vujudga keltiruvchi omillar taxlili tuproqni himoyalash uchun quyidagi tadbirlarni
amalga oshirish kerakligini ko’rsatadi: 1) mahsus shamol to’suvchi to’siqlar
yordamida eroziyalanayotgan maydon ustidagi harakatlanuvchi shamol tezligini
kamaytirish uchun o’rmonzorlar, yo’l bo’yidagi daraxt buta va baland o’suvchi
mevali daraxtlardan bog’lar barpo qilish; 2) tuproq sirtida shamolbardosh tuproqni
yemirilishidan asraydigan himoyalovchi qatlam o’stirish. Buning uchun shamol
eroziyasi davriga qadar yaxshi o’sadigan va rivojlanadigan qishloq xo’jalik
ekinlarini yetishtirish, o’simlik qoldiqlarini tuproqning ustki qismida qoldirish,
deflyatsiyaga moyil joylarga go’ng sochish; 3) mahsus kimyoviy materiallar,
tuproq ishlovi uchun sarflanadigan vaqtni qisqartirish yo’li bilan tuproq sirtining
muvofiqdir. Eroziyaga qarshi tadbirlar majmui tashkiliy-ho’jalik, agrotexnik va
74
o’rmon-meliorativ tadbirlarni qamrab oladi. Tashkiliy xo’jalik choralari avvalo
yerlarning samarali taqsimotini nazarda tutadi. Xo’jalik yerlari sinchkovlik bilan
ko’rib chiqilganda uchuvchi tuproqlar maydonni shamol zarbalari ostidagi
qiyaliklar, deflyatsiyaning muntazam jarayonlari kuchli rivojlangan balandliklar
ajratiladi. Bunday hududlarga ko’p yillik o’simliklar va o’rmon bilan mevazorlar
barpo etish maqsadga muvofiq tuproqdan eng samarali foydalanish va shamol
eroziyasining oldini olishga tuproqni himoyalovchi
almashlab ekishlar yordam
beradi. Dexqonchilikda mehanik tarkibi yengil bo’lgan tuproqlarni himoyalashda
almashlab ekish, o’rmonlar yaratish lozim. Shamol eroziyasining oldini oluvchi
agrotexnik chora-tadbirlarga tuproqda namlik to’planishi shudgorlanuvchi
qatlamning donadorligi, shamol tezligini susaytirish, sariflangan ozuqa unsurini
o’rnini to’ldirish kiradi. Angiz va boshqa o’simlik qoldiqlari shamol eroziyasini
susaytiradi. Qishki mavsumda angiz dalani deflyatsiyadan asraydi, hamda qorning
bir tekis taqsimlanishini ta’minlaydi, bu o’z navbatida tuproqdagi namlik
miqdorini oshirib, o’simliklar rivojlanishiga o’z hisasini qo’shadi.
Akademik A. I. Baraev ishlab chiqqan dehqonchilik tizimi oddiy texnologiya
o’rniga kuzgi shudgorlashda chuqur shudgorlovchi yapaloq tishli keskichlar,
kultivator keskichlar qo’llash va shu yo’l bilan dalalar sirtida 85 foiz angiz va
boshqa o’simlik qoldiqlarini saqlab qolishga asoslangan. G’alla urug’larini nam
qatlamda joylashtiruvchi va sirtni g’iloflovchi moslamalar yordamida ekish,
shamol eroziyasiga qarshi tuproq barqarorligini oshiradi va kuzgi ekinlar o’sishi
uchun qulay sharoitlar yaratib beradi. Uning ustiga bu moslamalar bira to’la
mineral o’g’itlovchi bo’lib ham xizmat qiladi. Dalalarga ishlov berishda aniq
sinalgan yangi zamonaviy texnologiyaga o’tish shamol eroziyasining vujudga
kelish va rivojlanish xavfini pasaytiradi. Qozog’iston sharoitida angizli tuproqlar
kamdan-kam 70 sm dan chuqur muzlaydi, angizsiz esa 1,5-2 m ga boradi.
Ag’darmay xaydashda ang’izli dalalarda qor erishi hisobiga tuproq 80-100 sm
gacha namlangan, ag’darib xaydalganda esa 45-50 sm. Shamol eroziyasi ta’siriga
uchragan yerlarda toza kuzgi shudgorlar bilan almashiladi. To’siqlar baland poyali
o’simliklardan bo’lganda tuproqni bahor va yozda shamol esishidan, qishda esa
75
qor ta’siridan saqlaydi. Ular ham to’g’ri yo’naltirilishi lozim. Ikki qatorli ixota
daraxtzorlarini qator oralig’i 3 metr, birinchi qatorga (shamolga qaragan tomoni)
tut ko’chati ekilgan bo’lib, daraxtlar oralig’i 1-1,5 metr, balandligi 1,5-2 metr,
diametri 15-18 sm. Ikkinchi qatorga qayrag’och o’tqazilgan, ularning qator oralig’i
5 metr, daraxtlar oralig’i 2,5-3 metr, balandligi 6-8 metr va diametri 30-35 sm.
Daraxtlarning joylashishiga ko’ra bu ihota daraxtzorlari shamolni qisman
o’tkazadigan konstruktsiyalidir. Ular 30-35 foiz maydonni egallaydi. Ikki va to’rt
qatorli ihota daraxtzorlarining shamolni to’sish kobiliyatini aniqlash avvalo har xil
uzoqlikdagi masofalarda (50,100,150 m.) chuqurlar qazildi, tuproqning genetik
qatlamlariga amal qilib tuproq namunalari olindi, ularning kimyoviy va fizik
xususiyatlari o’rganildi. Tadqiqot ihota daraxtzorlaridan 61 m. uzunlikda 0-10 sm
chuqurlikdagi tuproqning 63 foizini qum, 29 foizini chang, 19,6 foizini fizik loy va
8,0 foizini loyqa tashkil qilishini ko’rsatdi. Chuqurlashgan sari 10-46 smli
qatlamda qumning ulushi asta-sekin kamayib, chang va fizik loy orta boradi,
keyingi qatlamda esa chang 41,7 foizni, fizik loy, 41,5 foizni tashkil etib, mexanik
tarkibiga ko’ra o’rta qumoq qatlamga aylanadi. Ihota daraxtzorlaridan 100 m
narida 0-12 sm qatlamda qumning miqdori 71 foizga, changning miqdori esa
11 foizga yetadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
