o 'rg a n is h u c h u n 1740-yili davlat arbobi va tarixchi o lim V .N .T a tis h c h e v -
ning tashabbusi bilan Xivaga p o ru c h ik D .G la d ish e v va k o n tr - a d m ir a l, yer
o 'lch o v ch i l.M u ra v in la ry u b o rilg a n .
Orskda olgan k o 'rs a tm a g a b in o an , ular 1717-yili P y o tr 1 z a m o n id a
Rossiya tobeligiga o 't g a n Kichik Ju z xoni Abulxayrxon (1695—1748)
bilan
uchrashishi z a ru r edi. Lekin, bu paytda Abulxayr O ro ld a edi. M a m la k a tn i
esa E ron p o dshohi N o d ir s h o h bosib olgan edi. S h u n in g u c h u n G ladishev
bilan M uravin A bulxayrxonning inisi Nurali va to g ‘asi N iy o z bilan birga
Orolga j o 'n a b ketdilar va x o n huzuriga yetib bordilar. Ertasi kuni Xivaga
bordilar. O 's h a vaq td a A bulxayr xon deb e ’lon qilingan edi. G ladishev
bilan M uravin S h o v o td a 9 n oyabr kuni N o d irsh o h h u z u rid a b o 'lg a n la r va
unga Abulxayrxon bilan Xiva Rossiyaning tabaqalari
ekaniigini aytib, Xivaga
m e h r - u shafqat qilinishini s o ‘raganlar. Z o b itla m in g s o ‘zlariga qaraganda,
ularning iltimosi ijobat to p g an . Lekin, ular A bulxayrxon bilan uch rash a
olm aganlar. S h u n d a y b o l s a - d a , Abulxayr s h o h d a n c h o ‘chib 12 noyabrda
rus zobitlari bilan birga Orolga q ochib ketdi. Bu yerda k o 'p tortishuvlardan
keyin N urali xon deb e ’lon qilindi. Abulxayr G lad ish ev
bilan M uravinni
olib, O d a m ato arig'i b o 'y id a joylashgan eski o'rdasiga qaytdi. G ladishev
va M uravin 1741-yilning aprel oyida u yerdan O rskka qaytib keldilar.
U larning m a z k u r sayohati paytida to 'p la g a n m a ’lum otlari « Е л а д ы ш е в —
М у р а в и н . П о е з д к и из О р с к к а в Х иву и о б р а т н о 1740—1741 годах
по р у ч и к о м Г л а д ы ш е в ы м и геоди зистом М у р а в и н ы м , И Р Г О . Вып.IV.
- С П б . , 1850. С . 519—599» deb atalgan.
G la d ish e v va M u rav in to 'p la g a n m a ’lu m o tla rn in g a h a m iy a ti s h u n -
daki, ularda O rol
d e n g iz in in g sohillari, X o r a z m n in g Xiva, S h o h te m ir ,
Xo'jayli, X o n q a va S h o v o t shaharlari haqida, s h u n in g d e k , o 'z b e k , q o z o q ,
q o ra q a lp o q va t u r k m a n aholisi haq id a ayrim m a ’l u m o t l a r keltirilgan.
Rossiya u c h u n Orol dengizining iqtisodiy va harbiy-strategik aham iyati
katta edi. S h u n in g u c h u n h a m Orol flotiliyasining boshlig'i
k o n tr-a d m ira l
A .I.B u ta k o v (1816—1869) ga 1848-yili Orol dengizini o 'r g a n is h va uni
tavsiflash vazifasi yuklatildi.
A .I.B u ta k o v n in g k u zatish lari u n in g « K u n d a lik la r» id a ( t o 'l a n o m i
« Д н е в н ы е з а п и с к и п л а в а н и я по А р а л ь с к о м у м о р ю в 1848—1849 г.г.»,
п о д г о т о в к а к п е ч а т и Э .К .Б е т г е р а . —Т а ш к е н т , 1953) b a y o n etilgan.
U n in g yozishicha, «Orol dengizi tin c h d e n g iz la rd a n b o 'l m a y , ayniqsa
sh am o l tu rg a n p a y tid a p a n o h to p ish qiyin». « U n in g G 'a r b i y sohilini
suratga tu shirishni Q u m s u a t q o 'ltig 'id a n boshladik.
Q u m s u a t d a n boshlab
m e n g a dengiz c h u q u rla s h a b o sh la g a n d a y tuyuldi...» B u tak o v o 's h a n d a
O ro l d e n g iz in i va u n i b a n d a r g o h q u ris h m u m k i n b o 'l g a n y e rla rin i
107
q a r ic h m a - q a r ic h o ‘lchab chiqdi. U m u m a n , k o n tr-a d m ira l Butkovning
kuzatishlari, Rossiya h u k u m a tig a kelajakda d engizda harbiy va savdo floti
qurish m um kinligini ko'rsatdi. Bu reja p o d s h o
Rossiyasiga Sirdaryo va
A m u d ary o d a h a m kem alar qatnovini y o ‘lga qo'yishga va bu bilan K oshg‘ar
va H in d isto n g a suv y o ‘lini o c h ib berish im k o n in i b e ra r edi.
Do'stlaringiz bilan baham: