Oncy/ia npinneu acCHCTaHC? OrraKapoHMajf&L' http:-''/wVf'w. allmsur?ijice ni.'biscr nsf
muddatli xususiyatini hisobga olgan holda belgilovchi. sug'urtalovchining (qavta
sug'urtalovchining) investitsiya faoliyati natijalarini aktuar hisob-kitoblardan
foydalangan holda baholovchi va sug'urtalovchining (qavta sug’urtalovchining)
daromadlarini sug’urtaning (qavta sug’urta qilishning) har xil turlari bo’yicha
rejalashtiruvchi aktuar xizmatlarini ko’rsatuvchi vuridik yoki jismoniy shaxs aktuariy
hisoblanadi.
Sug’urta ishining hodisalar ro’y berishi ehtimolligi, sug’urta xizmatining
qiymati hisoblab chiqilishi, sug’urtalovchi maxsus zaxiralarga ega bo’lishi lozimligi
hamda sug’urta mukofotlari va sug’urta tovonlari o’rtasidagi muvozanat talab etilishi
kabi o’ziga xos xususiyatlari aktuar hisoblar amalga oshirilishini talab etadi.
Qaltisliklami guruhlash. o’rganish. sug’urta hodisasi ro’y berishining
matematik ehtimolligini hisoblab chiqarish. ish yuritish xarajatlari miqdorlari, zarur
sug'urta zaxiralarni matematik asoslash va boshqa shu kabilar aktuar hisoblaming
vazifasi hisoblanadi. Aktuar hisoblar sug’urta tarmoqlari bo’yicha. tavakalchiliklar
bo’yicha, vaqtga ko’ra, hududiylikga ko'ra klassifikatsiya qilinadi.
Yigirmanchi asming 80-yillari oxiriga qadar davom etgan sug’urta
monopoliyasi davrida sug'urta aholi va tashkilotlar zimmasidagi soliq kabi namoyon
bo’lgan va sug'urta tarillari maxsus matematik hisob-kitoblarga asoslanmasdan.
mavjud qaltisliklar bilan bog’liq bo’lmagan fikr va mulohazalar natijasida
belgilangan, buning natijasida aktuar hisob-kitoblarga ehtiyoj sezilmagan.
Bugungi bozor iqtisodiyoti sharoitida aktuariyni faoliyat doirasini aniqlash
uchun qaltislikni sug’urtaga qabul qilishdagi ikkita mezon (kriteriy)ni eslash kifoya
bo’ladi.
Bu
zarar yetkazishi mumkin bo’lgan hodisaning ehtimolligi va
tasodifiy ligidir73.
Aktuariy - bu sug’urtaning matematik jihatlariga professional darajada
o’qitilgan shaxsdir. Matematik jihatdan ehtimollik metodlarini qo’llagan holda
moliyaviy va ijtimoiy sohadagi qiyin masalalami yechimini topadi.
Aktuariylar sug'urta kompanivalarini moliyaviy tahlilini o’tkazish, strategik
rejalashtirish, mavjud sug'urta portfelini sifat jihatidan tahlil qilish kabi ish va
vazifalar bilan shug’ullanadilar.74
Yuqoridagi sug’urta bozori infrutuzilmasini asosiy ishtirokchilaridan tashqari
sug'urta bozori infratuzilmasini sug'urtaga ixtisoslashgan auditorlar, ixtisoslashgan va
ko’p tarmoqli maslahatchilar, baholash xizmatlari, yuridik xizmatlar va boshqa shu
kabi professional bilim va malakaga ega bo’lgan yuridik yoki jismoniy shaxslami ham
kiritish mumkin. Ular sug’urta bozorida har xil ko’rinishda namoyon bo’ladi.
Shu zaylda, sug’urta bozori infratuzilmasini sug’urta bozori professional
qatnashchilari, turli soha hamda ixtisoslik mutahassislari hamda sug’urtaning unumli
faoliyati uchun yordam beradigan faoliyat turlari o’rtasidagi munosabatlar va
hamkorlik tartibini nazarda tutuvchi va asosini sug’urta vositachilari (sug’urta agenti,
sug’urta hamda qayta sug'urta brokeri), adjaster, aktuariy, sug’urta syurveyeri va
assistans kabi subyektlar tashkil etadi.
Shu o’rinda sug’urtalovchi
(sug’urta kompaniyajlar sug’urta bozori
inffatuzilmasiga kirmasligini farqlashimiz lozim. O’zbekiston sug’urta bozori
" Teopiia
h
npaKTHKa CTpaxoBaraw. Floa pea. TyponHon K.E. YneoHoe nocoone. M.: A
hkhji
, 2003. C. 177.
yKypaBJieB IO.M. OioBapb-cnpaBo^iHHK TepMHHOB no CTpaxoBaHmo
h
nepecnpaxoBaHHK). M.: A
hkhji
, 1994.
85
infratuzilmasini sug'urta bozori professional ishtirokchilari. turli soha hamda
ixtisoslik mutahassislari va sug'urtaning unumli faolivati uchun yordam beradigan
faoliyat turlari o'rtasidagi munosabatlar. hamkorlik tartibini o'matuvchilami
subyektlar tashkil etadi.
Ular: sug'urta vositachilari (sug'urta agenti. sug'urta hamda qayta sug'urta
brokeri), adjaster. aktuariy, sug'urta syurveveri, assistans va h.k. Sug'urta bozorining
muhim ishtirokchisi sug'urtalovchi (ishlab chiqaruvchi) tomonidan esa maxsus,
spetsifik xizmat - sug'urta xizmati sotiladi. Sug'urta bozorida ikkita asosiy ishtirokchi
(sotib oluvchi-sug'urtalanuvchi yoki sug'urta qildiruvchi va sug'urtalovchi —
sotuvchi) mavjud bo'lishi muhim.
Lekin, sotib oluvchi-sug'urtalanuvchi yoki sug'urta qildiruvchi mavjud bo'Iib.
sug'urtalovchi
bo'lmasa,
sug'urta
munosabati
bo'lmaydi.
Shu
jihatdan
sug'urtalovchini sug'urta bozori infratuzilmasidan ajratish lozim. Sug'urtalovchi
sug'urta bozori infratuzilmasiga kirmaydi.7"
Chet el tajribasini o'rgangan holda va sug'urta sohasi olimlari. amaliyotchi,
yetakchilarining fikr hamda mulohazalaridan kelib chiqib 76 , sug'urta bozori
infratuzilmasi xalqaro talablarga muvofiq bo'lishini tadqiqotda aks ettirishga harakat
qilindi. Bunda qo'shimcha ravishda sug'urta konsaltingi tashkilotlari (sug'urta
maslahatchilari), 24 soat ishlovchi qo'ng'iroq markazlari, ixtisoslashgan yuridik
(advokatlik) firmalar, investitsiya kompaniyalari va sug'urta auditorlari o 'z aksini
topdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
