|
2.2. Sug'urta risklar transferi (transforniatsiya)ning rivojlanish bosqichlari
Risklar transferi va transformatsiyasining tadrijiy rivojlanish bosqichlari tadqiqi
shuni ko’rsatmoqdaki, tabiiy va texnogen risklardan ko'rilishi ehtimol bo'lgan
zarar(lar)dan ommaviy tarzda himoyalanish birmuncha samarali bo'lganligi bois.
insoniyat tomonidan an’anaviy tarzda keng foydalanilib kelingan.
Risklar transferi rivojlanishning ilk bosqichi antik davrdan o'rta asrlarga qadar
bo'lgan davmi qamrab oldi. Risklar transferi muammosini hal etishning dastlabki
usullaridan biri bu o'z-o'zini sug'urtalash hisoblangan. Bu jarayonda sug'urta
hodisasi yuz berishi oqibatida ko'rilishi ehtimol bo'lgan zarami bartaraf etish
xarajatlarini
oldindan
moliyalashtirish. har bir ishlab chiqaruvchi
(xizmat
ko'rsatuvchi, ish bajaruvchi) subyektining o"z z&xirasi evaziga amalga oshirilgan.
Xususan. eramizdan avvalgi 1792-1750 yillarda qadimgi Bobil davlatini
boshqargan shoh Xamurappi davrida savdo karvoni a'zolari yo'lga chiqishdan avval
ko'rilishi ehtimol bo'lgan zarami qoplash yuzasidan o'zaro kelishuvga ega
bo'lishgan.7
Ushbu kelishuvga asosan savdo karvonidagi sheriklardan birining mol-ntulki
yo'qolgan, o'g'irlangan yoki qaroqchilar tomonidan talangan bo'lsa, bu ko'rilgan
zarar karvon a ’zolari tomonidan yopiq taqsimotga ko'ra. o'zaro qoplab berilgan.
Remaning halokatga uchrashi va dengizda yuz berishi ehtimol bo'lgan boshqa
risklar oqibatida yetkazilgan zararlar savdogarlar o'rtasida o'zaro taqsimlash orqali
qoplash yuzasidan kelishuv shartnomasi ilk bor qadimgi Yaqin Sharq davlati, hozirgi
Suriya va Li van hududlarida joylashgan - Finikivada amalga oshirilgan.
Insoniyat tomonidan yaratilgan vositalar vordamida tabiiy ofatlar yuz berishi
oqibatida ko'rilishi mumkin bo'lgan zarardan himovalanishning vagona usuli,
ulaming oqibatlarini engillashtirish hisoblangan. O 'sha davming asosiy faoliyat
jabhalari savdo va agrar soha hisoblanganligi bois. ulaming subyektlari o 'z (xususiy)
6 O 'zaro sug'urtalash m unosabatlarida faoliyat foyda olishga yo'naltirilm agan b o 'lib , asosiy m aqsad iamiyat
a ’zolarining zararlarini kam aytinsh hisoblanadi.
‘
HBaHOB M. TeopernnecKiie a c n e ia u CTpaxoBamw. // TKypHan “CrpaxoBoe peBio”, JVs 7, 2004, c. 20.
13
yoki qarz (kredit) mablag'lari evaziga faoliyat yuritishgan.8 Bu jarayonda ulaming
faoliyatlari asosan tabiiv risklar ta’sirida kechgan. Shu bois. tabiiy ofatlar yuz berishi
natijasida mol-mulkka vetkazilgan zararlami qoplash mexanizmi - risklar transfcri
yuzaga kelgan.
Sug‘urta sohasida tadqiqotlami olib boruvchi iqtisodchi olimlarning ilmiy
ishlanmalarda ikki xil talqin ko'zga tashlanadi: ularning ayrimlarida jamoaviy tarzda
o'zaro vordam shakllari sug'urtalashning ma'lum shakli deb qayd ctilgan boisa,
boshqalarida esa. sug'urta fondi tashkil etilmaganligi sababli bu munosabatlar
sug‘urtalashning ilk shakli sifatida qaraladi. Keyinchalik pulli munosabatlaming
rivojlanishi bilan sug'urta fondi asosan sug'urta mukofotlaridan shakllantirildi.
Sug'urta fondini shakllantirish sug'urta munosabatlarining o'ziga xos
xususiyatlarini namoyon etadi. Mazkur fond shakllantirilishi manfaatdorlaming
oldindan toiangan mukofotlari hisobidan emas, balki kelgusida yuz berishi ehtimol
bo'lgan zararlami o'zaro taqsimlash orqali ulaming zimmasiga yuklatilgan
majburiyat(lar) yuzasidan to'lov shaklida amalga oshirilgan. Subyektlaming
faoliyatlari davomida ko'rishlari ehtimol bo'lgan zararlarini taqsimotga ko'ra qoplash
yoki bartaraf etish tartibi sug'urtaning azaliy shakllaridan biri hisoblanadi.
X-XII asrlarga kelib, Yevropada savdoning jadal rivojlanishi savdogarlaming
raqobat muhitida faoliyat olib borishlari va bu jarayonda o'zaro vordam ko'rsatish
uchun gildiyalarga birlashishiga sabab bo'ldi. Shu o'rinda keltirib o'tish lozimki,
gildiyalar va sug'urta funksiyalari o'zaro yaqin bo'lib, ularda tasodifiv hodisalar
oqibatida ko'rilgan zararlami bartaraf etishda o'zaro yordam ko'rsatish nazarda
tutilgan.
1310 yilga kelib Bryuggeda (Germaniya) turli savdo va hunamiandchilik
gildiyalarining manfaatlarini himoya qiluvchi hamda sug'urta operatsiyalarini amalga
oshiruvchi “Sug'urta palatasi” tashkil etildi.9 Birinchi sug'urta shartnomasi 1347 yilda
Genuyada tuzilganligi qayd etilgan.10
Shunday qilib o'rta asrlarda G'arbiv Yevropada sug'urta tasodifiv hodisalar yuz
berganda o'zaro yordam berish to'g'risidagi oddiy shartnomalardan to mol-mulk va
shaxsiy sug'urta tarmoqlari qaror topguniga qadar rivojlandi. Buyuk geografik
kashfivotlar davrida kemasozlikning jadal rivojlanishi va xalqaro savdo bozorlarining
vujudga kelishi mulkiy manfaatlami himoyalashga bo'lgan talabni oshirdi.
Risklar transferi va transformatsiyasi jarayonida sug'urta munosabatlarining
o'ziga xos xususiyatlari tadqiqi shuni ko'rsatmoqdak, qadimda dastlab sug'urtaning
fondsiz shakli vujudga kelgan va rivojlangan (2.2-rasm).
8 CtrneB A.tO.HcropHji ynpaBaeraiH pHCKaMH./OKypHaa “ynpaB nerae
phckemh
", N° 4, 2003, c.
9 BacaKOB
M.H.
«CTpaxoBaHne:
100
araajieHaaHOHHux
otbctob
», tbaarejiBCKHii u eirrp
«M apr»,
Mocrasa,
2003
10
Fyoapt O. Bo
3
HHKHOBenne
h
3
Bo.nomis HHCTHTyia cTapxoBaHna.//)KypHaa «CTpaxoBoe fleao». H
3
aaTeabCTBo
«A
hkhh
»,
8
,
2001
.c.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
