A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

4 .4.8. «Tarixi M a s’udiy»
A n ’anaviy tarixiy asarlardan yaqqol ajralib turadigan “Tarixi M a s ’u d iy ” 
( “ M a s ’ud tarixi”) a sarning muallifi Abulfazl M u h a m m a d ibn a l- H u s a y n
al-k o tib a l- B a y h a q iy d ir (995—1077). U N i s h o p u r viloyatiga qarashli 
H a r i s o b o d q is h lo g 'id a b a d a v la t m a n s a b d o r o ila d a tu g 'ilg a n , a s o s a n
N is h o p u r s h ah rid a t a ’lim olib, b a lo g 'atg a yetgan.
Abulfazl Bayhaqiy ta x m in a n 1021-yili G 'a z n a v iy la r davlatining devoni 
rasoili — xorijiy m a m la k a tla r bilan a lo q a yurituvchi m a h k a m a g a dabirlik 
m ansabiga qabul qilindi va vazir A bu N a s r M ish k o n rahbarligida 19 yil 
o ‘sha m a n sa b d a xizm at qildi. Abu N a s r M ish k o n vafotidan s o ‘ng 1039- 
yili Abulfazl Bayhaqiy u n in g o 'rn ig a devon boshlig'i etib tayinlandi. 1041- 
yili S u lto n M a s ’u d o 'ld irilg a n d a n s o ‘ng, u saroy x iz m a tid a n chetlatildi 
va faqat S u lto n A b d u ra sh id 1050-yili hokim iyat tepasiga kelgach, y a n a
o 'z o 'r n ig a tik la n d i. Abulfazl Bayhaqiy bu lavozim da 1059-yilgacha, y a ’ni 
Sulton F a r ru h z o d (1 053—1059) saltanatining oxirigacha davlat x izm atid a 
b o 'ld i, keyin istefoga chiqib, ilmiy ish bilan m a s h g 'u l b o 'ld i. U 1077-yili 
vafot etgan.
Abulfazl Bayhaqiy “ Z iy n at u l- k ito b ” ( “ K ito b la r ziy n a ti” ), “ Tarixi oli 
M a h m u d ” ( “ M a h m u d x o n a d o n in in g tarixi” ) yoki “J o m i ’ fi tarixi oli 
S abuqtegin” ( “ Sabuktegin xonadoni tarixidan hikoyalar m ajm u asi”) nom li 
asarlari bilan m a s h h u r. “ Tarixi B a y h a q ” ( “ Bayhaq (viloyati) tarix i” ) asar 
muallifi A b u lh asan Ali Bayhaqiy XII asrning ikkinchi y a rm id a o 'tg a n va 
k o 'p in c h a ibn F u n d u q no m i bilan m a s h h u r bo'lgan olim ning m a ’lumotiga 
qaraganda, Abulfazl Bayhaqiyning “Tarixi oli M a h m u d ” asari o 'ttiz jilddan 
iborat bo 'lg an . Lekin, bu ulk an asarning faqat oltinchi jildining ikkinchi 
qismi, 7, 8, 9-jildlari h a m d a 10-jildining bir qismi yetib kelgan, xolos.
172

---

I3u q ism lar S u lto n M a s ’ud (1 030—1041) davri tarixini o ‘z ichiga oladi va 
“ Tarixi M a s ’u d iy ” n o m i bilan m a ’lu m va m a s h h u r.
“Tarixi M a s ’u d iy ” asarid a b o s h q a tarixiy k ito b la rd a n farqli, m u a llif 
o 'z i k o 'rg an va ishonchli kishilardan aniqlagan m a ’lu m o tla m i, shuningdek, 
h u k u m a t m a h k a m a l a r i d a s a q l a n g a n r a s m iy h u jja tla r a so sid a h a m d a
m aishiy tafsilotlarga h a m a lo h id a e ’tib o r berilgan.
Bu xususiyat asarning daliliy m a ’lum otlarga boyligi, voqealarning keng 
va a t r o f l i c h a b a y o n etilishi va n i h o y a t i z o ‘r b a d iiy m a h o r a t bilan 
yozilganligi, uni b o s h q a tarixiy asarlard an a lo h id a ajratib turadi.
Kitobda, asosan Sulton M a s ’ud davri G 'a z n a v iy la r saltanati ijtimoiy- 
siyosiy ahvoliga keng o 'r in berilgan. B u n d a n tashqari, asarda Safforiylar, 
Som oniylar, Saljuqiylar tarixiga oid m u h im m a ’lu m o tla r h a m bor. Ayniqsa, 
G ‘aznaviylar bilan X orazm, Saljuqiylar h a m d a Qoraxoniylar davlati o'rtasida 
b o ‘lgan siyosiy m u n o sa b a tla r h aq id a q im m a tli m a ’lu m o tla r k o ‘p.
U s h b u asardagi A bu R a y h o n Beruniy hayoti t o ‘g ‘risida tafsilotlar va 
u n in g bizgacha yetib k elm a g a n X o r a z m tarixiga oid asaridan l a v h a la r b iz
u c h u n j u d a q im m a tlid ir. C h u n k i , m u a rrix u lu g ‘ v a ta n d o s h im iz bilan
m u l o q o t d a b o 'lg a n , uni yaxshi bilgan va fikrlarini qadrlagan.
“Tarixi M a s ’udiy” asarining forsiy m atnini U. M orley K alkuttada 1861- 
yili, T e h r o n d a esa A h m a d Peshavoriy 1886-yili, Said Nafisiy 1941 —1954- 
yillari, G ‘ani va Fayoz 1945-yili c h o p etganlar. U n in g arab ch a taijimasi 
Q o h ira d a Y ahyo H ashshob va Sodiq N ishot t o m o n id a n c h o p etilgan.
“ Tarixi M a s ’u d iy ” asarining ru sch a tarjimasi ta d q iq o t va z a ru r izohlar 
b ilan m a n b a s h u n o s o lim A .K .A re n d s t o m o n i d a n T o s h k e n td a 1962-yili 
v a M o s k v a d a 1969-yili e ’lo n q ilin d i. K i t o b n i n g X —X I asr ta rix in i 
o 'r g a n u v c h ila r u c h u n m a n b a sifatida a h a m iy a ti j u d a katta.