0 ‘zbek isto n respublikasi oliy va q ‘rta m axsus t a ’lim vazirligi

Sug'urta  risklari transferi, transformatsiyasi va  retrotsessivasi.13

Rivojlangan  mamlakatlarda  risklar  transformatsiyasi  qadimdan  taraqqiy  etib. 

sug‘urta  faoliyatining  virik  tarm og'iga  aylangan.  Ilk  yuridik  kuchga  ega  risklar 

transformatsiyasi  shartnomasi  1376 yilda Genuyada tuzilgan.14

Mazkur  shartnomada  ikki  savdogar  Genuvadan  Bryuggega  dengiz  orqali 

jo'natilayotgan  tovarlami  sug'urtalagan  shaxsning  qayta  sug'urtalanganligi  qayd 

etilgan.  Keyinchalik  Risklar  transformatsiyasi  alohida  faoliyat  turiga  aylanib  keng 

rivojlandi.  Risklar transformatsiyasini  amalga oshiruvchi  ilk  sug'urta  tashkiloti,  y a’ni 

“Kyoln risklar transformatsiyasi jamiyati”  1846 yilda tashkil topgan.

Uning  o ‘ziga xos  xususiyati  risklar  transfonnatsiyasiga  ixtisoslashganligi  bilan 

izohlanadi.  Hozirda  risklar  transformatsiyasi  xalqaro  darajada  rivojlangan  va  u 

quyidagi  muhim  funksiyalami amalga oshirmoqda:

-  sug'urtalangan  riskning  ikkilamchi  va keyingi taqsimoti;

-  sug'urta tashkiloti  qo'shimeha moliyaviy  kapitalni  qabul  qilishiga shart-sharoit 

yaratish;

-  sug'urta tashkiloti  to'lov qobiliyati  barqarorligiga ijobiy ta'sir etish;

-   sug'urta 

hodisasi 

yuz 

berganda 

qoplama(lar)ni 

to'lash  jarayonini 

soddalashtirish va jadalllashtirish.

Iqtisodchi  olim  K.Pfayffeming  ta'kidlashiga  ko'ra,  risklar  transformatsiyasi 

sug'urta tashkilotlari  uchun quyidagi  risklami minimallashtirish  imkonini  beradi:1-

1)  .  Favqulodda zararlai' riski:

-  sug'urta qoplamalari hajmidagi notekis tebranishlar;

-   sug'urta  yili  (har  bir  shartnoma  bo'yicha)  davomida  sug'urtalanuvchilardan 

sug'urta qoplamasini to’lash yuzasidan arizalar kelib tushishi nobarqarorligi:

-   sug'urta  tashkilotini  sug'urta  qoplamalarini  aynan  bir  sug'urta  hodisasi  yuz 

berishi  oqibatida jami  sug'urta  shartnomalari  bo'yicha to'lash  majbururivatini  keltirib 

chiqaruvchi  tabiiy ofatlar va baxtsiz hodisalar (risklaming kumulyasiyasi).

2) O'zgarishlar riski:

-  ayniqsa javobgarlik  sug'urtasi  va tibbiy  sug'urta kabi  sug'urta  turlari  bo'yicha 

qoplamalar hajmi valyuta kurslari  o'zgarishi va inflyasiya darajasi ta'sirida o'zgarishi;

13  M ualliflar jam oasi  tomonidan  tayyorlangan.

14  rio a   pea.  Typ6nHofl K.  E  «Teopmi 

h

 npax-niKa crpaxoBaHHH».  VaeoHoe  nocopHe,  M .:«A

hkh

.

i

», 2003. 

13  n(J)ari(j)4)ep.  K.  "BBeaeHHe 

b

  nepecnpaxoBaHHe”,  M.AHKMJI,  2000.

19

---

—  texnologik  taraqqiyotning  jadal  rivojlanishi  sharoitida  sug  urta  tashkiloti 

tomonidan  baholangan  va  shartnoma  bo‘yicha  qabul  qilingan  risklar  bo'yicha 

zararlilik  darajasining  ortishi  (amalda  riskning  haqiqiy  darajasi  uning  bashorat 

qilingan bahosiga mos kelmasligi).

3) 

Xato  va  kamchiliklar  riski:  -   sug'urta  mukofoti  stavkasini  aniqlashda 

foydalanilgan metodlar va ulami qo'llashdagi  kamchiliklar va boshqa xatoliklar.

Yuqoridagilardan  kelib  chiqib,  qavd  etish  mumkinki,  bugungi  kunda  risklar 

transformatsivasi  birmuncha  takomillashgan  va  xalqaro  darajada  keng  amalga 

oshirilmoqda.  Risklarning  tamsformatsiyasining  xalqaro  darajada  amalga  oshirilishi 

albatta  alohida  davlat(lar)ning  iqtisodivotiga  ijobiv  ta'sir  ko‘rsatadi  va  rivojlanishiga 

turtki  beruvchi omil sanaladi.

Chunki,  bir  davlatdagi  ma’lum  global  risk  transmilliy  sug'urta  kompaniyalari 

o‘rtasida  taqsimlanishi  mazkur  davlal  iqtisodiy  barqarorligiga  samarali  ta'sir 

ko‘rsatadi.  O'z  navbatida,  riskni  qabul  qilgan  xalqaro  sug'urta  tashkiloilari  ham 

bunday  faoliyatdan daromad oladi.

Jamiyatning  rivojlanishi  bilan  unda  yangi  sug'urta  xizmatlariga  bo'lgan  talab 

ham  muntazam  ravishda  ortib  boradi.  Mazkur  talabni  qondirlishi  va  sug'urta 

munosabatlari  samarali  amalga  oshishida  qayta  sug'urta  mexanizmi  muhim  omil 

bo'lib  sanadi.  Umuman olganda xulosa qilib aytish  mumkinki.  sug'urta munosabatlari 

iqtisodivotda  milliy  daromadning  taqsimlanishi  bilan  amalga  oshadi.  Shu  bilan 

birgalikda,  millliy  daromadning  barqaror  o'sishini  ta’minlovchi  omillardan  hir 

hisoblanadi.

Mustaqillik  yillarida  O'zbekistonda  sug'urta  sohasi  rivojlantirildi,  turli 

mulkchilik  shakllardagi  sug'urta  tashkilotlari  faoliyat  yurita  boshladi,  sug'urta 

bozorida  erkin  raqobat  muhiti  vujudga  keldi.  Xususan,  O'zbekiston  iqtisodiyotini 

modemizatsiyalash  sharoitida  sug'urta  munosabatlarining  rivojlanishi  muhim  o'rinni 

egalladi.

Mamlakat  iqtisodiyotining  tobora  rivojlanib  borishi  sug'urta  sohasini  yanada 

takomillashtirib 

borish 

zarururivami 

kuchaytirdi. 

Ta'kidlash 

o'rinliki, 

mamlakatimizda  sug'urta  faoliyati  rivojlanishida  uning  iqtisodiy-huquqiy  asoslari 

shakllantiriganligi muhim  omillardan biri bo'ldi.

Sug'urta  faoliyatning  iqtisodiy  jihatlari  murakkab  va  xilma-xildir.  Xususan. 

sug'urtaning iqtisodiy  asoslari  quyidagi ikki yo'nalishda o 'z aksini topadi:

a)  eng  avvalo  shuni  hisobga  olish  kerakki,  sug'urta  munosabatlari  ishlab 

chiqarish  munosabatlarining  ajralmas  qismidir.  Chunki,  ishlab  chiqarishda  obyektiv 

ravishda  risk  mavjud  va  uning  oldini  olish  yoki  oqibatlarini  bartaraf  etish  sug'urta 

fondini  shakllantirishni  talab  etadi.  Aynan  sug'urta  fondi  ishlab  chiqarish  (xizmat 

ko'rsatish,  ish bajarishjni turli risklardan kafolatli himoyasini  ta’minlashning  iqtisodiy 

asosi hisoblanadi;

b) jamiyat taraqqivoti  inson sog'lig'i, hayotini  va mehnat  faoliyatini  risklardan 

himoyalash  zaruriyatini  oshiradi.  XXI  asming  keyingi  o'n  yilliklarida  texnik  va 

texnologik  jarayonlaming  takomillashishi,  urbanizatsiya,  ekologik  o'zgarishlar, 

ijtimoiy  hayot  sur'atlarining  oshishi  oqibatida jarohatlanish,  turli  risklarning  oshishi 

kuzatilmoqda.  Shu  bilan  bir  qatorda  ijtimoiy  hayotning  omillari,  shuningdek,  bozor 

iqtisodiyotiga  o'tish  jarayonining  salbiy  ta’siri  oxir  oqibatda  insonlar  sog'lig'i  va 

daromadiga  ta'sir  etishi  mumkin  bo'lgan  qator  risk  guruhlarini  vujudga  keltirdi.  Bu

20

---

holat  sug'urta  faoliyatining  ijtimoiy  ahamiyatini  oshirib.  hayot  sug'urtasi  jadal 

rivojlanishiga sabab bo‘ldi.

Bugungi  kunda  rivojlangan  mamlakatlarda  hayot  sug'urtasi  muhim  sohalardan 

biri  sanaladi.  aholini  ijtimoiy  himoyalashda  muhim  o'rin  tutmoqda.  Chunki,  bozor 

iqtisodiyoti  sharoitida.  aholining  ijtimoiy  himoyaga  bo'lgan  talabini  (pcnsiya. 

kompensatsiya  va  boshqalar)  to iiq   ravishda  davlat  fondlari  evaziga  ta'minlashning 

imkoni cheklanganligi  bois. bunday sharoitda aholi  uzoq muddatli hayot sug'urtasidan 

foydalangan  holda  ijtimoiy  himoyaga  bo'lgan  talabining  m a'lum  qismini  o'zi 

qoplaydi.

Hayot  sug'urtasida  aholining bo'sh  turgan  pul  mablag'lari  sug'urta tashkilotiga 

jalb  qiiinishi  orqali  sug'urta  fondi  tashkil  etiladi.  Shunga  ko'ra.  hayot  sug'urtasi 

sug'urta munosabatlarining iqtisodiy  asoslaridan  biri  hisoblandi.

Mamlakat  miqvosida  aholining  vaqtincha  bo'sh  mablag'lari  mavjudligi  va 

ulami  sug'urta  faolityaiga  jalb  etilishiga  bir  qator  omillar  o 'z  ta'sirini  o'tkazadi. 

Masalan.  aholining  sug'urtaga  bo'lgan  ishonchi.  sug'urta  madaniyati,  mamlakatdagi 

makroiqtisodiy ahvol va boshqalar.

O'zbekistonda  keyingi  yillarda  milliy  daromad  hamda  aholi  daromadlarining 

yildan-yilga o'sib borish  amanasi  kuzatilayotganligi  ushbu  omillaming  ijobiy  ta'sirini 

oshiridi  va  sug'urta  munosabatlarining  iqtisodiy  asoslaridan  samarali  foydalanish 

imkoniyatini  yuzaga keltirdi.  Ushbu  holatlar albatta,  sug'urta munosabatlarining aholi 

manfaatlariga bevosita ta’siri  ortib borishini  mumkinligini  ko'rsatdi.

Sug'urta  faoliyati  aholi  manfaatlari  himoyasini  ta'minlash  maqsadiga 

qaratilganligidan  kelib  chiqib,  har  bir  mamlakatda  sug'urta  munosabatlarining 

huquqiy-me'yoriy  asoslari  shakllantiriladi.  Aynan  huquqiy  m e’yorlar  sug'urta 

sohasidagi  munosabatlarning asosi  hisoblanadi.

21

---