Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

Asar koʻp nusxalarda saqlanib qolgan boʻlsa, matnshunos 
ulardan foydalanib, eng ishonchli matnni yuzaga keltirishi kerak 
boʻladi. Buning uchun mavjud nusxalarning barchasi tadqiq 
nazaridan oʻtkazilishi va xillanishi lozim
.
Koʻp nusxali matnlarni tadqiq etishda nusxalarni xillash jarayoni 
quyidagilarni oʻz ichiga oladi:
– nusxalarni topish; 
– oʻzaro aloqadorlik darajasini aniqlash; 
– koʻchirilgan nusxalarni aniqlash; 
– davrini, oʻrnini aniqlash. 
Avvalo, ularning oʻzaro aloqadorlik darajasi aniqlanadi. Keyin 
ularni xillashga oʻtamiz:
– nuqsonsiz; 
– nuqsonli; 
– toʻla; 
– toʻla boʻlmagan; 
– oʻzgartirib koʻchirilgan; 
– oʻzgartirilmay koʻchirilgan va hokazo. 
Shundan keyin bir nusxani tayanch nusxa qilib belgilab olinadi 
va keyingi barcha ishlar shu nusxa atrofida olib boriladi. Tayanch 
nusxa uchun, odatda, qadimiy, benuqson va toʻla saqlangan 
qoʻlyozma moʻtabar sanaladi.
Bundan keyingi ishlar quyidagilardan iborat boʻladi:
– nusxani taqqoslash; 
– oʻqilishdagi farqlarni aniqlash va ularni tayanch nusxaga 
yigʻish; 
– oʻqilishdagi farqlarni tahlil qilish; 
– qistirilgan va tushib qolgan oʻrinlarni aniqlash. 
Matniy farqlar faqat kotibning xatosi tufayligina yuzaga kelib 
qolmasdan, balki ongli ravishda qilingan boʻlishi ham mumkin. 
Matnshunos ollimlardan professor M.Hamidova matn tuzish 
jarayonida aniqlangan bunday tekstologik xarakterdagi va matniy 
148

---

tafovutlarni uch guruhga boʻlib oʻrganishni maqsadga muvofiq deb 
biladi. 
1. Kompozitsion oʻzgarishga olib kelgan farqlar 
2. Imloviy xatolar 
3. Matnning ma’noviy buzulishiga olib kelgan tafovutlar. 
Lixachev rus matnshunosligi haqida yozadi: “Matniy farqlarning 
tahlilidan maqsad – matn tarixini yaratish, saqlanib qolgan 
nusxalarning aloqadorlik darajasini, geneologik munosabatlarini 
aniqlash”.
Turli yillarga oid yuzdan ortiq qoʻlyozma va toshbosma nusxaga 
ega muayyan asarning 
matn tarixini
oʻrganmasdan, uning tili yoki 
badiyatini yoritish borasida qanchalik zahmat chekilmasin, bu tugal 
ish hisoblanmaydi. Koʻp nusxali matn tarixini oʻrganish esa asarning 
qoʻlyozma, toshbosma nusxalarini turli tasniflar asosida guruhlash, 
har tomonlama qiyoslash va saralashdan boshlanib, oxiri – aniq va 
ishonchli dalillar bilan quvvatlangan ilmiy-tanqidiy matnni 
tayyorlash bilan nihoyalanadi. Shundan soʻnggina bu asar boʻyicha 
kelajakda qilinadigan tadqiqotlar, xoh adabiyotshunoslik, xoh 
tilshunoslik yoʻnalishida boʻlsin, qat’iy ravishda tayyor ilmiy-
tanqidiy matn asosida olib borilishi kerak. 
Matnshunos olim Nafas Shodmonov ayni muammoga e’tibor 
qaratib, uning yechimini “matn tasarrufi” tushunchasi bilan 
izohlaydi
: “Adabiy manba tadqiq etilib, istifodaga kiritilgach, muallif 
va uning merosini “tashuvchilar” tomonidan yoʻl qoʻyilgan xato 
hamda nuqsonlar ular zimmasidan tadqiqotchi zimmasiga oʻtadi. 
Shuning uchun