Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

Suv  eroziyasi  va  unga  qarshi  kurashish  chora  va  tadbirlari.

 

   

Inson  

paydo  bo’lishidan  avval  ham  yerning  ustki  qismining  buzilishi  bo’lgan. 

Xarakatchan  muzliklar,  oqar  suvlar,  haroratning  keskin  o’zgarishlari  ta’sirida 

yumshoq  jinslar  joyining  o’zgarishi,  vodiylar,  qiyaliklar  va  jarliklarning 

shakllanishi sodir bo’lgan. Bu turdagi eroziya me’yoriy yoki geologik deb ataladi. 

Geologik  eroziya  intensivligini  ekzogen  jarayonlar  maromi  belgilab  beradi. 

Masalan, muzlikdan so’nggi davrda   ustki yuvilishi kamayganda, shudgorlar yana 

o’simlik  bilan  koplanib,  erozion  jarayonlar  susaygan.  Geologik  eroziyadan  farqli 

o’laroq  zamonaviy,  ya’ni  tezlashgan,  eroziya  va  neon  faoliyati  bilan 

bog’liq.«Tuproq  eroziyasi  ham  dexqonchilik  singari  qadimgi,  u  tarixan  ilk 

odamning  dastlabki  quroli  yordamida  hosil  bo’lgan  egatlarga  birinchi  yomg’ir 

tushishdan  boshlangan».O’rmonlarni  tartibsiz  kesish,  maydonni  haydash, 

---

 

76 

xayvonlarni  nazoratsiz  boqilishi  tezkor  "eroziyaning  rivojlanishiga  olib  keladi. 

Me’yoriy  eroziyada  yillar  mobaynida  yemiriladigan  narsa,  tezkor  eroziyada  juda 

qisqa  vaqt  mobaynida  borishi  mumkin.  Eroziya  dunyoning  hamma  qismida 

kuzatiladi  va  uning  natijalari  ayniqsa  Shimoliy  Amerika,  O’rta  Yer  dengizi, 

Afrikada  juda  yomon  ahvoldadir.  Xo’jalikni  noto’g’ri  olib  borishdagi  eroziya 

tezligi tog’lik va tropik hududlarda ayniqsa yuqori, u yerda tuproqlar kam xosil va 

buzilishiga  nisbatan  chidamsiz.  Xayvonlarning  o’tlashi  eroziyani  kuchaytiradi. 

Masalan,  Gretsiyada  9  mln.  odam  boshiga  9  mln.  echki  to’g’ri  kelishi  o’simlik 

qoplamini  shunday  buzdiki,  eroziya  tog’  qiyaliklarini  mutlaqo  quritib  yubordi. 

Inson  tomonidan  o’rmonlarning  kesilishi  va  yog’inlarning  tog’  qiyaliklari 

tuprog’ini  yemirishi  yalanglashishga  olib  keladi.  Hozirgacha  ham  yog’ochdan 

yoqilg’i  sifatida  foydalanish  hollari  kuzatiladi.  Janubiy  Amerika,  va  Osiyoda  

80  foizgacha  kesilgan  o’rmonzorlar  yoqilg’i  sifatida  qo’llaniladi.  Shuningdek 

yog’ochning  ko’p  qismi  qog’oz  olishda  ham  ishlatiladi.  Masalan,  «Nyu-York 

tayme»  ning  yakshanbalik  nashriga  1900  m3  yog’och  kerak  bo’ladi.  Bennet 

ma’lumotlariga  ko’ra,  150  yil  mobaynida  100  mln.  gektardan  ortiq  yaylov  va 

xaydalgan  yerlar  eroziya  ta’sirida  kuchli  zararlangan,  300  mingdan  ortig’i 

eroziyaga uchragan, 20 mingi yomon yerga aylangan, 40 mln. gektargacha gumus 

qavatining  yarmi  yuvilib  ketgan.  AQSh  da  yil  sayin  yemirilayotgan  tuproq 

zarrachalari  92,  172,  300  t  fosfor,  kaliy,  azot,  kalsiy,  magniy  saqlaydi.  Eroziya 

dalalardan  o’simlik  uchun  berilgan  ozuqa  unsurlaridan  60  barobardan  ko’p 

miqdorini  olib  ketadi.  U  faqat  bu  elementlarni  olib  ketmasdan,  balki  butun 

tuproqni  ham  yemiradi.  Eroziyalangan  tuproqlarning  unumdorligi  35-70  foizga 

pasayadi. 

Demak,  tezkor  eroziya  inson  hayotining  ijtimoiy  sharoiti,  uning  foydalanish 

shakli  va  yerni  boshqarish  bilan  bog’liqdir.  Zamonaviy  tuproq  yuvilishi  oddiy 

chopiqda,  qiyaliklarda  suv  taqsimoti  noto’g’ri  bo’lsa  4-7  t/ga  ni  tashkil  etadi, 

do’ngliklar uchun esa 8-18 t/ga. yani bir yilda 10-30 yillik to’plangan unumdorlik 

xossalari isrof bo’ladi.Suv  eroziyasi  ayniqsa  yo’l   chetida   kuchli  bo’lib,   yo’l 

xo’jaligiga katta putur yetkazadi. Shuningdek, suv eroziyasi suv eroziyasiga ham 

---

 

77 

o’z ta’sirini ko’rsatadi. Dalalarda yomg’ir va qor suvlarini ushlab qolish - eroziya 

bilan  urpshning  asosiy  turlaridan  biri.  Ma’lumki,  10  mm  ushlangan  va  to’g’ri 

sarflangan,  qor  suvlari  qo’shimcha  1  ts/ga  g’alla  beradi.  Masalan,  agar  o’rmon-

dasht  dalalarida  suvlar  ushlansa,  qo’shimcha  2  milliyard  pud  g’alla  olishga 

imkoniyat  paydo  bo’ladi.  Suvlarni    ommaviy  hamma  yerda  ushlab    qolish  

eroziyaga  qarshi  o’tkaziladigan  butun  tizimli  ish  yuritishga  ketgan  xarajatlarni  

10 barobar qoplar  edi.  Lekin,  eroziyaga  qarshi  avval suv    eroziyasining shakllari, 

eroziya  paydo  bo’lishiga  olib  keluvchi  faktorlar  hamda  erozion  jarayonlarning 

borishiga  bog’liq  holda  xudud  turlarining  klassifikatsiya  xaqida  qisqacha 

ma’lumotga ega bo’lish kerak.