O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti

2. Sharq mutafakkirlari notiqlik san’ati haqida 
Mamlakatimizda  notiqlik  san’atining  nvojlanishi  O  ‘rta  Osiyomadaniyati 
tarixi bilan bogiiq boiib, nutq madaniyati hamisha  о’ziga xos mavqega ega bo‘lib 
kelgan.  O  ‘rta  Osiyoda  notiqlik  san’atining  xususiyatlari  shundan  iborat  ediki,  u 
eng awal o‘sha davr tuzumining manfaatlariga xizmat qilar edi. Bu davrda notiqlik 
san’ati ustalarini 
nadimlar,qissagoyiar, masalg ylar, badihagoyiar, qiroatxordar, 
muammogo‘ylar,voizlar,  go  ‘yandalar,  maddohlar,  qasidaxonlar 
deb  yuritilishi 
ham  anashundan  dalolat  beradi.  Movarounnahrda  notiqlik  san’ati  voizlik  deb 
atalgan. Voizlik, ya’ni va’zxonlik «Qur’on»ni targ‘ib qilish bilan mushtarak holda 
so‘zning  ahamiyati,  ma’nosini  anglatgan.  «Va'z»  so‘zi  arab  tilidan  pand  nasihat 
ma’nosini beradi. Va’z aytuvchi, nutq so'zlovchi shaxs Voiz deb atalgan. Voizlik 
san’ati  tinglovchining,  jamoaning  ongiga,  histuyg‘usiga  ta’sir  etish  mahorati 
bo‘lib, qadimgi Sharqda hukmdorlar ushbu san’at namoyondalari xizmatini yuksak 
darajada qadrlaganlar. IX asrdan boshlab, davlat hukmdorlari notiqlik bilan bogiii 
barcha  tadbirlarni  maxsus  tayyorgarlikka  ega  so‘z  ustalariga  yuklab,  ularni 
“voizlar”  deb  ataganlar.  Markaziy  Osiyoda  XII  asrdan  boshlab  voizlik  san’ati 
nazariyasi  amaliyotini  targ‘ib  qiluvchi  ko‘plab  ilmiy  va  uslubiy  risolalar 
yozilgan.Jumladan,  allomalar  Abu  Nasr  Forobiy  “Fozil  odamlar  shahri”,  Unsun 
Maoliy  Kaykovus  “Qobusnoma”,  Yusuf  Xos  Hojib  “Qutadg‘u  bilig’  Alisher 
Navoiy “Majolis unnafois”, “Nazmuljavohir”, Husayn Voi Koshifiy “Dah majlis”, 
“Mahzan  ulinsho”,  Ali  Yazdiy  “Zafamoma’  Xondamir  “Makorim  ula\loq”,  Voiz 
Samarqandiy  “Ravozat  ulvoizin’  Muhammad  Rafiq  Voiz  “Avbob  uljinon”, 
Quraysh  Saidiy  “Anis  ul  voizin”  kabi  o‘zlarining  asarlari  bilan  “voiz”lik  san’ati 
xazinasig 
munosib 
hissa  qo‘shganlar.  Voizlik  san’ati  namoyandalari 
tinglovchilaming  ijtimoiy  va  siyosi  mavqei  hamda  lavozimlarini  hisobga  olgan 
holda  uch  yo‘nalish  bo‘yich  faoliyat  ko‘rsatishgan.  Birinchisi, 
sultonivot. 
ya’ni 

---

112 
 
hukmdorlar hamd yuqori tabaqali a’yonlar uchun mo‘ljallangan va’zxonlik bo‘lib, 
und hamdu sanolar aytilgan, ularning obro‘ e'tibori, martabasi, faoliyatla 
ulugianib maqtalgan. Ikkinchisi, 
iihodiva. 
va’ni vatan himoyachilarig moijallangan 
va’zxonlik boiib, unda vatanparvarlik, jangovarlik, botirlik, qahramonlik, fidoyilik 
ulug‘langan,  dushmanga  nisbatan  shafqatsi  bo‘lish  ifodalangan.  Uchinchisi,  g 
'aribona 
deb  atalib,  asosan  mamlakaining  oddiy  fuqarolariga  moijallangan 
va’zxonlikdir,  unda  barcha  fuqarclar  asosan  itoatkorlikka,  mehnatsevarlikka 
chaqirilgan. Voizlikning h
￡
bir yo'nalishi o‘ziga xos ohangga usulga, jozibaga ega 
boigan. Voizk nutqda ma’lum bir muvaffaqiyatga erishish uchun har bir so‘zning, 
tishuncha  va  ohangning  badiiy  jihatdan  yuksak  va  ta’sirchanligini  ta’mirlab, 
muayyan  bir  fikr,  mulohaza,  hukm,  g‘oya,  mafkura  va  xulosani  tin^lovchilarga 
yetkazish maqsadida suxandonlik (ritorika) fanini puxlo‘zlashtirishgan. 
Buyuk  qomusiy  ohm 
Abu  Rayhon  Beruniy 
(9731O48)  o‘zinin«Geodeziya» 
asarida  har  bir  fanning  paydo  boiishi  va  taraqqiy  etishlinson  hayotidagi  zaruriy 
ehtiyojlar  talabi  bilan  yuzaga  kelishini  ta’kidlal  notiqlik  san’atining  ildizlari 
boimish grammatika, aruz va mantiq fanla ham shu ehtiyojlaming hosilasidir degan 
g‘oyani  ilgari  surgan.  Ulug‘  vatandoshimiz 
Abu  Nasr  Forobiy 
to‘g‘ri  so‘zlash, 
to‘g‘:  mantiqiy  xulosalar  chiqarish,  mazmundor  va  go‘zal  nutq  tuzishd 
leksikologiya,  grammatika  va  mantiqning  naqadar  ahamiyati  cheksizlik  haqida 
shunday  deydi: