Tasseming bu modda bilan olib bor"" I eksperimental ishiari natijalari

10.1.  Qadimgidunyo  “analitik kimyosi”  xususiyatlari
Qadimgi  analiz  usullari  asosan  rudalardan  metallar  ajratib 
olish,  oltin,  mis,  qo'rg’oshin,  qalay  qotishmalari,  dorivor  moddalar,
324

---

bo'yoqlar,  xushbo'y  moddalar  sifatini  aniqlash  bilan  bog’liq  bo'lgan. 
Dastlabki  vaqtlarda 
sifat  analizi
  ba'zi  tabiiy  birikmalami  tashqi 
ko'rinishi  va  alohida  belgilari,  xususiyatlariga  qarab  aniqlashdan 
iborat bo'lgan. 
Miqdoriy analiz
 esa 
“tekshirish san'ati”
 deb ataluvchi 
shaklda  paydo  bo'ldi  va  turli  ko'rinish,  shakl  va  o'lchov  aniqligiga 
ega  bo'lgan  tarozilardan  va  maxsus  tayyorlangan  tarozi  toshlaridan 
foydalanishga  asoslandi.  Umuman  olganda,  qadimgi  dunyo  “analitik 
kimyosi”ning  tarixi  -   tarozi  va  undan  to 'g ’ri  foydalanish  tarixi  bilan 
chambarchas bog’liq.
Qadimgi  dunyo 
“analitik  kimyogarlari”
  va  savdo  ishlari 
bo'yicha  nazoratchi  amaldorlar  o'z  faoliyatlarida  ma'Ium  talablarga 
javob  beruvchi  o'lchov  asboblari,  tarozi  toshlari  va  o'lchov 
idishlaridan  foydalanishgan.  Qadimgi  arxeologik  topilmalar dastlabki 
tarozilar e.o.  7000-5000-yillarda Misrda,  3000-2500-yillarda Vavilon, 
2500-2000-yillarda  Xitoy,  Hindiston  va  Mesopotamiya,  keyinchalik 
qadimgi Rim imperiyasida  paydo bo'lganligini ko'rsatadi.
Qadimgi tarozilar asosan 2 xil konstruktsiyaga ega bo'ladi:
- 
2 pallali  (bir tomonda tarozi toshi va ikkinchi tomondayuk);
-  bir pallali  (pallaga  yuk q o
'
yilgan,  tarozi toshi esa  muvoza­
nat  o'rnatilgunga  qadar  shayin  ustida 
o'ng  yoki  chap  tomonga
 
siljitilgan).
Qadimgi  Vavilonda  tarozi  toshlarini  tayyorlashda  o'lchov 
birligi sifatida  1  dona bug’doy, arpa  vazni  1  gran  deb qabul qilingan 
va necha ming yillar ko'plab ko'hna  dunyo  mamlakatlarida  qo'lla- 
nilgan.  Misrda umuman  o'lchov masalalariga jiddiy e'tibor  berilgan. 
Insonlaming  foniy  dunyodagi  oldi-sotdi  va  hisob-kitob  ishlari,  boqiy 
dunyoda  taroziga  olinishidan  barcha  kishilar xabardor  bo'lishlari  va 
mas'uliyat  sezish  uchun  ehromlar  devoridagi  suratlarda  ham 
keltirilgan  (104-rasm).  Ushbu  o’lchov  birligi  (lotincha 
granum  -
 
g ’alla  donasi)  hozirgacha  qo'llanilib  kelinmoqda.  Masalan,  1  gran 
Rossiyada  (1927-yilgacha)  62,2  mg;  Angliyada  64,8  mg;  zargarlik 
buyumlari  uchun  50,0  mg  bildiradi.  Buyuk  Britaniya  va  AQSH  da 
patrondagi  qo'rg’oshin va porox miqdori hozirda ham  (54,  100,  147, 
200, 220)  granlarda o' lchanadi.
325

---

103-rasm. Qadimiy tarozilar va o'lchov  toshlari namunalari: ko'hna 
Misr tarozisi (e.o.2Q00 yy.) -  a, qadimgi Rim tarozisi (380- 
340 yy'.) -  b,  qadimgi hind tarozisi (e.o. 400-300 yy.) -  d, 
tarozi toshlari (og’irlik birligi -  
gran)
 -  e.
A.Xaziniyning
  “Donishmandlik  tarozilari  haqida”  risolasida 
(1121  y.) har xil tarozilaming, jumladan gidrostatik tarozilaming  ham 
konstruktsion tuzilishi va o'fchash usullari batafsil yoritilgan.
104-rasm. Boqiy dunyo hakami  Osiris marhumning  gunohlarini 
adolat tarozisida o'lchamoqda (“Marhumlar kitobi”, 
e.o. XXYI-XY asrlar).
326

---

10.2. Analitik kimyoning  rivojlanish bosqichlari
Analitik  kimyo 
fa n   sifatida
  XVIII  asrda  shakllandi, 
ammo 
uning  rivojlanish  bosqichlari  qaysi  tarixiy  muddatlami  qamrab  olishi 
va  qanaqa  o'ziga  xos  belgilar  bilan  ajralib  turishi  haqida  kimyo 
tarixchilarida  asoslangan  umumiy fikr yo'q.
Kimyo  tarixi  tadqiqotchilarining  fikricha,  analitik  kimyoning 
shakllanish  va  rivojlanish 
bosqichlari  asosan  kimyo  tarixining 
rivojlanish bosqichlariga  mos  keladi va  quyidagi tarixiy  muddatlami 
o'z ichiga oladi:
- qadimgi  dunyo analiz  usullari ( e.o. IV asr-melodiy III asrlar);
- alkimyogarlar  yaratgan  analiz usullari (IV-XVI asrlar);
-  yatrokimyo  -   dorivor  moddalami  analiz  qilish  (XVI-XVTI 
asrlar);
- gaz moddalar analizi (flogiston davri -  XVII-XVIII asrlar);
-  analitik  kimyo  fanining  paydo  bo'lish  va  rivojlanish  davri 
(XVIII asr ikkinchi yarmi-XX asming birinchi yarm i);
-  Zamonaviy  ilmiy  analitik  kimyo  fanining  taraqqiyoti  va 
turdosh  fanlar  sohasiga  kirib  borish  davri  (XX  asr  ikkinchi  yarrni- 
XXI asr boshi).
Bu  davriy  taqsimlanishning  oxirgi  bandi  alohida  izoh  berishni 
talab  etadi,  chunki  analitik  kimyo  bugungi  kunda  nafaqat  kimyo, 
balki  undanda  kengroq  va  umumlashgan  mazmundagi  tushunchadir. 
Hattoki  kimyoviy  analiz  haqidagi  fanni  endi  analitik  kimyo  debgina 
qolmasdan,