109
1. Notiqlik san’atining paydo bo‘lishi tarixi
O‘qituvchining pedagogik mahoratida uning nutqi, notiqlik qobiliyati muhim
ahamiyatga ega. Ayniqsa, ushbu muammoga mustaqillikdaii keyingi yillarda jiddiy
e’tibor qaratildi. Yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda, avvalo, milliy
istiqlol mafkurasi muhim ahamiyatga ega. Mafkuramizning yuksak ustunlaridan
biri — millat tilidir. Respublikamizning “Davlat tili haqida”gi, “Ta’lim ‘g‘risida”gi
Qonunlari.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa
hujjatlarda barkamol avlod
tarbiyasida o‘z ona tiliga nisbatan mehr—muhabbat tuyg‘ularini shakllantirish
e’tirof etilgan. Yosh avlodning ma’naviyma’rifiy tarbiyaside o‘qituvchining nutqi,
uning notiqlik san’ati alohida e’tibor kasb etadi. Prezidentimiz I.A.Karimov O
‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1997yil 29avgustdagi IX sessiyasida
so‘zlagan nutqida ta’kidlaydiki.
“O z fikr ini mutlaqo mustaqil ona tilida ravon, go
‘zal va lo ‘nda ifoda etc olmaydigan mutaxassisni, avvalambor, rahbarlik kursisida
о 'tirganlarm
bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin’’.
O‘qituvchining nutqiy madaniyatini
shakllantirish uning kasbiy faoliyatida naqadar muhim ahamiyatga egaligi
to‘g‘risida mulohaza yuritar ekanmiz, avvalo, notiqlik san’atining kelib chiqish
tarixini bilish lozim. Professional notiqlik san’ati Yunoniston. O ‘rta Osiyo va
Hindistonda o‘zining uzoq tarixiga ega.
Tarixchi olimlaming (Apresyan G.Z.) ma’lumotlariga ko‘ra, notiqlik san’atiga
eramizdan oldingi VII asrda Yunonistonda asos solingan.Qadimgi Yunonistonda
bolalarga bilim berish faylasuflar zimmasiga yuklatilar edi. Ular, notiqlik
san’atining yetuk namoyandalari bo'lib, o‘zlarining chiroyli so‘zlari, baland va
ta’sirchan ovozlari bilan odamlar tafakkuriga, ongiga kirib borganlar, ta’lim va
tarbiyada ulkan yutuqlarga erishganlar. Shu sababli, notiqlik san’ati va nutq
madaniyatining nazariy asiga, uning cheksiz tarbiyaviy ahamiyatiga ilk marotaba
qadimgi Yunonistonda asos solinganligi ilmiy adabiyotlarda bayon etiladi.
Yunonistonda epos, lirika, drama, haykaltaroshlik, musiqa va me’morchilik
san’adari bilan birga notiqlik san’ati ham murakkab va muhim san’at asari sifatida
e’tirof etilgan. Notiqlik san’atini davlalning muhim ijtimoiy
siyosiy ishlariga taalluqli faoliyatdagi ahamiyati uchun hamda yosh avlodni
tarbiyalashda ular ongi va tafakkuriga qizg'in ta’sir etuvchi murakkab vosita
ekanligi uchun Yunonistonda uni “San’atlar shohi” deb atashgan.
Eramizdan avvalgi V asr Yunonistonda “Notiqlik sanati”ning eng takomillashgan
va rivojlangan davri hisoblanadi. Bu davrda notiqliksan’atining quyidagi uchta
qonuniyati qizg‘in takomillashtirilib, notiqning unga jiddiy e’tibor berishi talab
qilingan:
•tinglovchiga tushuntirish (ma’lum bir g'oyani);
•tinglovchining tafakkurini uyg^otish (fikrini, ongini, maqsadini);
•tinglovchini o‘ziga jalb qilish (huzurhalovat va qoniqish hissini
uyg‘otish asosida).
Notiqlar ushbu qonuniyatlarga amal qilgan holda
"tinglovchilarga halovat
bag'ishlash”
orqali odamlami ezgulikka, adolatparvarlikka, vatan oldidagi
burchlariga sadoqatli bo‘lishga, eng yaxshi insoniy fazilatlarga amal qilib, ulami
110
doimo bajarishga, odob va axloq qoidalariga rioya qilishga chonar edilar. Bu
ularning asosiy vazifasi hisoblanardi. Yunonistonda notiqlik san’atini chuqur
egallagan, o‘zlarining go‘zal va chiroyli nutqlari hamda noyob asarlari bilan
jamiyatda hurmat va e’tibor qozongan Sokrat (Suqrot), Platon (Aflotun), Dinarx,
Giperid, Gorgiy (Horgiy), Isokrat, Isey, Esxil, Demosfen, Sitseron, Kvintihan kabi
namoyondalar Yunonistonning mashhur davlat arboblari bo‘lib yetishgajtilar.
Yunon notiqlari og‘zaki nutqning shakl va qonuniyatlarini, mulohaza va
isbot kabi mantiq ilmining qoidalarini chuqur o‘zlashtirganlar. Ular o‘z fikrlari va
tuyg^ulanni ruhan o'quvchilar hamda tinglovchilar tafakkuri va ongiga chuqur
singdira olganlar va keskin ta’sir o'tkazganlar. Har bir notiq o'z ustida yillab
tinimsiz mashg'ulotlar olib borgan, sehrli ovoz sohibi boiish uchun nutq
texnikasining barcha qonuniyatlariga amal qilganlar. Ular o'zlarining ta’sirchan
nutqlarini namoyish qilish bilan notiqlik san’atini
“Majkuraviy va siyosiy kurash
hamda yosh avlodni tarbiyalash quroli ”
deb hisoblaganlar va bun i o‘z
faoliyatlarida isbotlab berganlar.
Mashhur yunon faylasufi
Sokrat
(eramizdan avvalgi 469 — 399 yillar)
o'quvchilarga ta’limtarbiya berishda munozara, savoljavob usulini joriy qilib,
ushbu usul orqali suhbat metodiga asos solgan.Sokratning shogirdi Platon esa o‘z
ustozi g'oyalarini davom ettirib,
savoljavobni notiqlik san’atining bir shakli sifatidagi ahamiyatini o‘z asarlarida
yoritadi hamda uni inson tafakkuri va ongini, dunyoqarashini og'zaki nutq bilan
boyituvchi noyob uslub sifatida baholab, uni mazmunan amaliy va nazariy jihatdan
yanada boyitdi. Yunonistonda notiqlik san’atining har tomonlama takomillashishi
Demosfen
(eramizdan avvalgi 384—322 yillar) nomi bilan uzviy bog'langan. U
yoshlik yillaridanoq notiqlik san’atiga qiziqdi. Tug'ma duduq bo'lishiga
qaramasdan, o'quvchi va tinglovchilammg istehzolariga bardosh berib, qizg'in va
shiddatli mehnati bilan notiqlik mahoratini namoyish eta olgan. Faqat Demosfen
Yunonistonda notiqlik san’atining yetuk namoyandasi, ya’ni o'z davrida
“notiqlik
san’atining elitasi”
sifatida mashhur bo'ldi. U davlat tribunasini notiqlik san’atiga
asoslangan siyosiy va mafkuraviy kurash maydoniga aylantirdi. Demosfenning
notiqlik san’ati to'g'risidagi g'oyalarini uning shogirdi faylasuf, notiq va siysiy
arbob S
itseron Mark Tulliv
(eramizdan
avvalgi 1O6—43 yillar) davom ettiradi. Qadimgi Yunonistonda nutq mahorati. uni
takomillashtirish yo'llari, nazariyasi va tarixi bo'yicha o'z tajribalaridan kelib
chiqib Sitseronning 19 ta asari, 8OO dan ziyod maktublari hozirgi kunga qadar
saqlanib qolgan. Sitseronning notiqlik san’ati tarixiga bag'ishlangan "Brut”,
“Notiqlik san’ati namoyandalari”, “Notiq ”. ''Notiqlik haqida” kabi asarlari shular
jumlasidandir. Notiqlik san'atining ulkan imkoniyatlarini, odamlami va jamiyatni
boshqarishda qudratli qurol ekanligini ta’kidlab, uni davlatning siyosiy jihatdan
bosh quroli deb hisoblaydi. Shu sababli har bir davlat rahbari va davlat arbobi
notiqlik san’atining cheksiz imkoniyatlarini chuqur egallashi Iozimligini aytadi.
Sitseronning notiqlik san’ati nazariyasida “Ideal notiq” haqidagi g'oyalari muhim
ahamiyatga
ega Uning fikricha,
“Ideal notiq egasi
yuksak ma ’naviyatli, chuqur bilimga ega, tafakkuri boy faylasuf bo ‘lishi kerak. "
Ideal notiqlar tinglovchilar qalbiga va his tuyg‘ulariga tez, chuqur kirib borishi,
111
ularning kayfiyatini, ruhiyatmi bilib, shodlik va sevinch tuyg‘ularini, yoki,
aksincha, g‘azab va nafratini ta’sirchan nutqi asosida uyg‘ota olishi lozini.
Sitseron tomonidan ishlab chiqilgan va nazariy hamda amaliy jihatdan asoslangan
notiqlik san'ati haqidagi ma’lumotlami. tizimlar va uslublarni rimlik
Kvintilian
(eramizdan avvalgi 3595 yillar) ma’lum bir tartibga keltirib,
tabaqalashtirib, undan notiqlik san’ati sohasi bo‘yicha faoliyat ko‘rsatuvchilar
unumli foydalanishlari uchun qayta ishlab chiqadi. U notiqlik san’atining
balandparvoz, asabga teguvchi teatr artistlariga xos ovoz ritorikasiga qarshi edi.
Kvintilianning fikricha, notiq tashqi ovoz natijalari bilan emas, balki ilmiy asosga
ega bo‘lgan, mazmunan boy, mukammal va “tiniq” nutq orqali ulkan yutuqlarga
erishishi mumkin. U ‘Tarbiya haqida” nomli asarida o‘z nazariyalariga asoslanib
notiqlik san’atmi o‘rganish metodikasini yaratdi. Faylasuf olim o‘zasarida ilk bor
notiqlik san’atining ta’limtarbiya maskanlarida bolalar bilimi, ongi va tafakkuriga
ijobiy ta’siri haqidagi g‘oyalarini ilgari surdi.
Kvintilian o'qituvchilar va tarbiyachilaming qizg'in faoliyat olib borishlari uchun
notiqlik san’atini mukammal o'rganishga doir o‘zining metodikasini taqdim etdi.
Ushbu metodika notiqlik san’ati tarixida ulkan ahamiyatga ega va hozirgi davrda
ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: