A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.3 .1 3 . «Muntaxab ut-tavorix»
“ M untaxab ut-tavorix” ( “ Saylanm a tarix”) asarining muallifi qo'q onlik 
yirik tarixchi olim H akim xon to 'ra d ir (taxm.1802 — vafot etgan yili m a ’lum 
emas). Ota tarafidan naqshbandiya tariqatining yirik nam oyandalaridan biri, 
yirik ilohiyot olimi M axdum i A ’zam Kosoniy (1461/62— 1542/43)ning avlodi, 
o n a tarafidan Q o 'q o n xoni N o rb o 'ta x o n (1770—1800)ning nabirasidir.
Otasi sayyid M a ’s u m x o n t o 'r a U m a r x o n davri ( 1 8 0 9 — 18 22)da va 
M u h a m m a d A lixon h u k m ro n lig i (1822—1842)ning dastlabki yillarida 
x o n lik n in g sh ay x u lislo m i lavozim ini egallab tu rg a n . H a k i m x o n t o 'r a
M u h a m m a d A lixon h u k m ro n lig i a w a l i d a N a m a n g a n , T o 'r a q o ' r g 'o n va 
K osonsoyda h o k im b o 'lg a n . Lekin, k o 'p o 't m a y otasi h a m , o'z i h a m
x o n n i n g g 'a z a b i g a d u c h o r b o ' l i b , e g a l l a b t u r g a n l a v o z i m l a r i d a n
b o 'sh a tilg a n la r va haj m aro sim in i ad o etish u c h u n A rab isto n g a j o 'n a t i b
yuborilgan. Otasi y o 'ld a, M ozori sharifda 1834-yili vafot etgan. H akim xon 
t o 'r a esa k o 'p m a s h a q q a tla r chekib, yetti yildan keyin Rossiya, Turkiya, 
Iroq, Suriya va F alastin orqali M akkaga yetib bordi. O 's h a n d a 1834-yili 
u O re n b u rg d a p o d s h o h A le k sa n d r 1 bilan uchrashish sharafiga m uyassar 
bo 'lg a n . H a k im x o n t o 'r a M ak k a va M a d in a z iy o ratid an qaytgach, 1828- 
yili, M u h a m m a d A lixondan c h o 'c h ib Q o 'q o n g a bo rm ad i va qolgan um rini 
K itobda kechirdi. O 'z i n i n g yozishicha, K itobda u n in g q arindoshlari va 
o z m i - k o 'p m i yer-suvi bo 'lg an .
H a k im x o n t o 'r a yirik tarixnavis olim bo 'lib , o 'z in in g “ M u n ta x a b ut- 
tavorix” asarini 1843-yilning 2 9 -m a y kuni yozib ta m o m la n g a n .
“ M u n tax ab ut-tavorix”da qadimiy zam o n lar, islomiyatdan avval o 'tg a n
p ayg'am barlar, qadim gi Eron podshohlari, Xitoy va Y evropaning qadim iy
241

---

podshohlari, xalifayi R oshidindan to M o v a ro u n n a h m in g M a n g ‘it va M ing 
sulolasidan c h iq q a n oliy h u k m d o r la r z a m o n ig a c h a kech g an tarixi bayon 
etiladi.
A s a rd a Q o ‘q o n x o n lig in in g x o n lik aso sch isi S h o h r u h x o n ( 1 7 0 9 — 
1721)ning o ‘g ‘li va toj-taxt vorisi A b d u ra h im x o n (1721 — 1724) z a m o n id a n
t o N o r b o ‘ta x o n , O lim x o n va U m a r x o n davri tarixi yaxshi yoritilgan. 
A sarda m uallifning Rossiya, Turkiya, lro q , S horn (Suriya) va b o sh q a 
m a m la k a tla rg a qilgan sayohati c h o g ‘ida olg an taassu ro tlari va o ‘sha 
m a m la k a t xalqlarining ijtimoiy-siyosiy hayoti, tarixi va hayot tarzi haqida 
keltirgan m a ’lum otlari h a m diqqatga sazovordir.
“ M u n t a x a b u t - t a v o r i x ” n i n g q o ' l y o z m a n u s x a l a r i k a m . U n i n g
D u sh a n b e d a , T ojikistonda A .A .S em en o v n in g uy m uzeyida saqlanayotgan 
forscha fotonusxasini A h r o r M u x to ro v 1983-yiii ikki kitob holida c h o p
e td i. A s a r n i n g o ' z b e k c h a n u sx a si h a m b o ‘lib , h o z i r d a 0 ‘z R FA 
S h a r q s h u n o s l i k in s titu ti x a z in a s id a ( r a q a m i № 594) s a q l a n m o q d a .
K i t o b n i n g ik k in c h i jild i ta n q i d i y m a tn i y a p o n iy a lik o l i m l a r Y ayoi 
K aw ahara va Koichi H a n e d a to m o n id a n T o k io sh a h rid a 2006-yili e ’lon 
qilindi.