O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

to‘la suv balansi 
deb ataladi.  
Agar balans elementlaridan bir yoki bir nechtasini o‘lchash imkoni bo‘lmasa 
va ular suv balansi tenglamasining qoldiq a’zosi sifatida aniqlansa, bunday balans 
juz’iy
 (taxminiy) 
suv balansi 
deb ataladi.  
Ilmiy va amaliy maqsadlarda etarli vaqt oralig‘i (bir yil yoki o‘rtacha ko‘p 
yil) uchun tuzilgan suv balanslaridan foydalaniladi. 
Ixtiyoriy tanlangan, yuqoridan yer yuzasi bilan, yon tomonlardan uning sirti 
konturi  bo‘ylab  o‘tuvchi  tik  yuzalar  bilan  va  pastdan  suv  o‘tkazmas  tog‘  jinslari 
qatlami  bilan  chegaralangan  hajm  (havza)  uchun  suv  balansi  tenglamasining 
umumiy ko‘rinishini aniqlash muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. 
Yuqoridagi shartlarni bajaradigan havza uchun suv balansining 
kirim qismi 
quyidagilardan iborat bo‘ladi: 
- ko‘rilayotgan hajm yuzasiga yoqqan atmosfera yog‘inlari (X); 
- havza yuzasida va tuproq-gruntlarda kondensatsiyalangan namlik miqdori 
(E
1
); 
-  havzaga  yuza  suv  oqimi,  jilg‘alar,  soylar,  daryolar  ko‘rinishida  kelib 
qo‘shilgan suv miqdori (U
1 yuza
); 
- yer osti oqimi ko‘rinishida qo‘shilgan suv miqdori (U
1 yer osti
). 
Suv balansining 
chiqim qismi 
quyidagi tashkil etuvchilardan iborat bo‘ladi: 

---

 
130 
- ko‘rilayotgan hajm yuzasidan bo‘lgan bug‘lanish (E
2
); 
-  havzadan  yuza  suv  oqimi,  jilg‘alar,  soylar,  daryolar  ko‘rinishida  chiqib 
ketgan suv miqdori (U
2 yuza
); 
-  havzadan  yer  osti  oqimlari  ko‘rinishida  chiqib  ketgan  suv  miqdori  (U
2  yer 
osti
). 
Balansning  kirim  qismi  uning  chiqim  qismidan  ko‘p  bo‘lsa,  ko‘rilayotgan 
hajmda namlik zahirasi orta boradi va aksincha, chiqim qismining kirim qismidan 
ko‘p bo‘lishi hajmdagi namlik zahirasining kamayishiga sabab bo‘ladi. SHu tufayli 
tenglamaning kirim va chiqim qismlari orasidagi tenglikni hosil qilish uchun uning 
kirim  qismiga  U
1
  ni,  ya’ni  vaqt  oralig‘i  boshida  shu  hajmdagi  namlik  zahirasini 
hisobga oluvchi a’zoni va tenglamaning chiqim qismiga U
2
 ni, ya’ni vaqt oralig‘i 
oxiridagi  namlik  zahirasini  hisobga  oluvchi  a’zoni  qo‘shish  kerak.  SHularni 
e’tiborga  olib,  daryo  havzasining  suv  balansi  tenglamasi  quyidagi  ko‘rinishda 
yoziladi: 
X + E
1 
+ U
1 yuza
 + U
1 yer osti 
+ U
1
 = E
2
 + U
2 yuza
 + U
2 yer osti
 + U
2 . 
Tenglamani soddalashtirish maqsadida quyidagicha yozamiz: 
X = (E
2 
- E
1
) + (U
2 yuza
-U
1 yuza
) + (U
2 yer osti
-U
1 yer osti
) + (U
2
-U
1
). 
Oxirgi ifodada  
U
2 yuza 
– U
1 yuza 
= U, 
E
2 
– E
1
 = E, 
U
2 yer osti
-U
1 yer osti 
= U
er
 
osti
 va 
U
2
-U
1
 = 

U ekanligini hisobga olib, daryo havzasining suv balansi tenglamasini 
quyidagicha ixchamlashtirish mumkin: 
X = U = E + U
er
 
osti
 

U. 
Ko‘p  hollarda  daryo  havzasining  suv  balansi  tenglamasi