birinchi o ‘ringa
chiqishiga sabab bo‘lgan. Biroq, ushbu m intaqada 60-yillardan
boshlab tugMlish sur’ati jiddiy tarzda kamaya boshlagan. Bu holat
aholi sonining o ‘sish darajasiga t a ’sir qilgan ham da aholi soni
oldingi 20-yil darajasida saqlanib qolgan.
Afrika mamlakatlarida etnik jarayonlar birm uncha boshqacha
shaklda kechgan bo ‘lib, bu yerda urushdan keyin eng ko ‘p
tugMlish va o ‘lim ko‘rsatkichini kuzatish mumkin. Faqatgina 60-
yillardan boshlab oMim sur’ati m a’lum darajada kamaya boshlagan.
Biroq, mazkur m intaqada tug‘ilishning ko‘pligi sababli aholi
sonining o ‘sishi bo'yicha dunyo miqyosida yetakchi o ‘rinlarda
turgan. 60-yillardan boshlab Afrika aholi sonining yillik ko‘payi-
shi bo‘yicha Lotin Amerikasi mamlakatlaridan o ‘tib ketgan. Afrika
mamlakatlarining oxirgi o ‘n yilliklardagi aholisining ko‘payish
sur’ati 15 mln. kishini tashkii etadi.
Zamonaviy etnologiyada etnoslarni tasniflash prinsiplari turli -
tum anligi bilan farqlanib turadi; etnologiyadagi zam onaviy
nazariyalar etnologiya va unga yondosh boMgan qator fanlarning
m a ’lum bir etnos yoki etnik guruhning boshqasidan farqli
xususiyatlarini anglatuvchi m e’yorlar asosida yaratilgan. Q ola
versa, nazariyalar bajarilayotgan u yoki bu tadqiqot maqsadidan
kelib chiqib ham turfa xil boMishi m umkin. Tasniflashning ayrim
m e’yorlari birinchi navbatda xalqlarning etnik mansubligiga,
ularning shakllanish tarixiga asoslansa, aw alo tilshunoslikning
109
tarixiy-qiyosiy usullari, antropologiya, m oddiy va m a’naviy
madaniyat to ‘g‘risidagi tizimlashtirilgan m a’lumotlar katta aha
miyat kasb etadi. Boshqa m e’yorlar etnik mansubligidan mus-
tasno b o ig an turli xalqlar va ularning guaihlariga tegishli boshqa
xususiyatlar tahlilidan va etnik aloqalar o ‘rnatilganligi yoki mav
ju d em asligidan kelib chiqib belgilanadi. X alqlarni tasnif-
lashda, awalo, xo‘jalik yuritish m e’yorlari asos qilib olingan boiib,
bunda dastaw al tabiiy-geografik muhitga asosiy aham iyat be-
rilgan. Etnik va madaniy a n ’analar esa ikkinchi darajali aham i-
yatga ega boigan. Bu ijtimoiy m unosabatlar taraqqiyoti daraja-
sidagi xalqlar guruhiga, shuningdek, diniy mansubligi bilan ham
bogMiq boigan.
Ushbu antropologik m e’yorlardan kelib chiqqan hoida barcha
xalqlar geografik, antropologik, til belgilari va xo‘jalik yuritish
an ’analariga ko‘ra tadqiq qilinadi hamda turli tarzda tasniflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
