Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

turi, manbasi 

va

 olinish usullariga

 ko’ra turkumlanadi.  

Yozma ravishda olingan dalillar (hujjatlar va yozma tushuntirishlar) og’zaki 

shakldagi dalillarga qaraganda ishonchliroq bo’lishi mumkin.  

Auditorlik dalillar olinish manbasiga ko’ra ichki, tashqi va aralash dalillarga 

bo’linishi mumkin. Ichki auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subektdan yozma 

yoki og’zaki ko’rinishda olingan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.  

Tashqi  auditorlik  dalillar  uchinchi  tomonlardan  yozma  ko’rinishda  (odatda 

auditorlik tashkilotining yozma so’rovi bo’yicha) olingan ma’lumotlardan iborat.  

Aralash auditorlik dalillar xo’jalik yurituvchi subektdan yozma yoki og’zaki 

ko’rinishda olingan va uchinchi tomon yozma ravishda tasdiqlagan ma’lumotlarni 

o’z ichiga oladi.  

Auditorlik  dallillar  olinish  usuliga  ko’ra  quyidagicha  turkumlanadi:  a) 

faktlarni  tasdiqlash  yo’li  bilan  olingan  dalillar;  b)  hujjatlashtirilgan  faktlarni 

aniqlash  yo’li  bilan  olingan  dalillar;  v)  maxsus  o’tkazilgan  tahlil  natijasida 

aniqlangan dalillar.  

Faktlarni  tasdiqlash  mulklar  va  majburiyatlar  muayyan  turlarining 

mavjudligini  aniqlashdan  iborat.  Bu  xo’jalik  faoliyatidagi  faktlar  bo’lib,  ularni 

fakt-vaziyatlar  deb  hisoblash  mumkin;  ular  zamonaviy  auditning  ajralmas  qismi 

hisoblangan inventarizatsiya yo’li bilan aniqlanadi.  

Hujjatlashtirilgan faktlarni aniqlash moliyaviy hisobotni va hisob registrlarini 

to’ldirish  uchun  asos  bo’lgan  dastlabki  hujjatlarni  tekshirish  yo’li  bilan  amalga 

oshiriladi.  Bularga  tannarxni  asossiz  ravishda  oshirib  yuborish  yoki  tovarsiz 

operatsiyalarni  amalga  oshirish  bilan  bog’liq  operatsiyalar  misol  bo’lishi 

mumkin.  Shuningdek,  bitta  hujjatning  turli  nusxalaridagi  yozuvlarining  bir-

---

 

 

117 

birlariga mos kelmaslik holatlari.  

Maxsus  o’tkazilgan  tahlil  natijasida  faktlarni  aniqlash  hujjatlarda  keltirilgan 

ma’lumotlarni mantiqiy joylashtirish va matematik hisob-kitob qilish yo’li bilan 

amalga  oshiriladi.  Bunday  argumentlash  ratsional  deb  nomlanadi  va  u  audit 

jarayonida  salmoqli  o’rin  tutadi.  Masalan:  1)  2910-«Omborlardagi  tovarlar» 

schetida  korxona  mulki  hisoblangan  tovarlar  hisobga  olinishi  lozim;  2)  auditor 

ushbu tovarlar uchun korxonaning mulkiy huquqi mavjudligini aniqlashi zarur; 3) 

taqdim  etilgan  hujjatlar  (shartnomalar,  tovarlar  hisoboti,  bank  ko’chirmalari)  va 

mulkiy huquqning korxonaga o’tgan paytini aniqlash asosida auditor tovarlarning 

egasi haqida xulosa qiladi.  

Auditor fikriga birinchi argument ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Haqiqatda 2910-

«Omborlardagi tovarlar» schetida qoldiq sifatida ko’rsatilgan tovarlar yo’q bo’lsa, 

hech  qanday  fikr-mulohazaga  o’rin  qolmaydi.  So’ngra  uchinchi  va  to’rtinchi 

argumentlarni ahamiyatliligi bo’yicha ko’rsatish mumkin.