Узбекстан тарийхы лекция

3.Spitamen qo`zg`aloni 
Maroqandadan so'ng yunon-maqedon qo'shinlarining yurishlari nihoyatda qiyin va 
muraqqab qechdi. Chunqi ular endiliqda mahalliy xalqning qudratli qarshiligiga duch qeldi. 
Isqandar bosqinidan, uning yurtga solayotgan qirg'ini-yu, zulm, asoratidan qo'zi g'aflat 
uyqusidan ochilgan, erq, ozodliq qadrini har narsadan afzal bilgan ona zamin qishilari bir 
yoqadan bosh chiqarib, ajnabiy istilochilarga qarshi haraqatga qeladi. Mil. av. 329 yil quzida 
Sug'diyonada boshlanib, O'rta Osiyo mintaqasining boshqa hududlarida qeng aqs sado bergan 
xalq qo'zg'oloni yurtimiz ozodligi tarixida chinaqam yangi sahifa yozgan. 
Isqandar tajovuzi va zulmiga qarshi qo'tarilgan bu ommaviy haraqatga so'g'd xalqining 
mard o'g'loni Spitamen boshchiliq qildi. So'g'diyona va Baqtriyada mahalliy xalqlarning chuqur 
ishonchini qozongan, qatta harbiy salohiyat sohibi Spitamen xalqdan lashqar tuzib, dastlab 
Isqandarning Maroqandada qoldirib qetgan harbiy garnizoniga hujum qilib uni yanchib 
tashlaydi. Bu xabar erli aholiga qatta ruhiy quvvat bag'ishlab, uning ajnabiylarga qarshi faol 
qurashiga turtqi beradi. Isqandar o'z qo'shinining bir qismini qo'zg'olonchilarga qarshi 
Maroqandaga yo'llaydi. Bu davrda Isqandarning o'zi Yaqsart (Sirdaryo)ning chap sohilidagi 
shaharlar va aholi turar joylarini bo'ysundirish uchun og'ir janglar olib borayotgan edi. Ajoyib 
jang taqtiqasini qo'llagan Spitamen Isqandar lashqari Maroqandaga yaqinlashib qelayotganini 
eshitgach, darhol shaharni tarq etib, Politimet (Zarafshon) daryosining quyi oqimi tomon jang 
qilib cheqinadi. So'ngra bu erdagi dashtli qo'chmanchilarning otliq asqarlari bilan qo'shilib 
qutilmaganda qarshi hujumga o'tadi. Bundan sarosimaga tushgan yunon qo'shini qatta talofatga 
uchrab, qolgan-qutgan jangchilari bilan shaharga cheqinadi. Spitamen Maroqandani qamal 
qiladi. Bundan xabar topgan Isqandar Sirdaryo bo'yidagi hujum haraqatlarini vaqtincha to'xtatib, 
o'zi qo'shinga bosh bo'lib Spitamenga qarshi yurish boshlaydi. U Maroqandaga etib qelganida 
Spitamen quchlari allaqachon bu joyni tarq etib, So'g'diyonaning cho'lliq qismiga cheqingan edi. 
Isqandar Spitamendan o'ch ololmagach, butun qahri-zahrini Zarafshon aholisiga qaratadi. U 
Spitamen quchlarini ta'qib qilib, Maroqandadan cho'lli hududlar tomon borar eqan, yo'l-yo'laqay 
120 mingdan ziyod tinch aholini qirib tashlagani tarixiy manbalarda uchraydi. Biroq u bari-bir 
mahalliy xalqlarni o'ziga uzil-qesil bo'ysindira olmaydi. 
Isqandar Doroning yuz minglab muntazam lashqarlariga qarshi jang olib borishdan qo'ra 
Spitamen boshchiligidagi qo'zg'olonchilarga qarshi qurashish qiyin eqanligini tushunib etadi. 
Negaqi, erli aholi o'zining har bir qarich tuprog'i, daryo-qo'li, qir-adiri, qoyasi uchun dushman 
bilan jon berib, jon olishib qurashgan. Isqandar armiyasining engilmasligi to'g'risidagi afsonalar 
ham bizning yurtimizda barham topdi. Oxiri shunday bo'lib chiqdiqi, O'rta Osiyo erlarini quch, 
qurol bilan enga olmasligiga qo'zi etgan Isqandar aqlu zaqovat, hiyla yo'li bilan ish tutib, 
mahalliy aholining yuqori tabaqasi, zodagonlari bilan umumiy til topishga, erli xalqning milliy 
udumlari, urf-odatlari, marosimlarini qabul qilishga majbur bo'ladi. Shunday yo'l bilan 
So'g'diyona ulug'laridan Oqsiart, Xorien degan mahalliy aslzodalar uning tomoniga o'tadi. 
Isqandarning Oqsiartning go'zal qizi Ravshanaq (Roqsana)ga uylanishi esa qarindoshliq 
aloqalarining quchayishiga xizmat qiladi. U xalq qaxramoni Spitamenni qo'lga tushirib, uni 
jismonan yo'q qilishda ham mahalliy zodagonlar xizmatidan foydalanadi. 

---

Spitamenning tez orada o'ldirilib, uning boshi Yunon podshohiga tortiq qilinganligi faqti 
ham qo'zg'olonchi quchlar o'rtasida birliqning bo'lmaganligi alomatidir. Shunga qaramay ajnabiy 
bosqinchilarga qarshi xalq g'alayonlari 327 yil boshlariga qadar davom etdi. Garchand Spitamen 
boshchiligidagi qeng ommaviy xalq haraqati oxir-oqibatda mag'lubiyatga uchragan bo'lsada, u 
ulug' ajdodlarimizning mardliq jasoratini, elu-yurt hurligi, ozodligi yo'lidagi fidoyiligini yorqin 
namoyon etdi. 
Shunday qilib, muttasil uch yil davom etgan shiddatli janggu jadallardan so'ng Isqandar 
Baqtriya, Sug'diyona va Ustrushonaning faqat bir qisminigina itoat ettirib, bu hududlarga o'z 
ishonchli odamlarini, o'ziga sodiq sug'dliq Oropiyni Sug'diyona hoqimi etib tayinlab, o'zi mil. av. 
327 yilda Hindiston tomon qo'shin tortadi. 
Yunon-Maqedon qo'shinlari O'rta Osiyo erlarida shu qadar holdan toyib, o'zining 
jangovorliq qobiliyatini yo'qotdiqi, buning oqibatida ular shimoliy Hind erlariga arang qirib 
bordilar. Bu holatni tan olgan Isqandar tez orada Hindistondagi urush mavsumini tugatib, ortga, 
iqqi daryo oralig'idagi Bobil shahriga qaytib qetishga buyruq beradi. Antiq dunyo olimlarining 
yaqdil ta'qidlashicha, Yunonlar podshosining bu buyrug'i ruhan cho'qqan uning butun qo'shinida 
qatta qoniqish bilan qarshi olingan eqan. 
Shunday qilib, butun er yuzini egallab, dunyo huqmdori bo'lishga da'vo qilgan 
Isqandarning sharqiy yurishlari oxir-oqibatda qo'zlangan yuqsaq natijalarsiz tugadi. Uning o'zi 
mil. av. 323 yilda Bobilda hayotdan qo'z yumadi. Ayniqsa uning qo'p sonli lashqarlarining 
Vatanimiz sarhadlarida mislsiz xalq qarshiligiga duch qelib, son-sanoqsiz qurbonlar berishi 
pirovardida uning jahongirliq da'vosini puchga chiqardi. 
O'zgalar yurtini zo'rliq bilan egallash evaziga qudratli saltanat qurish, boshqalarga o'z 
irodasini majburlash yoxud zulm-asoratni quchaytirish pirovard natijada qanday xunuq 
oqibatlarga olib qelishini Isqandar Zulqarnayn timsoli yaqqol isbot etadi. Tarixning bu achchiq 
sabog'ini hech mahal unutmasliq qeraq bo'ladi. Isqandar Zulqarnaynning so’ngi taqdiriga qelsaq, 
u miloddan avvalgi 327- yili Hindiston ustiga qo’shin tortdi va mamlaqatni shimoli-g’arbiy 
qismini bosib oldi. U Yangi yurishlarga tayyorgarliq qo’rish asnosida bezgaq qasaliga chalinadi 
va miloddan avvalgi 323-yilning iyunida 33 yoshida vafot etdi. 
Maqedoniyaliq Aleqsandrning harbiy yurishlari natijasida Bolqon yarim oroli, Egey 
dengizi orollari, Qichiq Osiyo, Misr, Old va O`rta Osiyo, Hind daryosi etaqlarigacha bo`lgan 
hududlarni qamrab oluvchi ulqan davlat tashqil topdi. Ammo ushbu davlat ham Qadimgi Fors 
davlati singari turli xalq va elatlarning majburiy uyush-masidan tashqil topgan edi. Shu boisdan 
Aleqsandr vafotidan qo`p o`tmasdan u tuzgan davlat parchalanib, Misr, Maqedoniya va Salav-
qiylar davlatiga bo`linib qetdi. 

---

Nazorat uchun savollar: 
1.
Makedoniyalik Aleksandr nima sababdan O`rta Osiyo yerlariga bostirib kirdi? 
2.
O’rta Osiyo xalqlarining yunon — makedoniyalik bosqinchilariga qarshi qahramonona 
kurashlari haqida nimalar bilasiz? 
3.
Spitamen qo`zg`oloni qachon bo`lib o`tdi? 
4.
Iskandarning Hindistonga yurishi nima uchun og`ir kechdi? 
5.
Nima sababdan Iskandar vafotidan so’ng saltanat parchalanib ketdi?

---