A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

7.3 .1 0 . «Tuhfat ul-xoniy»
“ T u h f a t u l - x o n i y ” ( “ X o n n in g t u h f a s i ” ) yoki “ Tarixi R a h i m x o n i y ” 
( “ M u h a m m a d R a h im x o n tarix i”) n o m li a sa r B u xoro xonligining 1722— 
1782-yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o ‘z ichiga oladi. U n i tarixchi 
olim M u h a m m a d Vafoyi Karm inagiy (1685—1769) yaratgan. Tarixchining 
t o ‘la n o m i M ulla M u h a m m a d Vafo ibn M u h a m m a d Z o h i r Karm inagiydir. 
U B u x o r o n in g o ‘q im ish li va tan iq li k is h ila rid a n biridir. K a rm in a g iy
nisbasiga q a r a g a n d a , asli B u x o r o n in g K a r m a n a t u m a n i d a n b o 'l g a n . 
“ U b a y d u lla n o m a ” kitobining muallifi M ir M u h a m m a d A m in Buxoriyning 
g u v o h l i k b e r i s h i g a q a r a g a n d a , M u h a m m a d V a f o y i K a r m i n a g i y
A sh ta rx o n iy la rd a n U b a y d u lla x o n saroyida k ito b d o r b o 'lib x izm at qilgan. 
F i k r im iz c h a , u U b a y d u lla x o n d a n key in t a x tg a o 't i r g a n A b u lfay zx o n
davrida h a m shu la v o z im d a tu rg an . M ulla M u h a m m a d V afo K arm inagiy 
“ qozi V a f o ” n o m i bilan h a m m a sh h u rd ir. U qozilik lavozim iga yangi 
sulola — M a n g 'i t l a r sulolasining asoschisi M u h a m m a d R a h im x o n ( 1753— 
1759) z a m o n i d a erishgan.
M u h a m m a d Vafo K arm in a g iy 1769-yili “ T u h f a t u l - x o n i y ” n o m li 
asarida faqat 1722— 1768-yillar voqealarini o 'z ichiga olg an q ism inigina 
yozib ulguigan, xolos. U n in g davom ini, y a ’ni 1768—1782-yillar voqealarini 
b a y o n etuvchi qism ini nasaflik d o m l a O lim b e k ibn N iy o z q u lib e k yozgan.
“ T u h fa t u l - x o n i y ” qofiyali nasr, saj bilan yozilgan, lekin v o q ealarn in g
t o ‘la va k en g yoritilishi, ijtim oiy-iqtisodiy, siyosiy, geografik h a m d a e tnik 
dalillarga boyligi bilan birinchi darajadi m a n b a l a r q a to rid a tu radi. A sar 
Buxoro xonligida X V III a s m in g 2 0 -yillaridan b o s h la b k uchayib ketgan 
iqtisodiy va siyosiy tanglikni, ijtim oiy-siyosiy ta rq o q lik n in g kuchayishi 
va b u n in g natijasida m arkaziy davlat b o s h q a ru v in in g zaiflashuvi, m a n g 'it
239

---

hukm dorlarining uluslar va qabilalami b o ‘ysundirish m aqsadida olib borgan 
t i n i m s i z u r u s h l a r i va b u n i n g o q i b a t i d a k o ‘p l a b s h a h a r l a r h a m d a
qishloqlarning vayron etilishi, m e h n a tk a s h xalq t u r m u s h in in g og'irlashib 
borishi va lining asosiy sabablarini a niqlashga y o r d a m berishi m u m k in
b o 'lg an daliliy m a ’lu m o tg a o ‘ta boydir.
A sarda y ana o ‘zbek qavm lari, ulu g ‘lari va ularning ijtimoiy-siyosiy 
h a y o td a tu tg a n o ‘rni, A shtarxoniylar va M a n g 'itla r hukm ro n lig i davrida 
o 'z b e k q o 'sh in i va m a n g ‘itlar davlatining tuzilishi, 1722—1782-yillarda 
Buxoro xonligining Eron, Afg‘oniston, Q o z o q va Q o ‘qon xonliklari h a m d a
K oshg‘a r bilan olib b o rg an siyosiy m u n o sa b a tla ri h a q id a h a m e 'tib o rg a
molik m a ’lu m o tla r k o 'p uchraydi.
“T u h fa t u l-x o n iy ” asarining q o 'ly o z m a nusxalari k o 'p . M asalan, faqat 
S a n k t - P e t e r b u r g , 0 ‘z b e k is to n , T o jik isto n k u tu b x o n a la r id a u n in g 23 
q o 'ly o z m a s i m avjud. A sar b iro n tilga t o ‘la ta r jim a q ilin m a g a n h am . 
A sardan kichik bir p a rc h a , y a ’ni M u h a m m a d R a h im x o n n in g 1747-yili 
Saraxs atrofida E ro n q o 'sh in lari bilan t o 'q n a s h u v i rus tilida 1938-yili 
e ’lon qilingan, xolos.