Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti sapayeva feruza davlatovna

Koʻp nusxali manba ilmiy-tanqidiy matnini tuzishda 
nusxalarni saralash muhim hisoblanadi
. R.Zohid qayd etganidek, 
koʻp nusxali manba matni ustida ishlash, ayniqsa, uning ilmiy-
tanqidiy matnini tayyorlash butun “injiqlik”lari bilan oʻta nozik va 
mas’uliyatli, toʻxtovsiz aniqlik va intizom talab etuvchi “zahmat”lari 
bilan oʻta mashaqqatli, ammo sermahsul mehnatdir.
96
Asl matnni tuzishda yigʻma-tanqidiy bilan ilmiy-tanqidiy 
yondashuv farqlanadi. Lekin ba’zan, ularni chalkashtirib yuborish 
hollari uchramoqda. Jumladan, Q.Ergashev Navoiy asarlari ilmiy-
tanqidiy matnlari yaratilishi xususida soʻz yuritar ekan, “Mahbub ul-
qulub”ning A.N.Kononov tomonidan tayyorlangan nashrini asar 
ilmiy-tanqidiy matni deb hisoblaydi.
97
95
Шамсиев П. Ўзбек матншунослигига оид тадқиқотлар. –Т.
: 
Фан
, 
1986. – Б.11. 
96
Қаранг
: 
Сўфи Оллоёр. Саботул-ожизин. –Т.
: 
Санъат журнали
, 
2007. – Б.6. 
97
Қаранг
: 
Эргашев Қ. Матншунослик давр талаблари даражасидами?Давра 
суҳбати//Ўзбекистон адабиёти ва санъати
, 
2010
, 
2 июл
, 
№ 27
(
4062).
162

---

19-rasm (slayd taqdimoti uchun maxsus) 
Asl matnni tiklash, tuzish ishida boshqayondashuvlarham 
mavjud. Jumladan, D.S.Lixachevning A.A.Shaxmatov haqidagi bir 
maqolasida shunday yoziladi: “Shaxmatovdan oldingi matnshunoslar 
matn 
tuzishda 
rekonstruksiyalar 
yasab, 
oldindan 
tuzilgan 
konsepsiyalariga matnni moslashtirishgan. A.A.Shaxmatov oʻzining 
ilmiy tadqiqotlarida burilish qildi. U avval matnni tadqiq etdi, 
qoʻlyozmalar bogʻliqligini aniqladi, kelib chiqishini belgiladi va 
soʻngra nashr ettirdi”
98
. Agar toʻgʻri mulohaza yuritsak, bunday matn 
tashqi belgilar asosida tiklanadi, matn tarixini yaratish, nusxalarning 
aloqadorlik, bogʻliqlik munosabatini aniqlash kabilar mutlaqo tadqiq 
doirasida boʻlmaydi. Bunday matnga “aniq bir matn, lekin asl asos-
matn emas”
99
deb qaraladi.
A.Habibulayevning qayd etishicha, asarning qurama matni ham 
tuzilishi mumkin. Bunda mavjud qoʻlyozma nusxalar matni asosida 
matniy tafovutlar birma-bir almashtirilib boriladi. Aniq nusxa 
98
Д. С. Лихачев. Шахматов – текстолог. – М.
: 
Изв. АН ССР. Сер. Литература и 
языка
, 
1964
, 
т. 23
, 
вып. 6. – Б. 481. 
99
Қаранг
: 
Д. С. Лихачев. Текстология. Краткий очерк. –М. –Л.
: 
Наука
, 
1964. – Б. 48.
163

---

tanlanmaydi. Bunday matn rus matnshunosligida XVIII – XIX 
asrlarda qoʻllanilgan.
100
Shunday qilib, asl matnni yuqorida keltirilgan yondashuvlardan 
biri tanlanganidan soʻng, kitobga aylanadi. Tomashevskiyning 
ta’kidlashicha, “matn bilan ishlashda birinchi navbatda kitob tabiatini 
aniq bilish zarur”
101
. 
Matn kitoblashuvida