Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

Z arafshon.
Olam  sari sochib yang i  ong.
Sekin-sekin yorishardi tong.

---

B a’zan  yo zu v ch i  link  chek in ish lar  y ordam ida  o ‘z  asarining  xususiyati, 
g‘oyaviy yo'nalishi haqida tushuncha beradi.  Hamid Olimjon “Zaynab va Omon” 
poem asida  kish ilar  o ‘rtasidagi  ch in a k a m   axloqiy  m un o sab atlam i,  haqiqiy 
m u h ab b atn i  u lu g 'lash n i  o ‘z  oldiga  m a q sad   qilib  q o 'y ad i,  m azkur g'oyaviy 
niyatini  o ‘q u v ch ig a  aniq  va  ravshan  yetkazish  uchun  asarni  quyidagi  lirik 
chekinish b ila n   boshlaydi:
S o ‘yiab beray Z aynab va O m on 
Sevgisidan b ir yangi  doston.
B ir  zo ‘r  otash ,  b ir  z o ‘r  alanga 
Ikki qalbga tutashgani  rost.
Bir  sevgikim jo n   b e ru r tanga,
H am  Z aynab-u O m o n lai^ a xos.
Bu sevgida yo‘l bosh lar vafo,
H am v a fo n i  yem irm as jafo.
K o‘ram izki, lirik chekinish  adabiy asarning turli joyida kelib,  yozuvchining 
aks ettirilay o tg an   hayotga,  p erso n ajla rg a  m unosabatini,  g'oyaviy m aqsadini 
y o rq in ro q   b ay o n   qilishga,  q ism la m i  o ‘zaro  bog‘lashga,  m uvofiqlik  yuzaga 
kelishiga m uvaffaq b o ‘ladi.  Lirik chekinish  o‘rinli qo'llanilganda bayonchilik, 
d id ak tizm ,  y a ’n i  o ‘gitbozlik,  g ‘o y alarn in g   quruq  ta'rifi  vujudga  kelm aydi. 
A bdulla  Q o d iriy   “ 0 ‘tg an  k u n la r”  haqidagi tanqidiy fikrlarga javo b qay tarar 
ek an ,  lirik chekinishning bu to m o n in i alohida  qayd qilib o ‘tgan:  “Tanqidchi 
didaktika” d eb hissiy chekinishni h a m  aralashtiribyuborgan.  M asalan,  “ M en- 
y o zu v ch i...” ,  d eb   kundosh  jan jali  t o ‘g ‘risidagi  o ‘z  hissiyotim ni  aytib  o ‘tar 
e k a n m a n ,  h a tto   buni  “yangi  p riy o m la r”  ham   afv  sanab  yo ‘l  beradilar.  Bu 
“didaktika”d an  boshqa gapdir” .
D e m a k ,  lirik chekinish  m a h o ra t  b ilan  qo‘llanilganda,  m uayyan g ‘oyaviy 
vazifani bajaruvchi m azm undor vositaga aylanadi.
K iritm a voqea. Adabiy asardagi asosiy voqealar tizmasiga bevosita aloqador 
b o im a g a n , lekin  muayyan g‘oyaviy maqsadga bo‘ysundirilgan epizodlar kiritma 
v o q e a la r  d e b   ataladi.  U la r  k o ‘p in c h a   asarga  m azm un ni  chuqurlashtirish, 
xarakterlar rivojini dalillash va ifodalanayotgan g‘oya kitobxonga aniqroq yetib 
b orishin i t a ’m inlash  m aqsadida kiritiladi.  “0 ‘tgan kunlar”  ro m an id a O tabek 
K um ushnik idan  quvilgach,  yo‘lda  usta Olim degan to'quvchining  o ‘z hayoti, 
m u h a b b a ti,  sevgilisining  fojiali  o ‘lim i  va  b ir  um rga  baxtsiz  b o ‘lib  qolgani 
haqidagi hikoyasini tinglaydi.  Bu jo y  asardagi asosiy voqealar tizmasiga bevosita 
b o g ‘ianm aydi,  lekin Otabek  un i tinglagach, o ‘zining kelajagi, taqdirining usta 
O lim nikiga o ‘xshab ketishi to ‘g ‘risida chuqurroq o ‘ylay boshlaydi.  Otabekka 
q o ‘shilib,  kitobxon  ham  shu h aq d a m ulohaza yuritadi va asar oxirlarida uning

---

usta O lim dan  ham   kattaroq baxtsizlikka uchraganligi guvohi bo'ladi.  D e m a k , 
usta Olim hikoyasidan  iborat kiritma voqea yordam ida  m uallif bu k ish ilam ing  
baxtli bo‘lolmaganligi haqidagi mulohazasini kengroq,  chuqurroq, ta ’sirch an ro q  
qilib ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lgan.
Shunga o 'x sh ash   kiritm a  voqeani  Pirim qul  Qodirovning  “ Q o ra   k o ‘z l a r ” 
ro m an id a  ham   u chratam iz.  U nda  haydovchi  M adam in  tog‘d a,  c h o ‘p o n la r 
davrasida o ‘z hayotini,  uylanish tarixini  va beparvoligi oqibatida x o tin in in g  
bcvaqt  o 'lg an in i  aytib  beradi.  Bu  hikoya  h am   rom andagi  asosiy v o q e a la rg a  
bevosita b o g ianm aydi,  am m o u, tinglovchilar ruhiga,  ayniqsa,  Xolbek qalbiga 
kuchli ta ’sir 
0
‘tkazadi.  Natijada Xolbek ayolning qadri,  o ‘z xotini -  J a n n a tg a  
m unosabati  to 'g 'r is id a   chuqurroq  fikrlay  boshlaydi.  D em ak,  M a d a m in  
hikoyasidan  iborat  kiritm a  voqea  ayolning  q a d r-q im m a ti  haqidagi  n iy a tn i 
ta’sirchanroq anglatishdan tashqari Xolbek xarakteridagi o ‘zgarishni dalillashga, 
kitobxonni unga ishontirishga ham  ko‘m ak beradi.
Badiiy  qoliplash.  Yozuvc hilar ay rim   h o d isa la r va  xaraktcrlarni  k ito b x o n  
k o ‘z 
0
‘ngida  yaqqolroq  nam oyon  qilish  u c h u n   b a ’zan  badiiy  q o lip la s h  
vositasidan n a f oladilar. Tasvirlanayotgan xarakterlar va hodisalar m o h iy atin i 
yaqqol  ochib  k o 'rsatish   m aqsadida  ularga  yaqin  boMgan  voqealar c h izilish i 
badiiy qoli plash  d eb atalad i.
Ayrim asarlardabadiiy qoliplash  asosiy q ah ram o n n in g   m ohiyatini  k ito b ­
xon ko‘z o'ngida chuqurroq ochishga xizmat qiladi.  Masalan,  yozuvchi 0 ‘tk ir 
Hoshimovning “ B ahor qaytmaydi”  qissasi b oshlarida Q onqus jarligi h aq id ag i 
afsona beriladi.  A fsona asar q ah ram o n larid an  A nvar bilan  M u q a d d a m n in g  
quyidagi suhbati tarzida keltiriladi:
“ Bir  xillar...  b ir vaqtlar  bu  yerdan  k atta  d ary o   o 'tg a n   deyishadi.  D a ry o  
bo‘yida shahar b o ‘lgan ekan...  Bir kuni shaharga dushm an hujum qilib qolibdi. 
Shahar odam lari daryoning ko'prigini buzib tashlashibdi...  D aryoning k ech u v  
joyi  bor  e k a n -u   u n i  shu  shahardagi  ikki  y igitdan  b o 'la k   h ech  kim   b ilm a s 
ekan.  Q am al  b o 'lm a sid a n  bir  hafta  oldin  qiz  yigitlardan b in   bilan  tu rm u s h  
qurgan ekan.  Ikkinchi  yigit do‘stidan  q anday  qilib b o'lm asin qasos o lish g a, 
qizni  qoMga  kiritishga qasam  ichgan  ekan.  D u sh m an   shah am i  o 'r a b   o lish i 
bilan o ‘sha yigit xoinlik qilibdi.  D aryodan suzib  o ‘tib,  dushm an sarkardasig a 
sirni  aytibdi.  “A gar  sen  raqibim ni  o ‘ldirib,  sevgilim ni  m enga  olib  b e ris h g a  
va’da qilsang, yo‘lni ko‘rsataman”, — debdi.  Sarkarda rozi boiibdi.  D u shm anlar 
kechuvdan  o ‘tib,  shaharni bosib olishibdi.  Q izn in g  sevgilisi  u rushda o i i b d i .  
Sarkarda  xoinni  chaqirib,  may tutibdi.  “ X izm ating   u ch u n   haqingni  o l” ,  — 
debdi.  X oin  m ay  ichib,  yana  tilagini  eslatibdi:  “ M en  sening  b u y ru g ‘in g n i 
bajardim .  E ndi sen  h am  shartim ni bajar.  O dam larin g g a ayt,  sevgilim ni o lib  
kelishsin” , — debdi.  Sarkarda kulib:  “Sevgilingni ko‘rish senga nasib qilm aydi, 
hozir ichganing  m ay em as,  zahar! 0 ‘z d o ‘stiga xiyonat qilgan  o d am ,  m e n g a

---

d o ‘st  bo‘lolmaydi.  S en q o n   qusib o ‘lasan!’\   — debdi.  X oin chindan ham  qon 
q u sib  o 'lib d i” .
Qissa davomida A lim ardonning xuddi afsonadagi singan o ‘z do‘stiga xiyonat 
qilgani,  uning sevgilisini  to rtib  olishi,  xudbinlik,  boylik orttirish y o‘liga kirib 
ketishini  ko‘ramiz. A sar o x irid a yana Qonqus jarligi tilga olinadi.  A lim ardon 
x u d d i shu ja r  yoqasiga  k o ‘m iladi.  Bunday q oliplash   vositasida  m u allifaso - 
siy qahram on  xarakteri  va  fojiasini  chuqurroq,  t a ’sirch a n ro q  ochib berishga 
erishadi.
Y ozuvchilar  b a ’z id a   a sa rd a   keyinchalik  sodir  b o 'lad ig an   hodisalarni 
qiziqarliroq qilib berish,  kitobxonni ularga tayyorlab borish  maqsadida aw alroq 
o 's h a   hodisalaiga  yaq in  va  o 'xshash  voqealarni  qalam ga  oladilar.  0 ‘lmas 
Um arbekovning  “ O dam   b o ‘lish qiyin”  rom ani  m uqaddim asida  shoh  M uslim 
va uning  o ‘g‘li  haqidagi afso n a keltiriladi.  U nda  shoh   M uslim ning yakka-yu 
y ag o n a  o ‘g ‘li  mislsiz aql  va  k u c h -q u w a t  egasi  b o ‘lib yetishgani  ham da  o ‘z 
o tasid an   to rtib   b u tu n   x alq n i  qirg'in  qilgani,  oq ib atd a  um rining  yarm ini 
pushaym on bilan o ‘tkazgani aytiladi.  Roman qahram oni Abdulla ham nihoyatda 
aqlli va bilim don b o ‘lib yetishadi,  biroq u boshqalar taqdiriga befarq qarashi, 
faqat  o ‘z  m an faatin i  o ‘y lashi  oqibatida asar oxirlarida,  xuddi  shoh  M uslim 
farzan d id ek  p u sh ay m o n   qilib,  iztirobga tushib  qoladi.  Y ozuvchi rom andagi 
asosiy voqealarga  o ‘xshash  shoh  Muslim  farzandi haqidagi  afsonani keltirish 
yo‘li bilan Abdullaning xudbinligi va fojiasini esda qoladiganroq qilib ko'rsatishga 
muvaffaq bo‘lgan.
“ B ahor qaytmaydi” qissasida ham  shunga o ‘xshash  holni uchratish mumkin. 
Q issa boshlarida  asa r q a h ra m o n i A lim ardonning quyidagi tushi  beriladi:  “ U 
p a st-b a la n d   q o y a la r  o ra s id a n   ot  ch optirib  bo ray o tg an m ish .  Ot  yeldek 
ucharm ish,  to g ‘-u   to s h la r  chirpirak   b o ‘lib  o rqada  qolib  ketarm ish.  Birdan 
ham m a yoqni zulm at qoplabdi. O t allanimaga qattiq qoqilibdi-yu, qop-qorong‘i 
jarlik k a m unkib ketibdi.  U  o tn in g  b o ‘ynidan  m ahkam   quchoqlab olgancha, 
shuvillab pastga tushib ketayotganm ish-u, am m o ch uq um in g tubi yo'qm ish” . 
A yrim   asarlarda  b adiiy  q o lip la sh   asosiy qah ram o n   sir-u   asrorini  kitobxon 
ko‘z o ‘ngida c h u q u n o q  o ch ib  ko'rsatishga olib keladi.
Qissa davomida Alim ardonning,  xuddi afsonadagi singan, o ‘z do‘stiga xiyonat 
qilgani,  uning sevgilisini to rtib  olishi,  o ‘z “Volga”sida jarga qulab  ketgani va 
fojiali h a lo k b o lg a n i aytiladi.  M uallif asarboshida A lim ardonning qo'rqinchli 
tu sh in i  berish  yo‘li  b ila n   kitobxonni  qissada  k ey inch alik  sod ir  b o ‘ladigan 
dram atik voqealaiga tayyorlab oladi,  uning qiziqishini orttiradi.
Epigraf.  B a’za n   y o zu v c h ila r  asarni  yoki  uning   qism larini  boshlashdan 
oldin boshqa asarlardan,  hikm atli so‘zlardan, xalq og‘zaki  ijodi nam unalaridan 
qisqa parcha keltiradilar.  Bu parcha epigraf deb ataladi.  Xuddi asar sarlavhasi 
kabi epigraflarda ham   uning mavzusi va g ‘oyaviy yo‘nalishiga m a’lum darajada

---

ishora qilinadi.  Abdulla Q ahhor “ Anor” hikoyasiga xalq q o 'sh ig 'id an   oling an 
quyidagi  ikki  m israni  epigrnf qilib keltiradi:
U ylar t o i a  n o n ,  o c h -n a h o rim ,  bolam ,
A riqlar to ‘la suv,  tashnayi  zorim ,  bolam .
Bu ep ig raf o 'tm ish d a  m ehnatkash  xalq  hayoti  nihoyatda o g ‘ir boMganligi 
haqida hikoyada  ilgari  surilganini to ‘liq roq tushunishim izga  y o rd am lashadi. 
Y ozuvchining  “ B cm or”  hikoyasiga  ep ig ra f qilib  keltirilgan  “ O sm o n   y iro q , 
y e rq a tliq ”  va  kiO ‘g ‘ri”  hikoyasiga  ep igrafsifatida tanlangan  “O tn in g  o ‘lim i- 
itning bayram i”  singari xalq m aqollari  ham   xuddi  shunday vazifani b ajarad i. 
Abdulla Q ahhor “ D ahshat” hikoyasida esa o'tm ishda xotin-qizlarga o ‘tkazilgan 
zulm larni  o ‘z  boshidan  kcchirgan  va  haqoratlarga  qarshi  bosh  k o ‘targ a n  
ayollaming bin  -  T o‘raxon ayaning: “X otin-qizlam ingburun zam onda ko‘rgan 
kunini  bilm aysizlar,  qizlarim,  aytgan  bilan  ishonm aysizlar!”  d eg an   s o ‘zini 
epigraf  qilib  keltirgan.  Yozuvchi  bu  so ‘zlarn i  tasodifan  havola  etm ay d i. 
B irinchidan,  o 'tm ish   hayotini  faqat  k attalard an   eshitib,  k ito b la rd an   bilgan 
o'quvchi  — yangi avlod paydo b o ‘ldi.  U n i  h am m a  narsaga  ishontirish  qiyin. 
Yozuvchi “ D ah sh at”da hikoya qilgan voqeani  o ‘tm ishda yuz bergan  yo  sodir 
etilishi  m u m k in   b o ‘lgan  hayotiy  h o d isalard a n   biri,  k ich k in ag in a  m isol 
dem oqchi.  lk k in ch id an ,  m uallif  bu  e p ig ra f  bilan  o ‘q uvchini  k o ‘ngilsiz 
hodisaning  ro ‘y  berishini  ko'rishga  tayyorlaydi,  voqea  o h an g in i  o ld in d a n  
belgilaydi.
Demak, epigraf asarg‘oyasini, unda tasvirlangan voqealami kitobxon aniqroq 
va toMiqroq tushunishiga olib keladi.
P o rtre t.  Y ozuvchilar adabiy asarlarda q ah ram o n lar ru hiyatini,  x a ra k te r- 
larini ochishda  ularning tashqi qiyofalari,  y a’ni portretlarini chizishga jid d iy  
e ’tib o rb era d ila r.  K o‘pincha q ah ram o n lar portreti ularning  tashqi k o ‘rinish - 
laridagi belgilarini jam lash yo'li bilan  hosil etiladi.  “0 ‘tgan  k unlar”  ro m an id a 
Abdulla  Q odiriy O tabekni “og‘irta b ia tli,  ulug‘  gavdali,  ko ‘rkam  va o q   yuzli, 
kelishgan qora  ko'zli,  m utanosib qora qoshli  va endigina  m urti sabz u rg a n   bir 
yigit!” sifatida tasvirlaydi. Yozuvchi  H asanali portretini chizishda h a m   xuddi 
shu  y o 'ld an   bo rib ,  uning tashqi  belgilarini  quyidagicha jam laydi:  44 Bu  chol 
H asanali  otliq   b o ‘lib,  oltmish  yoshlar  ch am asid a,  c h o ‘ziq  yuzli,  d o ‘ng ro q  
peshonali. sariqqa moyil to‘garak qora ko'zli, oppoq uzun soqolli edi. Soqolining 
oqligiga qaram asdan uning qaddida keksalik alom atlari sezilmas va tu sid a ham  
uncha o‘zgarish yo‘q edi”.
Ayrim  yozuvchilar  bundan  k o ‘ra  sam arad o rliro q   y o lg a ,  y a ’n i  sirtqi 
belgilam i voqealar davomida y o i-y o 'la k a y  ko ‘rsatib borish  usuliga o ‘tadilar. 
Ju m lad an ,  O dil  Yoqubovning  “ E r  boshiga  ish  tu sh sa”  ro m a n id a   A ’zam  
yacheykaning qiyofasidagi ba’zi tashqi  a lo m atlar to 'la ro q  b e rilg a n d an   keyin

---

yo‘l-yo‘lakay uning quyidagi poitreti ro'para keladi: A’zam  aka  Ertoyevga g‘azab 
bilan javob berayotganda “ katta, tim  qora  ko'zlarida o ‘t chaqnaydi” ,  “yuragini 
g 'ijim la b  to 'x tay d i” ,  d o ‘stlari  d ald a  beigandan  kcyin  “bir zum   koV.ini  yumib 
boshini  osiltirib”  turadi,  uyida  Q u rb o n  otadan jahli  chiqqanda  esa,  “ ko‘zlari 
g 'a la ti chaqnaydi”, gapirayotib,  asablari nihoyatda taranglashgach, “to ‘satdan 
c h a p   k o ‘kragini  ch a n g allay d i-y u ,  xuddi  havo  yetishm ag and ay   b o'yn in i 
c h o ‘zganicha  bir  to m o n g a  o g ‘a  boshlaydi” ,  o ‘limi  o ld ida  “yuzi  b o ‘rdan 
yasalganday oppoq, qiyg‘ir burni qandaydir so‘rrayib qolgan”  holda “derazaning 
oldidagi karavotda chalqancha”  yotadi.
Bu usulning bir afzalligi shundaki,  uning vositasida tashqi bclgilar yordamida 
q ah ram o n n in g  ichki dunyosidagi o ‘zgarish)ar yuzaga  yaqqolroq chiqadi.
Lessing “ L aokoon’'  nom li  asarida tashqi  bclgilarni san ab   berishning o 'zi 
a d a b iy   asa r  uchun  h ar  d o im   h am   sam arali  b o ‘laverm asligini  ju d a   yaxshi 
isbotlab bergan  va portret chizishning yana bir ko‘rinishi haqida gapirgan edi. 
LI  G o m e m in g   “ I!iada”sidagi Y elenaning go'zalligi tasvirini  eslaydi.  G o m er 
Y elenaning chiroyini  ko‘rsatishda,  faqat  sirtqi belgilami hisoblab o ‘tirm asdan, 
bu  ayol  paydo  boMishi  b ilan   uning  g o ‘zal!igidan  ch o llar  ham   hayratga 
tushganligini aytgan.  S hulam i eslagach,  Lessing quyidagilam i yozadi: u Bo‘lak- 
b o ‘lak holda yoki  mufassal tarzd a tasvirlab bolm aydigan  narsani G om er uning 
b izg a  k o ‘rsatgan t a ’siri  orq ali  yuzaga  chiqarishni bildiradi.  Shoiralar,  qizlar 
chiroyidan bizda uyg‘onadigan qoniqish, ehtirosva m uhabhatni tasvirlab boring. 
S h u n d a  siz bizga  chiroyining o ‘zini tasvirlab bergan bo‘lasiz” .
P o rtre t  chizishning  tu rli-tu m a n   xillaridan  h a r  bir  yozuvchi  o ‘z  uslubi, 
g'oyaviy maqsadiga muvofiq holda  foydalanadi.  M ahorat bilan chizilgan portret 
in so n n in g  to ‘laqonli  obrazini yorqinlatish,  ruhiy dunyosini  yaxshiroq badiiy 
tadqiq etish vositasiga aylanadi.
P eyzaj. Tasviriy adabiyotdagi  tab iat  m anzaralari  peyzaj  deb yuritiladi.  Lf 
ad a b iy  asarda  m uayyan g ‘oyaviy-kom pozitsion vazifani bajaradi.  Yozuvchilar 
peyzaj yordam ida xarakterlam i harakatda, doimiy o ‘zgarishda ko‘rsatadilar.
B adiiy  asarda  peyzajning  q o ‘llanish  yo‘llari  nihoyatda  xilm a-xil  boMib, 
u la r  yozuvchi  uslubi  va  a sa r ja n ri  bilan  ham  belgilanadi.  T abiat  m anzarasi 
tasv irid an   turli  xildagi  m aqsad   kuzatiladi.  U  goh  voqea  so dir b o ‘lgan  taslni 
b ild irad i,  goh  q ah ram o n lar  kayfiyatini  ochishga  yordam   b eradi.  goh  asar 
v o q ea la rin i  b ir-biri  bilan  b o g ‘lash  vazifasini  o ‘taydi.  Abdulla  Q ahhorning 
“ S a r o b ”  rom anida q a h ra m o n   qarashlarini,  kechinm alarini  uni o 'ra b  turgan 
narsalar tasviri va birinchi navbatda peyzaj orqali ko‘rsatishga harakat qilingan. 
A sa r  q ah ram o n larid an   M un isx o n   o ‘z  o'tm ishini  q o ‘m saydi,  otasi  hayot 
v aq tlarin i eslaydi.  U  borliq d an   b ir daqiqa uzilib qoladi.  Yozuvchi  M unisxon 
x ay o llari  orqali  uning  o ‘tirg a n   yerini,  kechmishi  va  hozirgi  paytini  qayd 
qiladi va bu bilan M unisxonning hayotga, keyingi tuzumga b o lg an  munosabatini

---

yanada aniqroq  his ctadi.  “ M unisxon  o ‘sha  vaqtda ham   hozir 
0
‘tirg an   ycrini 
bilar edi.  U  vaqtda  bu  yerlar ziyo ratgoh  edi.  0 ‘yiiib,  xas-xashagi  ch iq q an  
tom lar,  yom g‘irsu v i  yuvib,  nuragan  egri-bugri  devorlar,  chordevorga ziynat 
b o ‘lib,  u nda-bu nda ag‘anab yotgan  arava shotilari. chupchaklar,  turli rangdagi 
siniq sopollar,  zang bosgan tunuka  p arch alari,  shoxlariga  a ’lam  bogM angan 
keksa tu t,  chin o rlar.  ularostidagi q o 'tirla n g a n   sag‘analar,  o ‘xshovsiz o ‘sgan 
butalar,  x uddi shu  yerning  o'zi singari  kishilarida  bir gasht  b o r edi.  H ozirgi 
ishga tizilganday binolar,  yosh shahar,  yosh b o g \   yosh  havo,  yosh d arax tlar, 
g u lia rn in g   g a s h ti  y o ‘q.  M u n isx o n   u c h u n   b u la rn in g   h a m m a s id a n   u 
ziyoratgohning bir siniq sopoli, bir kcrtarilgan sag'anasi  ortiq ro q, g o 'z a lro q , 
shirin  turm ushning ram zi  edi” . T asvirda  m u allif ohangi  M unisxon  xayollari 
bilan tutashib  ketadi.
“ Sarob”  rom anining 8-bobi peyzajdan,  y a’ni qishning asta-sekin  bah o ig a 
o z   o 'rn in i  berishi,  tabiatning  ajoyib  libosga burkanishidan  b o sh lan ad i.  Bu 
peyzaj  ikki  yoshning  -   M unisxon  va  S aidiy  m uh abb atlarin in g  o c h iq -o y d in  
ta ’rifi  bilan jo ‘r b o 'lib   ketadi.  Lekin b u   ajoyib  b a h o r bir-birig a ayni  p ay td a 
ham   yaqin,  h am   nihoyat  uzun  boMgan  m azk u r ikki  kishining  h a r qaysisiga 
xos  tuyg‘u la m i  nam oyish  qiladi.  B aho r  S aidiy  uchun   katta  n a rsa la r  v a 'd a  
qilganday bo'ladi.  U  o ‘zini bir necha daqiqa  nihoyatda baxtli his qiladi.  Biroq, 
u  M unisxonning  rad javobidan  keyin b ax tn i  xayoliga  keltirishga  h am   haqqi 
yo‘qligini  anglaydi.  Munisxon  b ah o rn i  bo sh q ach a  his  etadi.  B ah o r  lining 
o ‘tmishdagi shohona hayotini eslatadi,  Saidiydan nihoyatda  uzoqlashtirib boradi. 
Kishilarga,  o d a td a ,  ajoyib kayfiyat baxsh  etuvchi b a h o r bu ikki  yoshga  alam  
oiib keladi:  M unisxonning eski yarasini yangilaydi,  Saidiyni chohga  itaradi.
Peyzaj  k o ‘p  o ‘rinda  muallitga o ‘z  fikrlarini  yakunlash  u ch u n   h a m   kerak 
bo‘ladi.  M unisxon  ochiqdan-ochiq Saidiyga tegmasligini aytadi.  O raga sovuq 
sukunat  tu sh ad i  —  biror  so‘z  ham   o rtiq ch a lik   qilishi  sezilib  tu ra d i.  Lekin 
m uallif Saidiy m uhabbatiga hurm at  bilan  q aragani sababli  m azk ur e p iz o d n i 
“o 'n g ‘aysiz  jim lik   hukm   surdi”  d eb   tug aliash   to ‘g ‘ri  boMmas,  n im a d ir 
yetishm ayotgandektuyular edi,  deb o‘ylaydi.  Shunga ko ‘ra epizodni quyidagi 
tabiat  m anzarasi  bilan yakunlaydi:  “0 ‘n g ‘aysiz jim lik  hukm   surdi.  GM rillab 
turgan  shabada  ochiq  qolgan  kitobni varaqlab,  ustidagi gulni yerga tu sh ird i, 
q ( ^ ‘oz parchalarini uchirib ketdi” .  Bu  peyzaj Saidiy va  M unisxon holatlariga 
ham ohang ekanligidan tashqari,  um um an,  o ‘quvchiga bobning boshida  havola 
qilingan b ah o r tasvirining davomi va  m antiqiy yakunidek seziiadi.
Qiyoslash,  qaram a-qarshi q o ‘yish A bdulla Q ah h o r ijodida  keng ishlangan 
usul;  tabiat  hodisalaridan, turm ush zid d iy atlarid an   foydalanish yo zuv chig a 
realistik m anzara chizishga, xarakter chiziqlarini belgilashga keng im kon beradi. 
Lining “A nor” hikoyasida Turobjonning xotini eriga achchiq gapirib q o‘yganidan 
ju d a  xafa b o ‘ladi:  “Q o rong'i,  u zo q -y aq in d a  itlar h u ra r edi.  K o ‘ch a eshigini
6
-  
Hi
81

---

ochib,  u yoq bu yoqqa qaradi, jim jit. G u z arto m o n d a faqat bitta chiroq miltillar 
edi.  S am ovarlar yotgan” .  K o‘ngilga allaqanday vahim a soluvchi tinchlik ayol 
kechinmalariga hamohang bo'lish bilan birga Turobjon xatti-harakatlariga m alum  
d a ra ja d a  qaram a-qarshi edi.  K u n b o ‘yi ishlagan T urobjon  b utu n borliq orom  
o layotg an  bir vaqtda  ham   uxlam ay,  xotinining orzusini  qondirish  m aqsadida 
o ‘g ‘irlik qilishga m ajburboM adi.
Y ozuvchining  “ B em o r”  hikoyasida quyidagi  m an zara  beriladi:  ko ‘ngilga 
g ‘ashlik  soluvchi  “ h a m m a y o q ” jim jit.  “ Faqat  pashsha  g ‘ing‘illaydi,  b em o r 
inqillaydi,  h ar zam on yiroq-yiroq dan gadoy tovushi eshitiladi...”  Bu tasvirdan 
o ‘tm ish n in g  tip ik m a n z a ra si  k o ‘z oldimizgakeladi.
Abdulla  Q ahhorning  “ X o tin la r”  hikoyasida esa peyzaj b ir necha vazifani 
b ajarad i.  H ikoya asosida  M a ’rifatxon  qabrini kishilar ziyorat qilishi  voqeasi 
tu ra d i.  Q ab r  sh unday  tasvirlan adi:  “ M aydonning  b ir  chekkasidagi  keksa 
m ajnuntol ostida bir-biriga suyab qo‘yilgan  ikki tosh taxta sag'ana shaklini olib 
t u r a r   e d i” .  Y ozuvchi  M a ’rifa tx o n   dafn  etilgan jo y n i  t a ’kidlash  bilan  birga 
u n in g   A sqar o ta  qalbida  q o ld irg an  t a ’sirini  ham   k o 'rsatad i.  “Asqar  otaning 
n a z a rid a   bundag i  h a r b ir  d a ra x t,  h a r bir buta  nto tam saro ,  baho rda  yaproq 
chiqarganda ham ,  qora yaproq chiqaradigan va hozir “endi keldingizmi, Asqar 
o ta ? ”  d eb   tu rg an d ay  k o ‘rin a r e d i” .  B irinchidan,  bu yerda  ruhiy  holat jon li 
kishining tashqi harakatlari,  im o-ishoralari bilan em as, balki  “tilsiz” tabiatning 
chehrasida ko‘rilgan alom atlar tasviri orqali beriladi,  ikkinchidan,  tabiat  ustidagi 
“ m o tam saro lik ”  libosi x alq n in g   M a ’rifatga b o 'lg an  hurm ati va  m uhabbatini 
ifoda qiladi.
M isollardan  ayon  b o ‘ladik i,  peyzaj  m ahorat  bilan   chizilib,  o ‘z  o ‘rnida 
kelganda, asar niyatini belgilashda, to ‘laqonli xarakterlar hosil etishda m uhim  
ahamiyatga ega.
D etal.  Yozuvchi b a ’za n  a sa m i bir kichik  detal  asosiga quradi.  0 ‘sha detal 
asardagi b arch a v oqealarni b o g ‘lab turuvchi,  m uallif m aqsadini t a ’kidlovchi 
vosita vazifasini bajaradi.  A bdu lla Q ahhor:  “Qiziq detal,  chiroyli parcha shu 
v a q td a  asarning qim m atini  o sh iradiki,  shu  qiziqarliligi,  shu  chiroyliligi bilan 
g ‘oyaning  tashviq qilinishiga xizm at qilsa” ,  -   deydi.
D e ta lla r n iho yatda x ilm a-xil  b o ‘ladi.  D etal m uallif yo  personaj nutqida, 
peyzaj,  portret va boshqalar tasviri davom ida keltirilishi  m umkin.  Lekin uning 
m av q ey i,  a lb a tta ,  a sa r  g 'o y a s in i  sh akllan tirishd agi  vazifasi,  o b razlarn i 
xarakterlashdagi ishi bilan belgilanadi. Abdulla Qahhorning “A nor” hikoyasidagi 
h o d isa,  y a’ni a n o r d etali b ila n   bo g ‘liq m ojaro b ir qarashda ju d a  jo ‘n,  oddiy 
boMib  tuyuladi.  Agar  a n o r  m ojarosini  asardan,  hikoyada  aks  etgan  vaqtda 
a jra tib  olib  qaralsa,  u  h ech  q an d a y   m a ’no kasb etm ay qolishi  ham   m um kin. 
Y ozuvchining m ahorati sh u n d ak i,  u a n a  shu  oddiy b o 'lib  ko ‘ringan detaldan 
katta haqiqatni ifodalash, asarg'oyasini tayinlash uchun vosita sifatida foydalana

---

oigan.  Kishilar o ‘rtas¡da tengsizlik va uning fojiali oqibatlari  masalasi asaming 
bosh  mavzusidir.  A nor  m ojarosi  esa  shu  m asalani  y o ritish d a,  asa r  pafosini 
ro‘yobga chiqarishda qurol vazifasini o'taydi.
T u ro b jo n n in g   xotini  an orga  b o sh q o ro n g ‘i  boMishi  j u d a   tabiiy,  ko ‘p 
uchraydigan hodisa.  Anor — qim m atbaho, tansiq meva.  0 ‘tm ishda birovlaming 
eshigida  ishlaydigan  faqir  yigit  u c h u n   an o r  topish  m u sh k u l  b o 'lg an .  Agar 
ayol “odam larday gilvataga,  tuzga,  kesakka boshqorong‘i” b o ‘lganda va muallif 
gilvata yoki kesak detalini qo'llaganda, tabiiyki, voqea t a ’sirli chiqm agan bo‘lar 
edi.  A no r  detali  bu  jihatdan  ham   m aqsadga  m uvofiqdir.  X ullas,  bu  deta! 
m o jaro lam i keltirib chiqarish,  asa r voqeasini  rivojlantirish  h a m d a  dalillash, 
nihoyatda, hayot haqiqatini va hikoya nuqtayi nazarini bildirish uchun muvofiq 
dastakxizm atini o‘tagan.
III  b  o  b
ADABIY  ASAR  T IL I
Adabiy asarlarda hayotni badiiy aks ettirishning asosiy vositasi sifatida til 
ish  ko‘radi.
Til orqali  deyarli  ham m a narsani qam rab olish  m um kin bo'lganligi sababli 
u  bilan  adabiyotning  tasvir  doirasi  ham   beqiyos  im k o n iy a tla r  kasb  etadi. 
Biroq adabiyotning voqealikni ongimizga, qilbimizga yetib boradigan darajada 
sam ara  b erm o g ‘i  uchun  yozuvchilar  asar  tili  ustida  q u n t  b ilan   ishlashlari, 
mazm unni ifodalashda yuksak badiiy aniqlikka va lo‘ndalikka erishmoqlari zarur. 
Til adabiyotning asosiy qurolidir,  hayot  hodisalari, d alillar b ilan  birga  uning 
materialidir. Tilning ahamiyati haqida topishmoqlardan birida shunday deyiladi: 
“Asa!  em as,  lekin  har narsaga y o p ish ar” .  Bu  dunyoda  n o m   q o ‘yilmaydigan, 
nom  topilm aydigan narsa yo‘q dem akdir.  So‘z-barcha d alillar,  barcha fikrlar 
libosi.  A m m o  h ar  bir dalil  zam irida  ijtim oiy  m a ’no  bor.  D alillar  zam irida 
yashiringan  ijtimoiy hayot  m a’nosini uning muhimligi, to ‘laligi va yorqinligicha 
tasvirlashni o ‘z oldiga vazifa qilib q o ‘ygan badiiy adabiyotdan  ravon,  tushunarli 
til,  puxta tan lan gan so 'z la r talab etiladi.  Klassiklar yuz villar davom ida asta- 
sekin  ishlangan ana shunday tilda yozganlar.
Badiiy adabiyotda,  radio,  teatr,  m atbuot va televideniyeda q o ‘llaniladigan 
til, asosan,  adabiy tildir.  U  xaíqning jo n li so‘zlashuv tili bilan   doim iy aloqada 
boMadi. Adabiy til muayyan millatning me'yorlashgan,  m a’lum  tartibga solingan 
tili.  Adabiy til xalq tilidan kelib chiqishi bilan bir q ato rd a u n in g   rivojiga ham 
katta ta ’sir o ‘tkazadi.

---

Til-badiiy  o b ra z  yaratish   vositasi
A bdulla  Q odiriy,  O ybek,  A bdulla  Q a h h o r  va  Pirim qul 
Q o d i r o v l a r n i n g  
badiiy  til  t o ‘g ‘risidagi  fikrlari  bilan  tanisham iz.  So‘ng  “ 0 ‘tgan  k u n la r” 
ro m an in in g  tili haqidagi  qarashlarni qayd  etam iz.  U n d an  keyin,  shu  asosda 
badiiy til  nazariyasiga oid  m ulohazalarni  um um lashtiram iz va xulosalaymiz.
Abdulla  Q o d iriy   “ O 'r to q   E lbekning  tii  haqidagi  tu sh u n ch ala ri”  (1924) 
degan  m aq o lasid a  bu  shoirning  asard a  s o ‘zni q o ‘llash,  tilga  m unosabat,  bu 
sohadagi n o ‘noqligi  ham beparvoligini hajvqildi.  U  “Yozishg‘uvchilarimizga” 
(1926) degan  maqolasida yozuvchi va til aloqasiga doir masala yuzasidan shunday 
deydi: “So‘z so'ylashda va ulardan jumla tuzishda uzoq andisha kerak. Yozuvchining 
o ‘zigina  tu s h u n ib .  boshqalarning  tushunm asligi  katta  ayb.  Asli,  yozuvchi 
a y tm o q c h i  b o ‘lg an   fikrni  h a m m a g a   b a ro b a r  a n g la ta   b ilish d a ,  o ra g a  
anglashm ov chilik   solm aslikdir.  B u n d an   boshqa  fikrning  ifodasi  xizm atiga 
yaramagan so ‘z va jumlalarga yozuvda aslo o ‘rin bcrilmasligi lozim.  Shundagina 
iboraning  tu z a tib  bosishiga yo‘l q o ‘ym agan va  m ustaqil uslub va  ifodaga ega 
b o ‘lib,  o ‘zingizn in g  istiqbolingizni t a ’rnin qilgan  b o 'larsiz” .
Oybek “ 0 ‘zbek poeziyasida til” degan  maqolasida poeziya tiliga xos bo ‘lgan 
o ltita  x u su siy atn i  alohida  qayd  qilgan  edi,  u lar  ohangdorlik,  b o ‘yoqlilik, 
ixcham lik,  chiroylilikdir.  U  deydiki:  “ Qofiya  uchu n  m a’n o n i  q u rb o n   qilish 
yaram ay di  ...  h a r  bir  so ‘z  uzukka  q o ‘yilgan  qim m atli  tosh  kabi  p o rlasin ” . 
O ybek  y etishm ovch iliklar  yosh  shoirlard a,  hatto  G ‘afu r  G ‘ulom ,  Uyg‘un, 
H am id O lim jon,  M aqsud Shayxzoda kabi taniqli shoirlam ing she’rlatida ham  
y o ‘q  e m a s lig in i  d a lilla g a n .  T ild a g i  k a m c h ilik la r  c h ig a llik ,  sin iq lik , 
balandparvozlik,  sun’iylik,  qashshoqlik va quruqlikdan iborat.  Uningcha, so‘zlar 
poeziyaga chertib, tanlab olinishi lozim.  She’rda  ishlatilgan so‘z kuchli,  ifodali, 
ravshan,  so d d a,  to z a , xalqqa yaqin boMishi  kerak.  S h e 'r tili  “texnika Iug‘a ti” 
em as.  O y b e k   sh e ’r  tili  oldiga  v azifalar  q o ‘yib  deydiki,  til  hayo tn i  to ‘g ‘ri 
ko‘rsatishga  x izm at  qilsin,  u  yaxshi  ishlanishi  kerak,  asar  om m a  ichiga  til 
orqali kirib b o rad i,  u keng aholiga qaratiladi, shu sababli u barchaga tushunarli 
b o ‘lsin.
O ybek  p ro z a   tili t o ‘g ‘risida  s o 'z la r ek an ,  Abdulla Q odiriyning  “ U loqda” 
hikoyasi tili  h aqida to ‘xtab,  bu ja n r tili to ‘g ‘risida shunday deydi:  “ Bu  asarda 
jonli b o ‘yoqli obrazlar uchraydi.  Kishilam ing portreti aniq,  b o ‘rttirib  beriladi. 
Til  “Juv o n b o z” ning quruq,  rangsiz tilidan ju d a   katta farq qiladi.  Hikoya tirik, 
obrazli b ir tilda yozilgan. Xalq so‘zlari va ifodalari hikoyaning badiiy to ‘qimasiga 
uzviy kirib  k e ta d i,  singadi.  S haxslar ham   o ‘zlariga xos til bilan  so‘ylaydilar. 
“ U lo q d a ”  hikoyasida  tashviq otchining,  voizning  o ‘m in i  san ’atk or  oladi. 
Yozuvchi bu asarda voqealar ustida m uhokam a qilmaydi, tushuntirmaydi,  isbot 
qilm ayd i,  balki  o b razlar bilan  ko‘rsa ta d i”  (18-bet).

---

Oybekning badiiy til to'g‘risidagi qarashlari va m unosabatlari  uning “Qutlug‘ 
q o n ” ,  “ N avoiy”  rom anlarida o ‘z  am aliy tasdig‘ini topdi.
Badiiy tilga ahamiyat bcrishda Abdulla Q ahhor ijodi b u n d a n  ham  kuchliroq, 
u haqli suratda badiiy til ustasidir. 0 ‘zbek adabiyotida bu jih a td a n  unga barobar 
keluvchi yozuvchi yo‘qdir.
A bdulla  Q ah h o r  “ Rus tilini  o n a   tilim iz  deyish  u c h u n   a w a l  o ‘z tilim izni 
bilishimiz kerak!” degan maqolasida rus tili va o ‘zbek tili m unosabati sohasidagina 
em as,  balki,  um um an, chet tili va  o ‘z b e k tili alo qasijabh asida  ham  masalaga 
aniqlik  kiritdi.  U  chet tillar pedagogika instituti talabalariga xito ban  shunday 
deydi:  “ M ening sizlarga aytadigan eng zarur gapim shuki,  sizlar joylargachet 
tillar bilan birga, balki birinchi navbatda o ‘z ona tilim izga-o‘zbek tiliga cheksiz 
m uhabbat tuyg‘usini olib boringlar! 0 ‘zbek tili g‘oyat  boy,  nihoyatda chiroyli, 
har qanday fikr-u tuyg‘uni ifoda qilishga qodir ekanini am ald a  ko ‘rsatinglar” , 
“ M en bu gapni tilimizning boyligiga daxl qiladigan,  husn-latofatinibuzadigan, 
tilim izni  ta h q ir  qilishga  qaratilgan  qiliqlarga  b arh am   b e rish   m aqsadida 
aytayotganim   yo‘q.  Bu  gapning  faqat  tilim izgagina  e m a s,  davlatim izga, 
tuzum im izga ham  aloqasi bor”.
Abdulla Q ahhor quyidagilami sobiq sho‘ro davridagi “ hayotim izda”  mavjud 
deb bildi:
1.  K o‘pgina oilalarda bola o ‘z o n a  tilisini m utlaqo bilm aydi!  Bu o ta-onani 
zarracha ham  tashvishga solmaydi.
2.  Ba’zi bir oilalarda bola o‘z o n a tilida gapiigani nom us qiladi!
Y ozuvchi  alohida  ta ’kidlaydiki,  “ Rus  tilini  ikkinchi  o n a   tilim iz  deyish
u chun  o ‘z  tilim izni  bilishimiz  k e ra k ” .
A bdulla  Q ahhom ing  o ‘zi  qisqa,  siqiq  yozadi.  S h un in g  u c h u n   ham ,  u 
adabiy  laqm alikni  qattiq  qoralaydi.  U  “ K itob  shavq  bilan  o ‘qilishi  kerak ” 
degan maqolasida bu haqda shunday degan:  “ H am m a  laqm aliklar orasida eng 
y om on  laqm alik,  shubhasiz,  adabiy  Iaqm alikdir...  m in g larch a  o dam larn in g  
ko‘nglini  ozdiradigan  adabiy  laq m alik d an   qutulishning  iloji  b o rm i”  (254- 
bet).
A bdulla  Q ah h o r  poeziya,  ash u la,  p roza,  bolalar  ad ab iy o ti  va  satira  tili 
t o ‘g ‘risida  qim m atli  fikrlar bildirgan.  U ningcha,  “s h e ’r  oz  g a p   bilan   k o ‘p 
narsani anglatishdir”  (“Qanday yozish yaram aydi?”  m aqolasi,  1929).  Abdulla 
Q a h h o r Lev Tolstoyning  “ Pushkinda vazn va qofiya b o 'lish ig a  q aram asd an , 
shu  fikrni  boshqacha  ifoda  qilish  m u m k in   em asligini  sezib  tu r a s a n ”  deg an 
fikrini  keltirgan.  Shu  sababli  L .Tolstoy  C hexovni  “ P ro za d a  P u sh k in ” ,  deb 
atagan.  A bdulla  Q ahhorning  anglashicha,  “sh e’r  —  fikr  e k s tra ti” ,  “ sh e’r  — 
oshiqning  o h i” ,  “sh e’r  -   ko‘ngilning  oynasi” ,  “she’r   -   m a ’su m   g o ‘d a k ” , 
“sh e’r — b ir m o 'jiza” .  U ningcha,  C h u stiy  talan tli  shoir,  lekin  “jo n   m u rg ‘i” 
deydi, h ech   bo 'lm asa “jo n  qushi”  em as.  Y ozuvchi bu  sh o ir tilin i  “ sh a b lo n ”

---

deb  a ta d i  (2 6 1 -b e t).  “O ddiy  so ‘z,  —  deydi  A bdulla  Q ah h o r.  —  ashula 
ijodkorlarining q o ‘lida  qudratli kuchga aylanishi lozim ”  (400-bet).
A bdulla  Q a h h o r yozuvchiga  ilh o m , jaso ra t,  m ahorat  kerak  deb biladi.  U 
G ogolni  “ b irin c h i  d o m lam ”  d eb  b ila r  ekan,  prozada  til  x arak ter  yaratishi 
lozimligini  aytadi:  “ Bizda hissiz y o z ilg a n ,... kitobxonni adabiyotdan bezdira- 
digan  sovu q  k ito b la r  oz  em as”  (2 6 5 -b et).  “ Ko‘p  so‘z  yolg‘o n n in g   yuzini 
p ardozlash  u c h u n   kerak.  H aqiqat  sh u n d ay  jo n o n k i,  p ard oz  lining  husnini 
buzadi”  (“ U s to z ”  degan  m aqola,  I960).  U:  “bolalar u chu n kitob yozadigan 
kishi tiln in g   za rsh u n o si b o ‘lm og‘i  k e ra k ” ,  -   deb yozdi  (357-bet).
A bdulla  Q a h h o r hajviya  tilida k in o y a,  masxara qilish,  b o ‘rttirish  m uhim  
vositaga ay lan a d i  d eb tushunadi.  U  b u n d ay  deydi:  “Jek  L o nd on   ikki kishini 
sizga mislsiz jallod deb taqdim  qiladi-yu,  uning jallodligi to ‘g‘risida biron og‘iz 
so ‘z ay tm ay d i.  G ogol  ham  sh u n d ay  qiladi.  U ning sizga  Ivan  Ivanovichning 
“yaxshi”  to m o n lari deb taqdim  qilganlari  Ivan  Ivanovichning  naqadar ahm oq, 
yaram as kishi ekanini  anglatadi”  (218-bet).
Y ozuvchi  “ T ag o r  bengal  adabiy  tilini  jo n li  tilga...yaqinlashtirdi” ,  deb 
yozadi  (312-bet).  Hamza xalq dilining taijim oni.  “Shu sabab uning tilini xalqqa 
nihoyatda yaqin qildi.  Hamzagacha va Ham za davrida ham hech bir yozuvchining 
tili  H am za  tilid ek  jonli va  ra n g -b aran g   xalq tiliga yaqin b o ‘lgan  em as”  (289- 
bet).
Til b ilan   Pirim qul  Q odirov m axsus shug‘ullangan.  U  “ Xalq tili va realistik 
p ro z a ”  (1973)  degan  m onografiya  yozdi.  U ning  “Til  va  d il”  (1972)  degan 
ilm iy -o m m a b o p   k ito b c h a   (b r o s h u r a )s i  h am   b o silib   c h iq d i.  Bu  asa r 
m onografiyani boyitadi va to ‘ldiradi.
P .Q o d iro v n in g   aytishicha,  A lish er  Navoiy  “ M uhokam at  u l-lu g ‘ata y n ” 
asarida  h e c h   b ir  xalq  tilini  kam sitm aydi,  balki  o ‘z  o n a  tili  kam sitilishini 
istam aydi.  0 ‘z  tilining  fors  tilid a n   qolishm asligini  t a ’kidlaydi.  M a’lum ki, 
F irdavsiy  fo rs tilini  arab tili  tazy iq id an   him oya  qilish  u ch u n   kurashgan  edi. 
Firdavsiy qilgan ishni  D ante italyan tilida,  Navoiy o ‘zbek tilida amalga oshirdi. 
F ran suzlarda italyancha,  ruslarda  fransuzcha so‘z!ash u rf b o ‘lgan edi.  0 ‘z ona 
tili  z a ra rig a   b u n d a y   qilish  g u n o h d ir.  Navoiy  badiiy so ‘zni  durga  o ‘xshatdi, 
dem ak,  u o g ‘zaki va yozma aloqa vositasigina emas, balki bezak hamdir.
P.Q odirovning e ’tibori  m onografiyada umumxaiq tiliga qaratilgan, yozuvchi 
shu  tild a n   najo t  topadi.  A m m o  X ojaning  “M iftoh  u l-a d l” ,  G ulxaniyning 
“ Z a rb u lm a s a l”  asaridagi  xalq  tiliga  m urojaati  keyin  yaxshi  davom   etm adi. 
M uqim iy,  F u rq at,  Z avqiylar  realist  edilar,  biroq  ular  tilid a  eski  o ‘zbek  tili 
t a ’siri  b o r.  0 ‘rta  Osiyodagi  dastlab k i  sTyosiy  tarqoqlik,  m onarxiyachilik  va 
m u stam la k ach ilik ,  kapitalistik  taraqq iyotning   kechikishi  m illat  va  milliy 
tillarning shakllanishiga  salbiy ta ’sir qildi.  Realistik adabiyotning b a’zi janrlari 
yuksak  riv ojlanm adi,  bu  h am   realistik  til  rivojini  susaytirdi.  A m m o  jadid

---

yozuvchilar bu sohada  tashabbusni q o ‘lga  oldilar,  y ang i,  zam onaviy o ‘zbek 
adabiy tilini asosladilar.  Bu ish  milliy istiqlol  uchun  k u rash  bilan  bog'liq edi. 
U lar bu  ishda xalq tiliga suyandilar,  xalq tili kun sayin  o ‘zgaradi,  yangilanadi, 
ravnaq topadi hamda adabiy til ustidan  nazorat qiladi, u n i boshqaradi. “0 ‘zbek 
prozasida  insonning dilini haqqoniy tasvirlashga q o d ir b o ‘lgan  badiiy til jonli 
xalq  tili  bazasida,  klassik  adabiyo tim iz  tilining  e n g   yaxshi  a n ’analarini 
novatorona taraqqiy ettirish yo‘li bilan  mavdonga kelganini  tasdiqlay olam iz”.
T ildan  foydalanish yozuvchining  o ‘z  nuqtayi  n azari  va  dav r  uslubi bilan 
aloqador.  Bu  ho)  davrdagi jo riy   ijodiy  m etod  va  m illiy  ad a b iy   a n ’analargn 
qaraydi.  Milliy adabiy a n 'a n a la r esa eskirgan,  yangi  kirib  kelayotgan  va kun 
ko‘rayotgan a n ’analar bilan b o g iiq .
N avoiy va  N avoiygacha boMgan  shoirlarning b adiiy tili  rom antizm   edi, 
realistik yo‘nalishlar ham  yo‘q em as edi.  A m m o bu  k eyinch alik   Bobur tilida 
kuchaydi.  Biroq u yaxshi  rivojlana olm adi.  R om antizm   tili  kitobiy edi,  buning 
ta 'siri dastlabki realistik tilda  h am  birm uncha saqlanib tu rd i.  Bizda  realistik 
badiiy tilga asos solgan shaxslar dem okrat shoirlar edi.
“ Realizm  tildagi eski  uslubni,  eski to ‘siqlarni u lo q tirib   tash lad i,  realizm, 
um um xalq tilidagi turli-tum an  n u tq  vositalarining h am m asid an  foydalanishga 
chaqirdi, birinchi navbatda ifodalangan g ‘oya bilan so ‘zning  uyg‘un bo'lishiga, 
nutqning aniqligi,  nutq orqali ochiladigan xarakterlam ing haqqoniy va yorqin 
bo'lishiga ahamiyat berdi”.  Bu  m ulohaza XIX  asrda to ‘la shakllanib oigan rus 
realizm i va uning tili to ‘g‘risidadir.  P.Qodirov buni o 'z  kitobida  keltirar ekan, 
davom  etib shunday deydi:  “ M ana shunday realizm  o ‘zbek adabiyotida o'tgan 
asriarda maydonga kela olmagani hammamizga m a’lum.  Buning juda ko‘p sabablari 
bor,  albatta.  Bosh sabab bizda feodalizm  va féodal tarqoq lik ning   uzoq hukm 
surganligidir” .  P.Qodirov yana davom  etib deydiki: “ Bizdagi to'laqonli realizm 
m illiy  tilim iz  shakllangandan  keyin  em as,  balki  m illiy  til  norm alarining 
shakllanishi bilan bir vaqtda paydo bo'ldi”. Ammo akademik V.V. Vinogradovning 
aytishicha, aslida,  realizm  m a’lu m  b ir xalqning adab iyo tid a  o 'z ig a xos badiiy 
s o 'z   sistem asi  sifatida  m azkur  m illiy  til  shakllanm asidan  o ld in  m aydonga 
kelolm aydi,  realizm  milliy til shakllangandan keyin  p ay d o   b o ‘ladi va  ravnaq 
topadi.
Bejiz  em aski,  20-yil!ardagi  o ‘zb ek   adabiyoti  tilida  m uay yan   darajadagi 
jim jim adorlik yo‘q emas.
Realizm va til masalasida rus olimlari salmoqli ishlar qilganlar. A A   Potebnya, 
A.N. Veselovskiy, Ya.D.  Polivanov asadari mavjud. A K .  Borovkov, V.V.  Kojinov 
asarían puxta yozilgan.
XVI  asrda yashagan fransuz Dyu  Bellening yozishicha,  “ O n a tilini himoya 
qilish — Vatanni  himoya qilish bilan barobardir”.  “O dam ning o ‘z mamlakatiga 
b o ‘lgan m ehrini ona tiliga b o lg a n   m ehrisiz anglash  m u m k in  em as” .

---

P . Q o d i r i y  
t a ’k idlaydiki,  asar  b oshidagi  H am zaning  “Yangi  s a o d a t” , 
M .S h erm u h am m ed o v n in g   “ B efarzand  O childiboy”  asarlarida  adabiy  tip  
yo‘q  edi,  b u ,  en g   avvalo,  til  bilan  bo g ‘liq.  S.Ayniyning  “ Buxoro jallo d la ri” 
povestida  m uallif nutqi bilan personaj  tili befarqdir.  Lekin Fitratning “Q iyom at” 
nomli tanqidiy realizm da yozilgan asarida  Pocham ir (R o‘ziqul)ning shakkokligi, 
Abdulla Qodiriyning “ToshpoMat tajang nim a deydi?” asarida chapani, qimorboz, 
m aqtanchoq,  takasaltang,  lofchi,  yalqov  va takabbur  tip  yaxshi gavdalanadi. 
G ‘afur G 'u lo m n in g   “Tirilgan  m urda”  povestida keyin o‘zgargan  yalqov obrazi 
dangal  ko‘rinadi.  H am zaning “ M aysaraning ishi”  komediyasidagi  M ullado'st 
tili xalq tili  va  realistik o ‘zbek dramasi  tilining  m utlaq g‘alabasidir.  Prozada til 
yozuvchi va  q a h ra m o n   m aqsadini  ham   his-tuyg‘usini  real  ifoda eta  oladigan 
so‘zlami topa olishi lozim.  Bunda poeziyadagi ta'sirchanlikning ritm va musiqiylik 
kabi vositalari yo‘q,  ularning vazifasi shu  “ ifoda eta olish” zimmasiga yuklanadi. 
So‘z o rq a li  su ra t  chizish  b o ‘lgan  d e ta in in g  tasviri  m uhim dir. T ip ik  va in d i­
vidual tasvir faqat  qahram on xarakterini  hosil qilishdagina em as,  balki sharoit 
tasvirini c h izish d a  ham   ish  beradi.  Y ozuvchi o ‘z dardini  kitobxonga yuqtira 
olishi  kerak,  bu  ish  esa  til  orqali  boMadi.  P.Q odirov:  “Tilning  dilga  bog‘liq 
ekanligi  realistik   ad ab iy o tn in g   h ay o tg a  bog‘!iqligi  singari  ju d a   m u him  
om illardandir” ,  -  deydi (98-bct). Abdulla Qahhom ing “ Mayiz yemagan xotin” 
hikoyasida  tu rli  p ersonajlarning tu rlich a  individual  nutqlari,  ya’ni  polifonik 
n utq  aks  e tg a n .  “ Q a h ra m o n n in g   fe ’l-a tv o rin i  uning  tili  o rq ali  och ish  
yozuvchidan  c h in a k a m   so ‘z  s a n ’atk o ri  b o ‘lishni,  adabiy  til  va  jo n li  til 
boyliklaridan  m o h iro n a   foydalanishni  talab  qiladi”  (99-bet).  “S u d x o 'rn in g  
o ‘lim i”  p o v estid a  voqea  m uallif tilid an   so ‘zlangan.  Eposda  m u allif obrazi, 
rivoyatchi  o b ra z i,  hikoyachi  ham   b o ‘lishi  m um kin.  Bu  shaxsiy  uslubdan 
kelib chiqadi.  “ Shaxsiy uslub faqat  m uallif nutqida em as, personajlar nutqida 
ham   ko‘rin a d i’\
20-yillarda so‘zga munosabat sohasida butun xalqqa tushunarli yozishga harakat 
qilindi.  Y o z u v ch ila r  tilni  boyitishga  h a m   xizm at  qildilar.  U lar jo n li  tildan 
ham   n a f o lish d i,  yangi adabiy tilni  yaratishda  shahar shevalariga suyanishdi, 
m uallif n u tq id an  personaj tilini farqladilar, tilning noaniq bo‘lmasIigiga e ’tibor 
berdilar,  a sta -se k in   ezm alik,  kitobiylik,  jim jim adorlik  adabiy otdan   surib 
chiqarildi.
2 0 -y illarn in g g in a  em as,  balki  b u tu n   XX  asr  o ‘zbek  adabiyotining  shoh 
asarlaridan biri b o ‘lgan  “0 ‘tgan  ku n lar”  rom anining tili haqida b ir oz to ‘xtab 
o 'ta m iz .  T il-m illiy   hodisa,  shu  b o isd an   bizni  shu  ro m anning  badiiy  tili  va 
milliylik m asalasi qiziqtiradi,  m uallif nutqi,  O tabek va  Kum ushbibi tili qisqa 
tahlil etiladi.
T asvirlarning milliylik ruhi va tili ayricha aham iyatga molik.  O dob tasviri 
g o 'z ald ir.  “ Q u tlu g 4  b o ‘lsin”  bobida  sh unday  deyilgan:  “O ftoboyim   boshqa

---

xotinlarim izdek  erining ra ’yi va xohishini,  um um an . butun  shaxsini eh tiro m  
qiluvchi bir x otin d ir” .
O tabck  Kum ushbibidan o'pich so 'ray d i.  S hundan  keyin  m uallif  deydiki: 
“ Kum ushbibi  qizarindi” .  So‘ng  u ch  n u q ta   q o ‘yHgan,  “o ‘p d i”  deyish  g o 'y o  
odobdan  tashqari  b o 'lu r cdi.
Y o/uvchi  davr  ruhi va  milliylikni  sh u n d a y   aniq  tasvir etadi:  “ U  y o q -b u  
yoqdan shorn  azoni eshitila boshlagan  e d i”  (“ Quvlanish”  bobi);  “YoMakdan 
Y usufbek  hoji  k o ‘rrnib,  q o ch ad ig an   x o tin la r  o 'z la rin i  ch e tg a  o ld ila r ” 
(“ Q udalarni  kutib  olish”).  Idish-tovoqlar  tokchalarga  terib  q o ‘yiladi  yoki 
barkashda  n o z - n e ’m atlar  keltirilishi,  m e z b o n   0 ‘zbekoyim ning  p oy gak da 
o 'tir is h i,  a ta lg a n   kish id an   q o ‘y n i  s o 'y is h d a n   o ld in   f o tih a   s o 'r a s h ,  
0 ‘zbekoyim ning,  k o ‘z  tegmasin  d eb ,  K um ushbibiga  isiriq  soldirishi  m illiy 
odatlar va ularning nozik ifodalari edi. Yoki:  “ Dasturxonga qaradilar va “ oling- 
oling”  bilan  b ir-b irlarin i  qistashga  b o sh la d ila r’1  (“ Z im dan  ad o v a t” ).  A yrim  
xalqlarda  “o lin g -o lin g ” ning yo‘q ekanligi  m a ’lum.  “O 'r d a ” ,  “ X o d a  b o z o r ” 
kabi tarixiy  n om lar tasvirga o‘ziga  xoslik b ag ‘ishlaydi.
Shunday  xalq  so ‘zlari  ham  borki,  u la r  m uallif  nutqida  fikrni  q a n d a y  
ifodalash k e ra k b o ‘lsa,  xuddi shunday ifodalaydi:  “ Kumushning o y -k un i yaqin 
edi”  (“O y-kuni yaqin  edi”),  “ Hoji x o tin id a n   “o ‘g ‘iImi,  halvo”  d eb  s o 'r a d i ” 
(o'sha bobda),  “ Mehmonlaiga... quyuq-suyuq tortildi’' (“ Musulmonqul Lstibdodiga 
xotim a”),  “ Zaynab dasturxon ko:tarib kirdi va  m ehm onlarga  “Xush kelibsiz” 
aytgandan so‘ng dasturxon yozdi”  (“ Z im d an  adovat”),  “Otigagina xon  boMib 
o ‘tim vchi X udoyor ham  ostirish,  kestirish va yorliqash o ‘z ixtiyorida  boMgan 
Musulmonqul  maydondan olinmaguncha o'zining qo‘g‘irchoq sifat yuraverlshini 
tushundi”  (“ M usulm onqul  istibdodiga  x o tim a ” ).  Buni “oy-kuni  y aqin   e d i ” , 
“quyuq-suyuq  to rtild i” ,  “xush  kelibsiz” ,  “ otigagina  xon  boMib  o ‘tiru v c h i 
X udoyor” jum lalari  dalillaydi.
Abdulla  Q odiriy 0 ‘zbek oyimni sh u n d a y   t a ’riflaydi:  “ 0 ‘zbek  o y im   ellik  
besh  yoshlar  cham ali,  chala  dum bul  tab in tli  b ir  xotin  b o ‘lsa  h am ,  a m m o  
eriga  o ‘tkirligi  bilan  m ashhur  edi.  U n in g   o ‘tkirligi  yolg‘iz  erigagina  e m a s , 
Toshkent xotinlariga  ham  yoyilgan ed i”  (“O ta -o n a  orzusi”).  “C hala  d u m b u l 
tabiatlilik”  0 ‘zbek oyim ning  muhim to m o n i,  “o ‘tkirlik”  esa  buni isbot  qilad i 
va ular ko‘chm a m a ’noga ega. Otabek  M arg‘ilondagi fojia bosilsin  deb,  u c h  oy 
Toshkentda yuradi.  Buni esa 0 ‘zbekoyim “ keyingi qildirgan  tssiq sovug‘im  k o r 
qildi,  shekilli”  deb  n o to ‘g ‘ri o‘ylaydi, bu  uning  chala dum bulligidan b itta sid ir 
(“ Q orong‘i k u n lar”  bobi).
R om anda  hazil va  hajv  o ‘rinlarida  k in o y an in g   mavqeyi  ortadi.  P ir n a z a r 
jallod shunday  deydi:  “Y om onlarni b itta -b itta ,  terib -terib   bosh  k e s m a sd a n  
elni  tinchitish  qiyin!”  Shu  payt  hoji  kulib  q o ‘ydi...

---

-Y oningizda “o'tirgan bizning o ‘g ‘ilni h am ko‘magingizga chaqini  olasiz”... 
deydi va Otabekka  “ M aig‘ilon  voqeasi” ni shama qiladi  (“ Hoji etaksilkkan”).
Boshqa katta  mavqe  frazeologiyaga berilgan:  “0 ‘zbekoyim  uncha-m uncha 
to ‘y -u  azalarga “kovushim ko‘c h a d a qolgan emas” deb borm as ed i”  (“O ta-ona 
o rz u s i”),  “ Bu  harak at,  a lb a tta ,  “yeng  ichida”  b o ‘ld i”  (“ M usulm onqul 
istibdodiga xotim a”).  Aziz isyonchi  xalqqa tomga  chiqib, salom  beradi va uzr 
so ‘ray d i.X alq  b u n g a“ quloq  so lm ad i,  ish  o ‘tgan,  g ‘isht  q o lip d a n   ko ‘chgan 
edi’'  (“ Isyon”).  Farg‘ona viloyatida “belbog“ ‘ni “qiyiq” deb ataydilar. Sliu sababli 
O tabek belga qiyiq bog‘laydi  ( “ K utilm agan baxt”).
R o m an   tili bundagi  ro m a n tik a   va  lirizmga m os va  xos.  G o h o  u sh e’riyat 
tilidan nafis va nafosatga ega boMadi:  “ Bu  kun uyg‘onishdanoq butun koinotning 
yaxshi tu sh   k o 'rib  turganligi se z ila r e d i”  (“Q orong‘i k u n la r”).
M u allif nutqida “ b o ‘z a g a rla r” ,  “ kalia buzarlar”  degan yangi so ‘zlar ham 
ish latilg an ,  am m o  u lar  m a tn d a   h ec h   qinday su n ’iyüklar  hosil  qilmaydi.
B unday xususiyatlar m u a llif tiligagina emas, balki  O tabek va  Kumush kabi 
bosh qahram onlar tiliga ham  b eg o n a emas. Otabek usta Olimga shunday deydi: 
“ S h u   o*ii  besh  kunning  ic h id a   sakkiz tepki  atlasdan  loaqal  ikki  ko‘ra  yig*ib 
q o ‘yingiz”  (“ Kulib q aram ag an  b a x t”).  “ Sakkiz tepki atlas”  faqat  o ‘zbeklarga 
m ansubdir.
0 ‘zb e k la r -  h aq iq atp a rast  xalq.  O tabek  ham   shu  ru h d a tarbiya  ko‘rgan, 
“ qushbegi O u tid o rv a  O tab ek k a  oid o ‘lim jazosi haqidagi  farm oyishni o ‘qisa, 
O tab e k :  “haqsiz jazo !”  d ey d i  (“ H ukm nom a”).  K o‘rinib  turibdiki,  O tabek 
adolatsizlik oldida jim  tu rad ig an  yigitlardan emas.
O ta b e k -b irso ‘zli va  m e h rib o n  kishi,  vijdon  sohibi.  U n ing fikri tushunarli, 
sam im iy  va ravon ham da u m um x alq tilida sodda bayon qilingan.  U ,  oshni yeb 
keting,  degan  usta O lim ga sh u n d ay  deydi:  “Tayyor oshni tashlab ketib,  yo‘lda 
ochlikdan qiynalishimni o ‘zim  h a m  tushunib turibm an,  usta,  biroq tuyakashlar 
bilan A ndijonda bu  kunga  uchrashish uchun va’dalasligan edim .  Ularga  yetib 
o lib , yo‘l xarajatlari u c h u n  b ir o z aqcha bermasam...  Sizning oshingizni kutib 
q o lsa m ,  besh  kishini  k o ‘r a -b ila   turib,  och  q o ‘ygan  b o ‘la m a n ”  (“ Kulib 
qaram ag an  baxt”).
0 ‘zb e k la r  to ‘g*riso‘z  xalq,  xonasi  kelsa,  o ‘z  aybini  tan   olishdan  ham  
qaytm ay di,  bundaylar,  ay n iq sa,  oddiy,  ruhoniy va ziyoli  kishilar ichida ko‘p. 
S h u n d a y   milliy  tam oyil  O ta b e k n in g   Kumushga  yozgan  xatlaridan  birida 
u ch ray d i:  “ M endan  h am   o 'tg a n   joylari  bordirki,  sizning  birinchi  m artaba 
m enga yozgan xatingiz m a ’nosida dahshatli sur'atda o ‘zim ni tag‘ofilga solgan va 
xat  keltin iv ch in isu rish tirm asd an  jav o b x atib erib  yuborgan  edim.  Shuning ila 
sizn i-d a,  o ‘zim ni-d a,  H o m id   q o ‘lida o ‘yin bo*lmog‘im izga katta  yo‘l ochgan 
e d im ”  (“ Xayrixoh  q o til” ).

---

X alq va  millatga oid  m asalalar b o ‘yicha b o ‘lgan bah slarda  O tabek aql  va 
saviya jihatidan oldinda turadi.  Rahm at, sen olgan xotin o ‘zingga yoqishi lozim, 
desa O tabek  uni toMdiradi, u ningcha,  e r ham   xotinga yoqishi  kerak.  Otabek 
Rusiya bosqini oldidagi 0 ‘zbekistonda bo'lgun tarqoqlik va o ‘zaro ichki nizolami 
to ‘g ‘ri  tushunib  yetadi.  U  sh u n d ay   deydi:  “ M enim ch a,  o ‘rusning  bizdan 
yuqoridaligi uning ittifoqidan b o is a  kerak, am m o bizning kundan kunga orqaga 
ketishimizga o'zaro nizoyimiz sabab b o lm o q d a ” (“X on qiziga  loyiq bir yigit”). 
O tabek xalq,  millat taqdiri doirasida fikrlaydi, ifodasi soddaligi,  anglashilarligi 
bilan  ajralib turadi va  hissiyotlidir.
M u allif nutqida  “chigiling”  degan  s o ‘z  ham   u c h ra y d i.  ajabki,  bu  s o 'z  
ikki  to m lik   “0 ‘zbek  tilining  izohli  lug‘a ti”da  (1981)  h am   y o ‘q,  am m o  
F a rg 'o n a   vodiysidagilar uni  k o ‘p  ishlatishadi,  balki  u  b u tu n   respublikaga 
ham   m a ’lum dir.
Yozuvehi Kumushbibining portretini ideal tar/da chizgan.  Kumushbibi sochi 
jin g alak ,  n uqra  yuzli,  shahlo  k o ‘zli,  lablari  ustida  q o ra   xoli  bor,  uzun 
kiprikli,  Yusufbekhoji  uni  “farish ta” deydi.Onasi O ftoboyim ning aytishicha, 
Kumushbibi -  erka,  lafzi tez,  arazchi,  ichi qora.  (O ftoboyim   o ‘z qizi haqidagi 
bu salbiy so‘zlarni  0 ‘zbekoyim ni  K um um bibidan  q o ‘rqitish va  shu  yo‘l bilan 
qizini Toshkentdan  Marg‘ilonga olib ketishga erishish uchun aytganday tuyuladi. 
C hunki  Kum ushbibi  unga  yolg‘iz  farzand  va  o v u n ch o q ,  b u n d a n   tashqari, 
O fto b o y im   kundosh  b alo sid an   c h o ‘chiydi).  K u m u sh b ib i,  O ta b e k n in g  
sezishicha,  quvdir.  R ealizm   K um ushbibining  x arak teri  bilan  alo qad or. 
K umushbibi erining ch o 'ntagidan  unga otasi-hoji yozgan  xatni topib oladi va 
shu orqali zindonda yotgan eri va  otasi Q utidorni ozod qiladi,  natijada, uning 
jasorati  nam oyon boMadi. Xatda  hojining Toshkent begidan  noroziligi aytilgan 
edi. Xonlik esa Otabekni Toshkentdan  Maig'ilonga yuborilgan josus deb anglagan. 
K um ushbibining aql-u zakovati  buni tushungandi.
D astlab  Kum ushbibi  sipo,  kam gap  ko‘rinadi.  S o ‘z,  savol  va javoblari 
qisqa,  aksar  1-2  so‘zdan  iborat.  Bu  uning  andishali,  m uio hazakorlig i  bilan 
aloqadordir,  axir odam ning kimligi qancha gapirganligi  bilan belgilanm aydi- 
ku!  Kum ushbibi gohi,  kerak b o ‘lsa-d a,  gapirm aydi,  b ir jilm ayib q o ‘yadi,  yo 
biron  qiliq va harakat bilan  indam ay javob qiladi.  N ikoh  kechasi,  chim ildiqda 
“ Siz  o ‘sham i?”  deydi,  chunki  u  O tabekni  dastlab  artq   b o ‘yida,  tah o rat 
olayotganda ko‘rib hayratlangandi.  Soxta taloq xati olib kelgan pu ch u q  xotin: 
“ Siz kim lari bo'lasiz  boyning?”  -   d eb so‘raydi.  K um ushbibi:  “ m en  qizlari” 
deydi.  “ L ar” qo‘shimchasi  xalq  ichida  “bir necha  qizlari”  m azm u n in i em as, 
balki hurm atn i bildiradi  (“X iy o n at”).
A m m o   h a y o tn in g   a z o b   va  k u lfa tla ri  b o s h ig a   tu s h a   b o s h la g a c h , 
Kumushbibining “tili chiqa boshlaydi”. Otabekdan taloq xati kelganda,  “uyatsiz!”

---

deb qo‘yadi.  Boshiga  kundoshlik tushganda, xarakterida qizg‘anchiqlik  paydo 
bo‘ladi,  Zaynabga  qarshi ochiq hujum ga  o ‘tadi.  Otabekka esa qoqitib va t a ’na 
qilib:  “ M en in g   yuragim   ikki  narsani  o ‘z  ichiga  sig‘dira  olm aydir” ,  -   deydi 
(“ K undosh-kundoshdir").  U O tabek yozgan xat bilan o ‘zga q o ‘l yozgan taloq 
xatni solishtirib  k o ‘rib,  ulam ing  ikki xil  dastxatligini bilar ekan,  “Ota!  Bizni 
nechog‘lik g 'a fla t bosgan  ekan!”  deydi.  B unday paytda xalq xuddi  shunday 
deydi, boshqacha em as.
K um ushbibi  a k sa r  uyalinqirab  yo  qizarib  so‘zlaydi,  chunki  uyat,  ibo, 
andisha insonga  z e b -u   ziynatdir,  ular hayvonlarda yo‘qdir,  b a ’zi  kishilar bu 
so‘zlardan uzoqlashganda jonivorlaiga yaqinlashadi.
F arg ‘o n a  vodiysida  e r xotinini  to ‘n g ‘ich  farzandi  nom i  bilan  chaqiradi, 
K um ush  O ta b e k n i  “ begim ”  desa,  O tab ek   K um ushbibini  “ xo n im ”  deydi, 
chunki  hali  u la m in g   farzandi yo‘q edi.
Kum ush tilida frazeologik (idiom atik va ko'chm a m a’noli) so‘zlar oz emas. 
Bu  hoi  K u m u sh b ib i  obrazi  jozibasini  orttiradi.  Kum ushbibi  O tabekdan 
ginaxonlik  q ilad i,  sh u n d a  O tabek  “ U yqudan  so‘l  yoningiz  bilan  turibsiz!” 
desa,  K um u sh b ib i  unga:  “C hunki  m en in g   o ‘ng  yonim   bilan  turgizadigan 
kishim  y o ‘q ”  deyd i  va  Zaynabga  sh am a  qiladi  (“ K u n d o sh -k u n d o sh d ir”). 
R om anning kundoshlikka doir o ‘rinlari xalq tili jihatidan eng go‘zal  yozilgan 
sahifalardir.  U larda Kumushbibi askiya va so*zustaIarivatanibo‘lgan  Faig‘onadan 
ekanligi jih a tid a n   boshqa  ham m a  person ajlard an   ajralib tu rad i,  u  qiziqchi, 
hazilkash,  kinoyachi  va askiyachi sifatida  dangal ko‘rinadi.
K um ushbibi  b o ‘lib  o ‘tgan  ishlam i  O tabekka  biroz  t a ’kidlab  o 'tm o q ch i 
edi,  b ird an   u la r  yoniga  Z aynab  kelib  qoladi  va  K um ushbibining  ensasini 
qotiradi.
K u m u sh   g a p   o ‘g ‘irlo v ch i  Z a y n a b d a n   o ‘c h   olish  u c h u n   O tab e k n i 
urishganligi, xolasining “Zaynab”  ismli qizi borligini, u bahsga sabab bo‘lganligi 
to ‘g ‘risida s o ‘zlab,  oxiri  “Zaynab gum boz” deb q o‘yadi, sababi shuki,  kundoshi 
Z ay n ab   sem iz  edi.  O tabek  K um ushbibini  ichida  “shay to n”  deb  q o ‘yadi. 
Kum ushbibi Toshkentdaligida  M arg‘ilonga xat yozadi.  U nda xalq so'zlaridan 
o 'rin li  n a f  olish  n am u n asi  ko‘rinib  turibdi:  “ K undoshim   bilan  m urosam iz 
kelishmay turganligini...  yozgan edim ” .  “O ram izjuda buzilgan”. “ Bir-birimizni 
y e b -ic h m a k c h i  e d ik ” .  “ K o‘p  olishdik,  bu  it-m ushuklikdan  biz  zerikm asak- 
da,  kuyovingizning jo n id a n   to ‘ydirayozdik” .  “ M en jo 'rtta g a  b a ’zi gapiarini 
teskarilikka olib  k o ‘rsam   ham ,  u  c h u rq  etm aydir”  (“O y-kuni  yaqin ed i”).
P.Q odirovning “0 ‘tgan kunlar”  rom ani tili haqida aytgan  fikrlari to ‘g‘ridir, 
uningcha:
I) 
“ Bu  ro m a n n in g  tilida bizni  m aftu n  qiladigan  narsa milliylik va sh e’riy 
g o ‘zallikdir” .

---

2)  “0 ‘zbek  prozasida  rom an  ja n rin i  b oshlab  bergan  bu  asar  jo n li  til 
boytiklarini klassik adabiyotim iz tiliga xos nafislik,  obrazliiikka payvand  qila 
bilishning eng xarakterli  m isollaridandir”  (97-bet).
3)  “Tasvirlaridan o ‘zbek xalqining milliy o ‘ziga xosligi,  takrorlanm as ruhiy 
dunyosi,  tilini  g o ‘zal  qilgan  go'zal  dili  ko‘rinib  turadi.  Yozuvchi  x alq n in g  
dilida b o r g o ‘zal  tuyg'ularini topib yozgani  u ch u n   rom anning tili  ham  g o ‘zal 
chiqqan” (97-98-betlar).
4)  “0 ‘tg an   k u n la r”  tili  m um toz  ad ab iy o t  tili  bilan  hozirgi  ad a b iy   til 
o ‘rtasiga qurilgan  ko'prikdir. buni  Ham za poeziyada qilgan.
5)  “C huchm allikka  moyil  yozuvchi  O tab ek n i  K um ushning  qabri y o n ig a 
olib kelib, lining tilidan o ‘ta sentimental  iboralar aytishi  mumkin edi. A .Q odiriy 
buriday qilm aydi.  C hunki  uning qalbidagi o g ‘ir m usibat tuyg‘usi va sam im iy 
kechinm alari  m ezon  vazifasini  bajaradi.  ...  M ana  shu  ichki  m e z o n -b a d iiy  
regulator b o ‘lib xizm at  qiluvchi m e ’y o r tuyg‘usi “0 ‘tgan  k u n lar” n in g  tilid a 
bugun  ham  biz  uchun   ibrat bo‘la oladigan  b ir fazilatdir” (97-bet).
6)  “ 0 ‘tg a n   k u n la r”  ro m an i  n o v a to r   a s a rd ir,  en g  y ax sh i  a d a b iy  
an ’analam ing yangicha taizda  ko'rinishidir,  binobarin, bu xususiyat en g o ld in 
uning tiliga taalluqlidir.
7)  “0 ‘tgan  k u n la r”  o ‘zbek  xalqi  yaratgan  tilning  q ud ratin i,  jo z ib a sin i, 
eng  nozik  h is-tu y g ‘ularini  ham  tasvirlashga  q o d ir  ekanini  b irin ch i  b o ‘lib, 
baralla ko‘zga k o ‘rsatgan asarlardandir (79-bet).
Tanqid “0 ‘tgan  kunlar”da bir oz didaktika borligini qayd qilgan edi,  m uallif 
bunga xalqning m um toz adabiyot to m o n id a n  shu  ruhda tarb iy a la n g an in i va 
lirik chekinish taqozosiligini sabab  qilib ko‘rsatgan.  Yozuvchi — haq.  D idaktika 
rom anda ohorli,  shirali bo'lganligi tufayli,  kam chilikka aylanadigan  d arajad a 
emas.
Abdulla Q odiriy  hajvchi edi.  Shu sababli  uning hajviy uslubi va tili o ‘ziga 
xos tus  oladi.  O ybek  bu t o ‘g‘rida  sh u n d a y  deydi:  “ Bir ko ‘p  kulgi  asa rla rid a  
Abdulla Q odiriy xalq  askiyachilariga yaqin b ir ravishda uslub y a ra ta d i.  X alq 
so'zlari,  ifodalari,  chapani t a ’birlar,  q o ch irm a gaplam i  ko ‘p ish latad i,  “ tole 
degan m uttaham  yo‘q ”,  “men qo‘tir itning keyingi oyog‘i ham  b o ‘la o lm ad im ” , 
“yag‘ir eshagingni chu  d e” va h ok azo” .
R om an  tili  sh e ’r tilidangina  em as,  balki  hikoya  va  hajviya  tilid a n   ham  
tafovutlanadi.  Buni Oybekning “0 ‘tgan k u n lar”  rom ani tili to ‘g ‘risida aytgan 
so‘zlari ko‘rsatib turadi. Abdulla Q odiriyning romandagi tili,  u m u m an , aniqdir. 
A m m o  u  m axsus  ishlangan,  ritm i  va  m usiqiyligi  kuchli.  Ayol  h u s n i  h aq id a 
so‘z ketganda  rom an tili jilvalanadi,  ro m antik tus oladi, nafis, g o ‘zal jo n lan ad i. 
Shaxslar  n utqi  u lar  xarakterini dangal  gavdalantiradi.  O b raz  tilid a n   uning 
qaysi tabaqadanligini,  ayol yo erkak  kishiligini bem alol bilib olish  m u m k in .

---

“ K o‘c h a tili” ,  uning  chapaniligini bildirib turadi.  Q ah ram on lar tiligina emas, 
balki  m u allif  n u tq i  h a m   em o tsio n a l  kartinali,  b adiiy   vositalari  yangi, 
kutilm agan darajada,  o'xshatish va sifatlashlarga boy.
M uallif tilida  eski o ‘z b e k  tili t a ’siri sezilarli, tasvirlangan voqea iboralari 
o 'z la ri  oid  boMgan  z a m o n   uslubiga  yaqinlashishga  intiladi.  Buni  tarixanlik 
(istorizm )  talab   qiladi.
“ 0 ‘tgan  k u n lar”  ro m a n id a   yozuvchi til  ustida  k atta  m aho rat  ko‘rsatadi. 
R o m an n in g  tili,  h aq iq ata n   boy,  b o y o q li,  sodda,  ifoda kuchi  z o ‘r,  om m aga 
angiashilarli  b ir  tildir.
0 ‘zbek adabiy tilining  shaküan ishid a bu  asarning  roli,  shubhasiz, g ‘oyat 
kattadir.
Y ozuvchi  xalq tilini ju d a   yaxshi  biladi.  V oqealarni  anglatish  uchun  sira 
qiynalm asdan xalq tilining boy xazinasidan istaganicha m aterial oladi. Asarning 
b a d iiy   t o ‘qim asida  y u z la rc h a   m aqollar,  m axsus  ifo d alar,  tu gal  gaplar, 
q o ch irm a la r,  so ‘z o ‘yinlari  yarqiraydi.
M an a b u lar  tilni jo n li,  o b ra zli  bir  til  qilgan...
“0 ‘tgan kunlar” yangi o ‘zbck adabiy tilining taraqqiyotida katta rol o ‘ynaydi... 
o ‘zbek badiiy prozasi  “O 'tg a n  kunlar” romanida qo‘yila va shakllana boshladi” 
(143- 149-betlar). Adabiy asarda  h ar bir so‘z muayyan obrazni yuzaga keltirishga 
xizm at  qiladi. Yozuvchi so ‘z yordam ida turli-tum an  his-tuyg‘ularning,  fikr va 
h o disalarn in g jonli,  g o ‘zal,  ta ’sirchan   holda tasvir etilishiga erishadi.
Voqelikni so ‘z yordam ida  obrazli aks ettirishda yozuvchi o ‘z milliy tilining 
b u tu n  boyiigidan,  b itm a s-tu g an m as im koniyatlaridan unum li  ravishda bahra 
oladi.  O brazni vujudga  keltirish u ch u n  h ard o im   maxsus so'zlardan,  xususan, 
o ‘xshatish,  epitet,  istiora, jo n lan tirish  singan tasviriy vositalardan  foydalanish 
sh a rt em as.  A lbatta,  b u n d ay  vo sitalar ham  adabiyotda aham iyatga ega,  lekin 
o b ra z  hosil etishn ing eng asosiy  shartlaridan  biri  shuki,  u  o ‘z  o ‘m id a,  zaru r 
jo y d a  q o ‘llanishidan,  m a z m u n d o r b o ‘lishidan iborat.
A dabiy asar tilining badiiyligi o ‘nlab tom larda ham   ifodalab bo ‘lmaydigan 
n a rsa n i b ir s o ‘z,  b ir alo m at y o rd a m id a yuzaga chiqarishdan  iborat.
Lirik asarlarda,  aw alo,  so ‘z,  ibora va ifodalami turli fikr-tuyg‘ulam i imkon 
b o ric h a  c h u q u r yoritishga  m os qilib tanlanadi.  lkkinchidan,  bunday asarlarda 
yozuvchining tasvirlanayotgan  hodisalarga.  his-tuyg‘ularga m unosabati bevosita 
s o ‘z la m in g  o ‘zidan anglashilib turadi.
D ra m a tik   asarlarda  esa,  m u allifn in g   qahram onlarga,  narsa-hodisalarga 
m u n o s a b a ti,  asosan,  ishtirok  e tu v c h i  shaxslar  n utqi  orq ali  yuzaga  chiqadi. 
U larda m uallif nutqi bo‘lmaydi: qahram onlam ing kimligi ham ,  aks ettirilayotgan 
d a v r,  intilish  ham ,  m uallifn in g   m aqsadi  ham  p erso n ajla r  n u tqi  vositasida 
a y o n  b o ‘ladi.

---

Personaj nutqi
H ayotda  h ar  bir  o dam n in g   tili,  so‘zlash  tarzi  u n in g   qanday  tu rm u sh 
kechirganligi, madaniyati, ongi,  mhiyati haqida m a’lum  tasaw u r beradi. Shunga 
k o 'ra ,  badiiy  asarlardagi  qahram o n lam in g   n utqlari,  s o ‘zlash  tarzlari  ham  
turli-tum an, o'ziga xos b o lib , ularxarakterining m a/m u nin i anglashda muayyan 
vazifani o ‘taydi. Yozuvchilar qahram onning so‘zlash taizini, o'zjga xos ohangini 
qisqa  va  lo‘n d a ju m la la rd a n ta sh k il  topgan  suhbatlar,  dialoglar,  m onologlar 
orqali tasvirlashga,  qahram on  xarakteridagi belgilarning shakllanishini  uning 
orqali aks ettirishga alohida e’tibor beradilar.
O datda, shaxslar nutqi  ular qurshagan  sharoit  bilan  bo g ‘!iq  holda  yuzaga 
keladi.  S haroit  k o ‘p in c h a   p e rso n a jla r  s o 'z in in g   a h a m iy a tin i  o sh irad i, 
m azm unini chuqurlashtiradi,  m uayyan vaziyatda perso najnin g gapirishi shart 
ekani psixologik jihatdan  asoslanadi.
D e m a k ,  y o zu v c h ila r  p e rso n a jla r  n u tq i  o rq a li  u la rn in g   o ‘ziga  xos 
xususiyatlarini,  ru h iy   d u n y o la rin i,  yashash  ta rz la rin i,  x arak terlarin in g  
m an tig ‘ini,  m uayyan  sharoit  u ch u n   m ushtarak to m o n la rin i  ochib beradilar. 
S hunga  ko‘ra  personajlar  n utqi  qahram onlarni  alo hid alash tirish   vositasi 
hisoblanadi.
Personajlar  nutqi  adabiy  asarlarda  ularning  o ‘z a ro   s o ‘zlashuvlari,  y a’ni 
d ia lo g la r  yoki  bo shqalarga  q aratilg a n   so ‘z lari,  ich k i  su h b a tla ri,  y a’ni 
m onologlar shaklida ko‘rinadi.
A dabiy  asardagi  personajlarning  o ‘zaro  so ‘Zlashuvi,  su hbati  dialog  deb 
ataladi.  Dram atik asarlarbutunicha dialoglardan  i bo rat b o ‘ladi.  Epik asarlarda 
ham  dialoglarga ancha keng o ‘rin  beriladi.  Lirik-epik va ayniqsa,  link asarlarda 
esa diolog  kam qo'llaniladi.  Lirika tili ko‘proq monologikdir.
Dialog personajlarning o ‘zaro   m unosabatlarini,  x arak ter qirralarini,  ruhiy 
dunyolarini  va  u m um an  asar  m azm unini  ochishda  m u ayy an  vazifani  ado 
etadi.
Adabiy asarda personajning boshqalarga qarata so'zlashi yoki o ‘z -o ‘zi bilan 
ruhan  suhbatlashishi  m onolog d eb  ataladi.  M o n o lo g n in g  tu rli  ko'rim shlari 
m avjud.  Agar u  personajning t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri bosh qalarg a  qaratilgan  nutqi 
tarzida  berilsa,  ochiq  shakldagi  m onolog  b o ‘ladi.  M o n o lo g n in g   bu  xilidan 
V.Shekspir “Otello” va “G am let” tragediyalarida muvaifaqiyat bilan foydalangan. 
“ G a m le t” dagi  “yo  qolish,yo  o ‘lish” ,  deb  boshlanuv chi  h a m d a   U yg'un   va 
Izzat  Sultonlarning  “Alisher  N avoiy”  dram asidagi:  “ Kuy.  G ‘azal...O h... 
qaytadan  tirn ar  yaram n i...” ,  d e b   boshlanuvchi  m o n o lo g la r  ochiq  shaklda 
bo‘lib, o ‘zining mazmundorligi, qahram onlar ruhiy dunyosini chuqurochishga 
xizmat qilganligi  sababli xalqorasida keng tarqalgan.

---

A dabiy  asa rlard a  m onolog  personajlarning  ichki  nutqi,  o ‘z -o 'z i  bilan 
so‘zlashuvi,  su h b ati  tarzida  ham   berilishi  m um kin.  Bu  m onologning  yopiq 
shakli hisoblanadi.  U n d an   yozuvchi A bdulla Q odiriy unumli  foydalangan.  U 
“0 ‘tgan ku n lar”d a O tabek va  K um ushning dram atik holatlarini aks ettirishda 
k o ‘p ro q   u la m in g   ichki  nutqidan  foydalangan.  X uddi  shu  xildagi  ichki 
m onologdan   b a h ra   olish  O ybekning  “ Q u tlu g 1  q o n ” ,  A bdulla  Q ah ho rn in g 
“Sinchalak” povestiga  ham xosdir.
B a’zan b u tu n  asar davom ida  hikoya birinchi shaxs tilidan, y a’ni  m onoiog 
shaklidaaytilishi h am   mumkin. Asqad  M uxtorning “ Davr mcning taqdirim da” 
rom anida  rivoyat  asarning boshidan oxirigacha  bosh  q ah ram o n-A hm ad jo n 
tilidan olib boriladi.  Bunday usul yozuvchiga qahram onning his-tuyg‘ularini, 
o ‘y-fikrlarini, turli hodisa va kishilarga  m unosabatini ishonarliroq tarzda bayon 
qilish im k onini bergan.
M onolog  q an d a y  shaklda b o lish id a n  q a t’i  nazar,  h a rd o im  q ah ram o nlar 
ruhiy o lam in i,  o ngidagi  o'zg arish larn i,  turli  kishilarga  va  narsa-hodisalarga 
m unosabatini anglatishga olib keladi.
Y ozuvchilar p erso n ajla r nutqiga ju d a   ustalik  bilan  va  m e’yorni  saqlagan 
holda  xalq m a q o lla rin i  kiritadilar.  B unda  h am   ular q ah ram on larning   ruiiiy 
dunyosini tera n ro q  ochishni ko‘zda tutadilar.
“ B e m o r”  A b d u lla   Q a h h o rn in g   “ A n o r” ,  “0 ‘g ‘ri” ,  “ M illa tc h ila r” , 
“Tomoshabog“ ‘ singari “0 ‘tmishdan ertaklar” turkuiniga kiruvchi hikoyalaridan 
biridir.
“ S otvoldining xotini-kasal,  ko‘zi tinib.  boshi aylanadi.  T o ‘rl  yosh  qizchasi 
onasiga  k elgan   p ash sh alarn i ko‘rib  o ‘tirad i,  goho   qoMida  ro ‘m olchasi bilan 
uxlab qoladi.  S otvoldi esa  kasaldan boxabar b o lib  turish  uchun  savat t o ‘qish 
xonaki kasbi b ila n   shug'ullanadi.  U  savatlarni ulgurji oladigan baqqoldan  20 
so ‘m  q arz so 'ra y d i.  S haharda b ittagina dorixona bor.  D oktorxona deganda, 
Sotvoldining k o ‘z oldiga izvosh va oq podshoning surati tushirilgan  25 so‘mlik 
pul kelar ed i” .  Kasallikni bartarafetish uchun b a’zi choralar ko‘riladi: o'qitadi, 
tabibga k o ‘rsatadi,  qon  oldiradi, baxshiga qaratadi, tovuq so‘yadi va bem om i 
qonlaydi,  to! xipchin bilan savalab ko‘chirtiradi,  chilyosin qildiradi.Hammasiga 
pul ketadi.  Sotvoldining esa qo‘li qisqa, zam on-nochor.  Dard og‘irlashaveradi.
H ik o y ad a y e ttita  personaj bor.  A bdug‘aniboy chigit p o ‘ch o q  bilan  savdo 
qiladi, u Sotvoldining xo‘jayini.  Sotvoldi undan maslahat so‘rasa,  u:  T om qov addinga  h ech narsa ko‘tardingizm i? g ‘afsula’azam ga-chi?’'  -   dcydi. 
Q o ‘shni k am p ir esa:  “ B egunohgo‘dakning saharda qilgan duosi ijobat b o ‘ladi, 
uyg‘otin g qizingizni!”  -  deydi.  Q izalog‘i turib  yig'laydi va  :  “X udoyo ayamdi 
daydiga davo b ey g in ...” deydi. X otin esa bir kuni:  “ Xudo qizim ning saharlari 
qilgan duosini dargohida qabul qildi.  Dadasi,  endi tuzukm an, qizim ni saharlari 
uyg‘o tm a n g !”  deyd i.  U ning so ‘zlarid a  onalik  m ehri bilinib turadi.  “ Kelgan

---

gadoy-hey  d o 'st,  S haydullo  banani  alio,  sadaqa  ra d d i  b alo,  baqavli  rasuli 
X udo...”  -  deydi.  Personajlaming  so‘zlarida davrsaviyasi, noilojlik, muhtojlik, 
qoloqlik sezilib turadi.  Qizcha so‘zidan “ r” o ‘m ida “y ” keladi.  Ko‘pgina bolalar 
dastlab  “ r”ni  talafTuz  qilolm aydi.  Sotvoldining  s o 'z i  y o 'q ,  u  qilgan  ishlar, 
asosan,  muallif nutqidan ayon bo‘ladi, uning kimligi h am  shu orqali m a’lumdir.
Muallif aytishicha, u  “oftobshuvoqda gavranlarga k o ‘milib,  savat to ‘qiydi” . 
U  o ‘z  nutqida  xalq  sajidan  “bunday vaqtlarda  y o ‘g ‘o n   c h o ‘ziladi,  ingichka 
u ziladi”  degan gapni  keltirgan;  “b em o r oxiri  o ‘sal  b o 'ld i” ,  “ Saharga b o rib  
uzildi”  deydi.  M uallif nutqiga  bu jum lalar xalq jo n li tilidan  olingan  va  u lar 
muallif nutqini chiroyli qilgan. Hikoya shunday tugallanadi:  “ Sotvoldi qizchasini 
o ‘lik yonidan olib,  boshqa yoqqa yotqizayotganda qizch a uyg‘ondi va ko‘zini 
ochm asdan odatdagicha d u o  qildi:  “Xudoyo ayam di daydiga  davo beygin!!!” .
Yozuvchi  voqea  q anday  bo‘lsa,  shunday  tasvirlayd i,  unga  baho  b erib  
o ‘tirmaydi.  Hikoya fmali  har qanday kitobxonning h am  ko'zigayosh keltiradi, 
begunoh yosh go‘dakning boshiga shunday og‘ir va dahshatli kulfat tushganligiga 
chiday olmaydi.
Lirikada personaj masalasi o ‘zgacharoq.  Dram adagi dialogik nutq, hikoyadagi 
m u allif  nutqi  lirik  s h e ’rda  lirik  q a h ra m o n n in g   m o n o lo g ik   nutqi  b ila n  
alm ashinadi;  n u tq   “ m e n ”  (yo  “biz”)  tilid a n   s o ‘zlanad i.  Bunga  E rk in  
Vohidovning  “0 ‘lka” sh e’ri  misol  bo'la oladi:
Bog‘laringda sayr etganimda,
Sen  b o r  eding qalbda,  V atanim .
Bog‘  h usn ig ash e’rbitganim da.
U ni dastlab senga atadim.
M inglab tilda madhingni so‘zlar 
Bunda o ‘sgan har bitta daraxt.
N u r em adi  millionlab  ko‘zlar 
K o'kdan sening husningga qarab.
Jilm ayadi o ‘zida yo‘q shod 
Yangi  oy ham   ketm ay qoshingdan .
E tak-etak olib koinot 
Y ulduzlarin sochar boshingdan...
Bu she’rda bironta ham   lirik personaj yo‘q.  V atan his-tuyg‘ularining sohibi 
lirik qahram on (“m e n ”)gina  mavjud,  xolos.
A m m o  ayrim   sh e ’rlar  lirik  personajga  eg a  b o ‘lishi  m um kin.  A b d u lla  
O ripovning  “ D o ‘zaxiylar”  sh e’ri  b u n g a m iso ld ir.B u   sh e’r  shoirning  “ H aj 
daftari” turkumiga kiradi:

---

Y ovlashdi  bir  kun  ikki  m usulm on,
O ra d a n   adolat tam om an ko'chdi.
U la r   olishdilar  uzoq,  b eom on,
O q ib at  birining  kallasi uchdi.
K im d ir  Payg‘am bardan so‘radi kelib:
-A yo,  R asululloh,  aylagil javob.
H o ynahoy,  raqibin qonga g‘a ib  qilib,
U1  K a sja h an n am d ato rtg a y d irazo b ?
R asulloh dedi:-U  ham   va bu  ham  
M ahkum  b o ‘lg‘usidir do'zax to ‘riga.
Ikkov h am  m aydonga tushganlari dam  
0 ‘lim   tilag an lar biri-biriga.
Bu she’rda link q ahram ondan bo‘lak,  Payg'am bar, ikki do ‘zaxiy va “kimdir” 
bor.  Link q ah ram o n  voqeani o ‘z kechinm asi sifatida bayon  qiladi.  Bayon esa 
sh e’riy,  bin o b arin   m av zu n d ir.  “ K im dir” d o ‘zaxiylarning oxiri  ne  b o ‘lishini 
Payg'am bardan so‘raydi.  Payg‘am bar esa ular d o ‘zaxga tushishini aytadi. Sabab 
u larning  b ir-b irla rig a  o ‘lim   tilaganlaridir.  S h e ’r  
abab
  tarzida  qofiyalanadi, 
binobarin, janri qofiya tartibiga ko‘ra, kesishgan deyiladi; 6+5 vaznida yozilgan, 
bu-asosiy vazni,  6 + 3 + 2  k o ‘rinishi  ham  bor. Q o n g a g ‘arq  qilish m ubolag‘asi 
bor.  U m um an, sh e ’r serb o ‘yoq til bilan yoziladi,  am m o mazkur she’r nisbatan 
sodda tilda dunyoga kelgan.  Bu hoi uslub bilan bog‘liq.
S h e’r  A bdulla  O rip o v   uslubiga  xos  ta rz d a   qisqa,  sodda  va  ravon 
yozilgan.
Tasviriy-ifodaviy v o sitalar
Badiiy asardagi  h a r  b ir so ‘z tasviriy vosita  hisoblanishi  m um kin,  chunki
u,  albatta,  m azkur a s a r m azm u n in i  ifodalashga xizm at qiladi.  Shunga k o 'ra, 
yozuvchilar voqelikdagi hodisalarni aks ettirish va baholash uchun za ru r so ‘z 
topa bilishlari lozim.  U lam i o ‘z o ‘m ida qo'llash va ular vositasida ko‘zda tutilgan 
m a ’noni to ‘g‘ri  ifo dalash ustida timmsiz  m ehnat qilganlar.
Tasviriy-ifodaviy vositalar va tilning maxsus leksik im koniyatlari nihoyatda 
k o ‘p.  ular  o rasida  s in o n im   va  anto n im larn i,  arxaizm   va  neologizm larni, 
dialektizm , jarg onizm  va professionalizm larni, varvarizm lam i alohida-alohida 
k o 'rib  o ‘tish zarur.
Sinonim  va a n to n im la r.  M a ’n o jih atd an  bir-b iriga  yaqin  b o ig a n   so 'z la r 
sin o n im lar  deb  a ta la d i.  U la r  o ‘zaro  yaqin  boMgan,  lekin  bir  xil  hisoblan- 
m aydigan hodisa va tu sh u n ch alam i ifodalashda m uhim  vazifani o ‘taydi.

---

Z a ru r b o lg a n   m a 'n o n i,  h is-tu y g ‘uni ifoldalash  u c h u n   sinonim ik  so 'zlar 
qatoridan eng  mosi va m aqbulini tanlash  yozuvchi badiiy asar tili  ustida  olib 
b o ra d ig a n   ishning  m uhim i  h iso b la n a d i.  A yniqsa,  b u n d a y   ish  o ‘zbek 
yozuvchilari ijodi uchun  ahamiyatli.  C hunki o ‘zbek tili sinonim larga nihoyatda 
boydir.  Eski o ‘zbek tilida sin o n im lar m utashobih d eb  atalgan.  “ M uhokam at 
ul-lug‘atayn” asarida  misollar asosida  isbotlangan. Ju m la d a n ,  u  “yig‘lam oq” 
tushunchasining ko‘rinishlarini farqini  ifodalovchi b o ‘xsam oq, yigMamsinmoq, 
ingram oq,  singram oq,  siqtam oq,  o ‘kirm oq,  ch in q irm o q  s o ‘zlarini  quyidagi 
adabiy parchalar misolida  ko‘rsatib beradi:
Hajri anduhida b o ‘xsabmen, bila olm an  netay.
May ilojimdur q o ‘pub dayri fanog‘a  azm   etay.
Zohid  ishqin  dcsak i,  qilg‘ay fosh,
Yihlamsinuru  k o ‘ziga kelmas yosh.
Istasam  davr a h lid in   ishqingni p in h o n   aylam ak, 
K ech alarg ah   in g ram a q d u r  od atim ,  g ah   singram ak.
U1 oyki kula-kula  qirog‘latti m eni,
Yig‘latti  m eni d em ay k i, siqtatti  m eni.
Ishim tog1  uzra haryon  ashk selobini surm akdur,
Firoq oshubidin  hard am  bulut  yanglig‘  o 'k u rm a k d u r.
Charx zulm idaki, b u g ‘uzum ni qirib yigMarmen,
Ichirur  charx  (u ra r)  inchkirib  y ig 'larm en .
A gar  A lisher  N avoiy  k e ltirg a n   p a rc h a d a   h a d e b   “ y ig ‘la m o q ”  s o ‘zi 
q o ‘llanaverganda,  asar tili g ‘aliz,  uslubi  siyqa  chiqqan  b o 'lu r  edi.  S inonim - 
lard a n   to ‘g ‘ri  va  unum li  foyd alan ish   badiiy  tiln in g   ra n g -b aran g lig ig a, 
takroriylikning kamayishiga va uslubning ravonligiga yo‘l ochadi.  Fikrimizning 
dalili sifatida  Ham id  O lim jonning  “ Z aynab va O m o n ”  d o sto n id a n  quyidagi 
p arch an i eslash  mumkin:
Shod o ‘tadi  Z ay n ab  kunlari,
Ko‘ngli b ah o r k o kkiday toza,
Ko‘kda uchgan qushlam ing bari 
Shodligidan o la ra n d o z a .

---

U yashaydi besitam ,  bezor,
U bilmaydi q ay g 'u n i, g ‘am ni,
Oyoqlari ostiga bahor 
T o 'sh ab  q o ‘ygan  alvon gilamni.
Bu  m isralard a  ikki  xil  sinonim ik s o 'z la r qato ri  mavjud.  Birinchi  qatorga 
“sh o d ”,  “b e s ita m ” ,  “b ez o r”  so ‘zlari  kiradi.  “ Qayg‘u ” ,  “g ‘a m ”  so ‘zlari  esa 
ikkinchi qatorga mansub. Agar shoir m ana shunday sinonimlardan foydalanmay, 
aynan b ir s o ‘z n in g   o ‘zini qayta-qayta ishlataverganda, she’r tuzilishiga ham , 
ohangdorligiga h a m ,  tilning  ravonligiga  ham  p u tu ry etg an   b o ‘la re d i.
M a’no jih a td a n   o ‘zaro zid tu rg an  s o ‘zlar antonim lar deyiiadi va u lar ham  
adabiyotda keng q o ‘llaniladi. A ntonim lardan yozuvchilar ko'pincha turli kishilar 
yoki  hodisalarn i  bir-biriga  q aram a-q a rsh i  q o ‘yish,  kontrast  h o latlar  hosil 
etish  m aq sad id a fo y d ala n ad ilar.S h o ira Z u lfiy a“  O ra d a sah ifa q o lip ti  b o ‘m - 
b o ‘sh ”  n o m li sh e ’rida  “yosh”  va “ k eksa”  singari antonim  so‘zlar yordam ida 
quyidagi k o n trast jih atn i ifodalaydi:
0 ‘rta d a sa h ifa q o lip ti b o ‘m -b o ‘sh,
N a q  yoshlik-keksalik ufqlari ora.
O ro  y o 1 -g o ‘yoki ja ro h a tli to ‘sh.
G o h   bitib,  ochilib  turgu vchi yara.
Ba’zi  y o zu v c h ila r  m uayyan  b ir hodisaning   o'zidagi  zidlikni  an to n im la r 
vositasida  n ih o y a td a   o 'tk irlash tirib ,  t a ’sirchan  bayon  etadilar.  S h o ir  Erkin 
V ohidov  “ B arc h a  shodlik senga b o ‘lsin ...”  deb  boshlanuvchi g ‘azalida  lirik 
qahram o n qalbidagi  m uhabbat tuyg‘usida, sevgilisiga m unosabatida,  fikrlarida 
b o ‘lgan zidlikni anton im lar vositasida nihoyatda ta ’sirli va yorqin ko ‘rsatadi:
Barcha shodlik senga bo‘lsin,
B or sitam ,  zo rlik  menga.
Barcha dildorlik senga-yu,
Barcha xushtorlik menga.
Sen m ening jo n im n i olgin,
M en sening  darding olay.
Barcha sogiik senga bo‘lsin,
Barcha bem oriik menga.
Senga b o lsin  barcha husn-u 
M enga b o ls in  barcha ishq.
Kori xunxorlik senga-yu,
M ehri poydoriik menga.

---

Bu jahonning  rohatin ol,
B orazobin  m enga ber,
Scnga boMsin barcha orom ,
Barcha bedoriik menga.
01 o ‘zing  koshonalam i,
Menga qo‘y m ayxonani,
Barcha xushyorlik senga-yu,
Barcha xummorlik menga.
Senga bo‘lsin  nurli kunduz,
Menga qolsin qora tun.
Barcha gulshan senga bo'lsin,
B ortikanzorlik  m enga.
Sen shahanshohlikni  olgin.
Menga qullik bo‘lsa bas,
Bor jafbkorlik senga-yu 
Bor vafodorlik m enga.
Mayli, ostonangda yotsam ,
Mayli,  quvsang to sh  otib,
Bor dilozorlik senga-yu,
Bor dilafgorlik m enga.
Senga she’m i bitsin Erkin 
Yirtib otm oq,  o ‘z  ishing 
Kasbi inkorlik senga-yu,
Aybi iqrorlik m enga.
Bu  she’rda  k etm a-k et kelgan a n to n im la r lirík qah ram o n   m u h ab b atin in g  
g‘oyat teranligini yaqqol tasaw ur qilishga  im kon beradi.  D em ak,  a n to n im la r 
shoir niyatining aniq-ravshan ifodalanishiga yo i  ochadi.
Arxaizm. Jonli so‘zlashuvtilida ishlatilmaydigan yokijuda kam qo'llaniladigan 
eskirgan so ‘z va iboralar arxaizm lar d eb ataladi. A rxaizm lar adabiy asarlard a 
turli  m aqsadlarda  ishlatiladi.  U lar  ko ‘p ro q   tarixiy  asarlarda  q o ‘llan ad i  va 
tasvirlanayotgan davr ruhini aks ettirishga xizm at  qiladi. Oybekning “ N av o iy ” 
romanidagi ikkinchi bob arxaizniga boy bo‘lgan quyidagi parcha bilan boshlanadi:
“ Sultonm urod dars uchun mudarrís m avlono Fasihiddinning hujrasiga kirib, 
hayratda qoldi. Y ap-yangi ko‘k shohi to ‘n  kiygan ustod yangi takyaga  sallan i 
bejab  o ‘ram oqda  edi.  U ning  h ar  vaqt  m uloyim ,  och iq  yuzli,  oq   k o ‘rk a m  
soqoli,  butun savlatdorgavdasi uning shoshilayotganini,  quvonchini b ild ira r 
edi.  Sultonm urod uning biron oliy dargohga otlanganini  faraz qildi.  M udarrís 
sallani  o ‘rab  b o ‘lib,  to ‘nining  silliq  shoh isin i  q o ‘llari  bilan  asta  silab -silab  
qo‘ydi-da, tabassum  bilan Sultonm urodga m urojaat etdi:

---

— 
M axdum , bukun sizga ta ’til. Alisher Navoiy janoblarini podshoh hazratlari 
m u h rd o rlik  vazifasiga tayin  etm ish lar,... janob A lish erb ir n ech a vaqt  m enda 
t a ’lim  olm ish  edilar.  R utbaiy oliylari bilan tabrik etm oq vazifam izdir” .
Bu  parchadagi  “ m u d a rris” ,  “ m avlono”,  “takya” ,  “ m ax d u m ” ,  “t a ’tii” , 
“ m u h rd o rlik ” ,  “ rutbaiy  o liy ”  singari  arxaizm lar  A lisher  N avoiy  yashagan 
d av rn i  his qilishim izga,  k ish ilarn in g  so ‘zlash tarzi va uslubini anglashim izga 
y o rd am  beradi.
H aq iqiysan’atkorlar arx aizm lardanjuda ehtiyotkorlik bilan foydalanadilar, 
ch unki eskirgan so‘z va iboralam i  haddan tashqari  ko‘p q o ‘llash badiiy asaming 
kitobxonga tushunilishini  qiyinlashtirib qo‘yishi  m um kin.  O datda,  yozuvchilar 
arxaizm lardan imkoni boricha kam  foydalanishga,  ishlatganlarida ham  o ‘zlariga 
zam ondosh bo‘lgan kitobxonga tushunarlilarini topib qoMlashga hamkat qiladilar. 
A b d u lla   Q odiriy n in g   “ 0 ‘tg a n   k u n la r” ,  O ybekning  “ N av o iy ” ,  M aqsud 
S h ayxzod aning   “ M irzo  U lu g ‘b e k ”  singari asarían  fikrim izning yaqqol dalili 
b o ‘la oladi.
Ba’zan arxaizm lar poetik  n u tqqa alohida tantanavorlik va ulug‘vorlik baxsh 
etadi.
A rxaizlar ayrim   h ollarda  asardagi b a’zi shaxslarni kulgili,  kinoyali tarzda 
k o ‘rsatishga  h a m   x izm at  q ila d i.  Yozuvchi  Abdulla  Q odiriyning  “ Kalvak 
M ax z u m n in g   x o tira   d a f ta r id a n ”  nom li  asaridagi  b a ’zi  arxaizm lar  xuddi 
s h u n d a y   vazifani  o ‘tay d i.  B u n g a  iq ro r  bo‘lm oq  u c h u n   asard an  quyidagi 
p a r c h a n i  o ‘qish  kifoya:  “ M a rh u m   M ekalay  oq  p o d sh o h n in g   xazinasida 
c h a x o ry o rlard an  q o lg 'o n  b ir m usxafi sharif b o ‘lur erkan .  M ekalay podshoh 
u sh b u   K alom i  sharifga  b e n ih o y a t  ixlosm and  b o 'lib ,  b ir  m ing  besh  yuz 
sarboz bilan m azkum ing m uhofazasiga qo‘shish qilur erkan.  Vaqtiki mastravoy 
d e g a n   xaloyiq b ep a rh ez la r b o sh  k o ‘tarib, orada  ko ‘p ja n g -u  jadal  yuz berib, 
n e c h a  o d am  o 'lu b  va n ec h a n a fa r m ajruh va m a’yub b o ‘lib, b a’daz on o ‘shal 
m astrav o y  degan xaloyiq  b e p a rh e z la r g ‘o!ib b o ‘lub,  b arch a  tax t-u  baxtlarni 
q o ‘lg‘a  olib,  yana  ul  fitn a c h ila r ich id an   bolshebik d eg an  yana  b ir beparhez 
c h iq ib   va  yana  m astrav o y la r  b ilan   benihoyat  q attiq  ja n g   qilib  va  m ag‘lub 
a y la b   va  yana  oq  p o d sh o h n in g   qiziga  uylanib,  b a h d a z  o n   taxtda  b arq aro r 
b o ‘lg‘o n e rd i” .
Bu  p archadagi  “c h a x o ry o r” ,  “ musxafi  s h a r if’,  “sarb o z” ,  “m uh o fazat” , 
“ b e p a rh e z ”,  “b a ’daz o n ”  singari arxaizm lar Kalvak  M axzum ning qiyofasiga, 
s o ‘zlash tarziga kulgili tu s beradi.
So‘zlam ing arxaizm qatlam iga kirganligini yoki kirmaganligini aniqlaganda, 
ta rix a n   an iq ,  ya’ni til  ta ra q q iy o tin i  hisobga  oigan  h o ld a   yondashish  lozim , 
c h u n k i  h o zir arxaiklashib  q o lg a n   so‘z va  iboralar b ir  vaq tlar yangi  b o ‘lgan.
N eologizm .  T ild a  ilg ari  m avju d  b o 'lm ag an   y an g i  s o ‘z  va  ib o rala r 
n eo lo g izm lar  d eb  ataladi.  A dab iy o td a  neologizm larning  ikki  xil  ko ‘rinishi

---

mavjud:  agar birinchi  xildagi  ncolo g izm lar jum lasiga tilning  lug‘at tark ib id a 
en d i  payd o  b o 'lg a n   va  yozuvchi  asarid a  foydalanilgan  yangi  s o ‘
2
la r  kirsa, 
san ’atkom ing o ‘zi ijod etgan yangi so ‘zlar neologizm larning  ikkinchi turidir. 
B irinchi  holda  neologizm lnr  y ozuvchilar  to m o n id a n   milliy  tiln in g   lu g ‘at 
boyligidagi boshqa so‘zlar bilan b ir q ato rd a q o ilaniladi.  N eologizm , san ’atk or 
tasvirlayotgan hodisa uchun tilning  lug‘a t tarkibidan  aniq  n o m  to p m ay ,  o ‘zi 
yangi so ‘z kashf etganda,  maxsus tasviriy-ifodaviy vositaga aylanishi  m u m kin 
(bu hoi o 's h a s o ‘z keng qo'llanadigan vaziyatga kirib,  o ‘zining yangi b o ‘yog‘ini 
yo'qotgunga qadar davom etadi). X alq tilining boy xazinasida yozuvchi u chu n 
zarur so‘zlar topilm ay qolish hollari ju d a  kam  boMishi sababli san ’atko rlam ing  
o 'z la ri  yuzaga  keltirgan  n eo lo g izm larn in g   p o etik   nu tqidagi  s a lm o g 'i  h am  
n ihoyatda cheklangandir.  Hech b ir ehtiyoj  sczilm agan hollarda yangi s o ‘zlar 
yaratilishi yoki  mavjud so‘zlarning shakli su n ’iy o'zgartirilishi  p o etik  n u tq q a 
katta zarar yetkazadi.  Bunday qilinishi xalq tilini,  shuningdek,  poetik nutqning 
keraksiz, tushunilishi qiyin bo‘lgan so 'z la r hisobiga to'ldirib yuborishi  m um kin. 
U nday so‘zlar xalq tilida va poetik n u tq d a q a t’iy joylashib qololm aydi h am d a 
tezda iste’m oldan  chiqib ketadi.  H aqiqiy sa n ’atkorlar eng zarur paytlardagina 
neologizm larni  yuzaga  keltiradilar.  S h o ir  M aqsud  Shayxzoda  “ K elajakn ing  
savollariga ja v o b ”  nom li  she’rida  x alq n in g   kosm osni  zabt  etish   sohasidag i 
yutuqlari  va  im koniyatlari  beqiyos  d a ra ja d a   ulkanligini  ifodalash  u c h u n  
“ fazoshum ul”  so ‘zini  ijod  etadi h a m d a   uni  o ‘z  m aqsadiga  m uvofiq  ravishda 
quyidagi taxlitda o ‘rinli ishlatadi:
Q it’alar o ;rt asida
qisqarib m asofaiar.
Ro'znomaga qo‘yilar
fazoshumul vazifalar.
Shoir shu  sh e’rida yana bir neologizm   hosil etadi:
Tinim  kuni o d am lar 
Borishar oy  sayliga,
Otlanib nur uch q u n larg a 
Jo ‘nab Somon yo‘liga.
Bu yerda “kosm ik kem a” tushunchasi “ n u r u ch q u n ”  degan so ‘z birikm asi 
bilan ifodalangan.  Natijada mazkur neologizm  she’rga milliy ruh, o ‘ziga xoslik 
va ohangdorlik baxsh etgan ham da  m uallifning kelajak haqidagi orzulari,  o ‘y- 
tuyg‘ulari chuqurroq anglashilishiga sharoit  tu g ‘dirgan.

---

D ialektizm , jargonizm va  professionalizm lar. Asarlarda badiiy tasvir vositasi 
sifatida adabiy  tilda q o ilan ilm a y d ig a n ,  faqat  muayyan  viloyat, tu m an  aholisi 
jo n li tili  u chun  xos boMgan so ‘z va  iboralar, ya’ni dialektizm lar yoki,  ikkinchi 
n o m   bilan  aytganda,  shevachilik  h am   qatnashadi.  S heva  so 'z la ri,  y a’ni 
dialek tizm lar bilan  bir q ato rd a jarg o n iz m   va professionalizm lar ham   ifodaviy 
vosita sifatida qo'llaniladi.  M uayyan  ijtim oiyguruliga m ansub b o lg a n   kishilar 
to m o n id a n   ishlatiladigan,  fa q at  u larn in g   o ‘ziga  tu sh u n arli  b o ‘lgan  maxsus 
so ‘z   va  ib o rala r jarg o n iz m lar d e b   atala d i.  Bunday  so‘zlar o ‘zbeklar orasida 
“ ab d al  tili”  d eb ham  yuritilgan.  Q adim gi  savdogarlar,  o ‘g ‘ri!ar,  qim orbozlar 
va boshqa guruhlaming o ‘zjaigoni bo‘lgan.  Bular  o’zaro so'zlashuvda boshqalardan 
sir tu tish   uchun   sun’iy so ‘z va  ib o rala r yasaganlar,  m avjud  so ‘zlarni  ko‘chm a 
m a ’noda ishlatganlar.
M uayyan  k asb -h u n ar  kishilarin in g   nutqiga  xos  b o 'lg an   m axsus  so ‘z  va 
ib o ra la r professionalizm lar d eb  ataladi.
Jargonizm  va professionalizmlar adabiy asarlarda birm uncha kam qo ‘llaniladi. 
D ialek tizm lar  ularga  n isb atan   k o 'p r o q   ishlatilaai.  B unday  so ‘z  va  iboralar, 
asosan, adabiy asardagi personajlar nutqida ularning o ‘ziga xos so‘zlash tarzini 
k o ‘rsatish,  qiyofalariga  m ahalliy,  sinfiy,  ijtimoiy va  k a sb -h u n a r xususiyatini 
a to  etish  m aqsadida qoM laniladi.  “ 0 ‘tgan kunlar”  ro m anid a  usta Olim:  “ Bir 
n e c h a  k u n  shu yo‘sin  ikkilanib yurgach,  nihoyat,  o ‘zim ga tushunilm agan bir 
zavq  o stid a  v a’dam ni  ifoga  b o sh lab m an ,  bir  kiyim  shohi  d eb   o ‘ttiz  kiyim 
boM adigan  ip ak n i b o ‘yash,  ta n d a ,  arqoq,  gulam ashaqqatlari  ko‘zim gahech 
k o 'r in m a b d i” ,  —  deydi.  Bu  g a p d a g i  “ta n d a ” ,  “a rq o q ” ,  “g u la ”  singari 
p ro fessio n aliz m la r  usta  O lim la rn in g   b o ‘z  t o ‘quvchilikka  a lo q ad o r  shaxs 
ekanligini osongina tushunib  olishim izga yordam beradi.
Y ozuvchi  Husayn  S ham sning  “ H uquq”  rom anidagi  personajlardan  biri 
R ustam bek:  “Seni  H aydar “ k u z u r”  deydilar.  Shu bugun b itta “ kuzur”ligingni 
k o ‘rsatsang, og‘ayni...” ,  -  deydi.  “ K uzur” so‘zi o ‘g‘rilar,  qim orbozlar orasida 
ishlatiladigan  jargon  hisoblanadi.  U ning  yordam ida  biz  R ustam ning  ham , 
H aydam ing ham  o ‘g‘rilikka, qimorbozlikka aloqador shaxslar ekanligini osongina 
bilib olam izJum aniyoz Shari povning “Xorazm” romanidagi personajlar  nutqida 
“ n a g a p la r  b o r” ,  “ha,  O ysha xola,  y er olsangiz ham  du nib  qoldingiz?” ,  “dim  
hord in g iz” singari jum lalarni uchratam iz.  Bu yerdagi “n a ” ,  “du nib” va “dim ” 
s o ‘zlari  o ‘zbek  tilining  X o razm   shevasiga  xos  b o ‘lib,  m a ’no jih atd an   adabiy 
tildagi  “ n im a” ,  “o ‘ylanib”  va  “j u d a ”  so'zlariga  m os keladi.  M uallif m azkur 
dialek tizm lar  yordam ida  X o ra z m d a   yashovchi  kishilam ing  so'zlash  tarzini, 
m ahalliy sharoiti ruhini  ifodalashga harakat qiladi.
D ialek tizm ,  ja i^ o n iz m   va  professionalizm lar,  o d a td a ,  m uallif  nutqida 
q o ‘llanilm aydi.  U larning  m u a llif tilida  ishlatilishi  h a tto  zararli  hisoblanadi, 
c h u n k i  yozuvchi  adabiy tild a  gapirishi  lozim,  shu bilan birga,  unday so‘zlar 
asa rn in g  kitobxon to m o n id a n  tushunilishini qiyinlashtirib qo'yadi.

---

Varvarizm.  C het tillardan olingan,  lekin yozuvchilarning milliy tili leksik 
qatlam iga  kirib  ulgurm agan yoki  kirmaydigan  s o ‘z va  ibo ralar varvarizm lar 
deb ataladi. Yozuvchilar zarur paytlarda ulardan ham  n a f oladilar. Varvarizmning 
turi ko'p. Yozuvchi o ‘z tilida aniq uom olib ulgurmagan  hodisani tasvirlaganda. 
uning chet tildagi nomiga murojaat qiladi.  Furqatning “ N ag‘ma va nag‘m agarva 
aning  asbobi  va  ul  n ag ’m a  t a ’siri  xususida”  sh e 'rid a g i  quyidagi  m isralar 
fikrimizning yaqqol dalili b o 'la oladi:
Xusus ikki tom osha a w a l oxir,
Biri n a g ‘m a,  b in   erdi teatr...
E shitganlar ani  holin  bilurlar,
B ag'oyat  n ash’a la r hosil qilurlar.
0 ‘zim ga tushdi b ir kunu shu ahvol,
B o re rk a n   nag‘ma  oni oti rayol.
0 ‘tta Osiyo Rossiya tom onidan bosib olingandan keyin bu yerga xalq teatridan 
boshqa,  professional  te a tr san ’ati va royal  m usiqa asbo bi  kirib  keldi. 0 ‘zbek 
tilida o ‘sha davrda ularning m a’nosini anglatadigan so‘zlar yo‘q edi. Shu sababli, 
F urqat  o ‘sha tu sh u n ch alam i  ifodalash m aqsadida  c h e t tili  so'zlarin i olishga 
m ajbur bo‘lgan.  Keyinchalik “te a tr” va “royal” so ‘zlari  o ‘zbek tilining lug‘a t 
tarkibida yashab kelmoqda.
Yuqoridagi parchada ko‘rganimizdek,  varvarizmlar yozuvchilar nutqida eng 
zarur paytlardagina qo‘llanilishi m umkin. 0 ‘z o n a tilida m uayyan tushunchani 
ifodalovchi so‘zlarm ayjud bo'lgani  holda,  yozuvchining ular o ‘m ida chet tili 
so 'zlarin i  ishlatishi  salbiy  hodisa  hisoblanadi:  b u n d a y   qilinganda,  o ‘rinsiz 
parallelizm hosil b o ‘ladi.  Am mo bu fikr atam alarga tegishli emas. Varvarizmlar 
personajlar nutqida birm uncha ko‘proq duch keladi va bu obrazlam i o ‘ziga xos 
tasvirlashga xizmat qiladi.
Ba’zan varvarizmlar o ‘z tilini buzib, turli-tu m an  ch e t  el so‘zlarini n o o ‘rin 
qo'llabgapiruvchi shaxslaming kulgili, hajviy qiyofasini jonlantinsh m aqsadida 
ham   ishlatiladi. Yozuvchi  M irm uhsinning “ U m id”  rom anidagi Jan na nutqida 
boshqa tillardan olingan so'zlar xuddi shunday vazifani bajaradi.  M ana, Ja n n a  
nutqidan bir parcha:  “C h o y  icham iz,  vsyo...  M am am   kasalga b o ‘shroq,  goh 
u  yeri,  goh  bu  y en ...  Erka!  P apam   ju d a  erk alatad ilar.  K am pir  buvilarim  
kelishibdi...  M am am  tuzuklar,  panikaga tushganlar.  S inor...  chiqib koridorda 
qoMingizni yuvib keling” .
Bu  parchadagi  “vsyo” ,  “m a m a ” ,  “p ap a” ,  “ p a n ik a ” ,  “sin o r”  so ‘zlari 
J a n n a n in g   yengiltakligini,  y o m o n   tarbiya  k o ‘rg a n lig in i,  to ‘g‘ri  so ‘zlay  
bilmasligini osonroq,  dangal ta sa w u r qilishimizga y o rd am  beradi.

---

Shunday  qilib,  varvarizm lar ham   adabiy asarlarda  turm ush  hodisalarini 
ohorli aks ettirishga,  q ah ram o n lartilin i o ‘ziga xoslashtirishga xizm at qiluvchi 
qurolga aylanadi.
Tilning  m axsus  tasviriy  vositalari
Adabiy asarlarning badiiy jihatdan m ukam m al chiqishida epitet, o ‘xshatish, 
m etafora,  m e to n im iy a ,  giperbola  singan  tasviriy-ifodaviy  vositalar  ham  
muayyan  vazifani  o ‘taydi.  Y ozuvchilar bunday  m axsus vositalar yordam ida 
o ‘zlari tasvirlayotgan  narsa-hodisalarning ba’zi b ir tom onlarini  yoki belgisini 
aniq va  qisqa  x arak terlab  berishga erishadilar.  Yozuvchi h ar bir  hodisani aks 
ettirganda,  u n in g   m uayyan  sharoitda  m uhim   hisoblangan  sifatini  ajratib 
ko‘rsatadi.  Ham id O lim jon “Zaynab va O m o n” poemasida bizni o ‘z qahram oni 
Zaynab  bilan  ta n is h tira re k a n ,  uning g o ‘zailigini,  qalbida  m uhabbat tuyg'usi 
uyg‘onganligini ko‘plab lasviriy vositalar yordamida alohida ta ’kidlashga intiladi:
Z aynabning ham  toza, osuda.
D o g 4 ko‘rmagan  m a’sum qalbida 
Sevgi yaproq yozib qolibdi 
Va fikriga g‘avg‘o solibdi.
K okillari uning tol-tol,
Lablarida bitgan qora xol 
Bir dunyoga arziguday bor,
K o ‘z lar  yonib  ax tarar  bir  yor,
Y o rax tarib  boqqanda qiyg‘och,
Q oshi boMib xuddi qaldirg'och,
A trofida oylar charx urar,
Tegrasini yulduzlar o ‘rar,
P okizadir qizning tilagi,
O p p o q  qorday bo‘!ib ko‘kragi 
K o ‘tarilar hanion  yuqori,
U1  hozircha sevgining zori.
Yozuvchi  tasv irlay o tg an   hodisa  va  x arakterlar  uchun  m uayyan  turm u sh 
sharoitida  m u him   d e b  hisoblangan belgilarning alohida ajralib turishi barcha 
tasviriy-ifodaviy vositalarning vazifasidir.  U lam ing h ar biri bu vazifani o'ziga 
xos tarzda o ‘taydi.  Shu sababli,  maxsus tasviriy-ifodaviy vositalarning ayrimlarini 
alohida-alohida k o ‘rib o ‘tish joizdir.

---

Epitet  (sifa tla sh ).  Tasvirlanayotgan  hodisa  u c h u n  yozuvchi  m u h im   d e b  
bilgan  belgini  k o ‘rsatishga  xizmat  qiluvchi  badiiy  aniqlovchi  sifatlash  y oki 
epitet  deb  ataladi.  E pitet  mantiqiy  aniqlov chinin g  aynan  o ‘zi  em as.  A g a r 
m antiqiy  aniqlovchi  b ir  narsa-buyum   belgilarini  boshqasinikidan  o d d iy  
farqlasa,  epitet  ongim izda,  qnlbimizda yozuvchi tasvirlayotgan  n arsa-h o d isa 
haqida yaxlit,  bir b u tu n ,  ko‘chm a m a’noli tasavvur tug'diradi.  “Q o ra  k iy im ” 
deyilsa,  “q o ra ”  so ‘zi,  y a'n i  mantiqiy aniqlovchi  m uayyan  kiyim ning  ra n g in i 
jo ‘n bildiradi.  “Zaynab va O m on”  poem asidan  olingan quyidagi parch ada esa 
bu so‘z boshqacha vazifani bajaradi:
Y arim  oqshom,  ch u m ch u q la r tingan,
H am m a qora liboslar kiygan,
Soylarda tun,  sahrolarda tun,
Davralarda, vodiylarda tu n ,
Yaproqlarda tun yotib uxlar.
Soyliklarda tun qotib uxlar.
T u n  o ‘rm alar tog‘  boshlarida,
T u n  Zaynabning qarashlarida.
Bu  yerda  “q o ra ”  so 'z i  badiiy  aniqlovchi,  y a’ni  qandaydir  a lo h id a   b ir 
rangnigina bildirm aydi,  balki tasavvurim izda q o p -q o ra  libos,  tu n n in g  yax lit 
m anzarasini  paydo qiladi.
H ar  xil  so‘z  tu rkum iga  mansub  so ‘zlar  e p ite t  b o ‘lib  kelishi  m u m k in . 
K o'pincha,  bunday vazifani turli narsalarga  nisbatan berilgan sifatlar bajaradi:
Zaynab turar,  qora ko‘zidan 
Jovdiragan yoshi tirqirar,
Q oni qochib oppoq yuzidan,
Talvasadako‘kragin urar.
Bu yerda  “ q o ra ”  va  “ oq”  kabi  sifatlar e p ite td ir,  ot turkum iga oid   s o 'z la r  
epitet boMib  kelgan  hollar ham  anchagina:
O fto b  yiqar qayg‘u to g ‘ini,
O ylar  yoqar  tu n   chirog'ini.
Bu parchada ot turkumiga mansub bo'lgan  “qayg‘u ” ,  “tu n ” so'zlari epitetdir.
Ba’zan ravish, ravishdosh va sifatdoshlar h a m  epitet  bo‘la oladi:
Q uyosh botdi, bir to ‘da qizlar,
G lam bilm agan  kular yulduzlar,

---

O voz q o ‘yib  qo'shiq aytadi.
Z ay n ab  bilan  xushchaqchaq Xuri,
A dol b ilan   yallachi Nuri.
Asal b ilan   o ‘yinchi Sora,
S urm a bilan quvnoq Ruxsora 
Sarvi  bilan  dutorchi G ulnor 
Y ulduz bilan Suqsur va Anor,
B iiga-biiga qaytadi xandon,
Birga chaqchaq qiladi chandon.
Bu  yerda  ham   “b ilm a g a n ”  sifatdoshi,  “k ular”  ravishdoshi  ham da  ravish 
turkum iga m ansub  “c h a n d o n ” so'zlari epitet bo‘lib kelgan.
Mazmuniga ko‘ra epitetlar tasviriy va link bo'lishi m umkin. Tasviriy epitetlar 
aks ettirilayotgan  n arsa-h o d isalarn in g   m uhim  to m o n in i  ko‘rsatadi.  Bunday 
epitetda o ‘sha narsa-hodisaga yozuvchining munosabati o ‘z ifodasini topmaydi. 
“ Z aynab va O m on” dagi:
T o r k o ‘chan in g  boshiga kelib,
Z aynab en d i o'zga yo‘l oldi.
H a r biriga chandon tikilib 
D o ‘stlaridan zo‘rg‘a ajraidi.
singari  m isralarda  “to r” ,  “ o ‘zga”  so‘zlari tasviriy epitet  hisoblanadi.
L irik  e p ite tla r  esa  m u a llifn in g   ta sv irlan a y o tg a n   n a rsa -h o d isa la rg a  
m unosabatini alohida ta'kidlaydi:
G 'a z a b id a n  olam -olam  o ‘t,
T ushunchasi qop-qora bulut 
Kabi b o rg a n  sari  quyular 
A n o r g o ‘yo  sochini yular.
Bu  yerda  “o la m -o la m ” ,  “ q o p -q o ra ”  so‘zlari lirik epitetdir,  chunki shoir 
u la r yordam ida A nor xola g ‘azabini nihoyatda  kuchli qilib idrok eta olgan.
Ba’zan sifatlashlarda tasviriy va lirik unsur qo'shilib ketgan.  Bunday hollarda 
e p ite t  narsa-hodisalardagi  m uhim   tom onlarni t a ’kidlashga  ham ,  muallifning 
ularga bo‘lgan  m unosabatini anglashga ham d a’vat etadi:
T un ustiga kun  nuri yotdi,
Bir ajoyib g o ‘zal tong otdi.
Bu  yerdagi  “ k u n ” ,  “ ajoyib  g o ‘zal”  epitetlarida  ham   tasviriy,  ham   lirik 
u n s u r mavjud.  B unday b ad iiy  aniqlovchilar lirik-epik epitet,  deb ataladi.

---

Q adim   z a m o n la rd a  xalq  ijodida  avval  tasviriy  ep itetlar  yuzaga  kelgan. 
K eyinchalik  badiiy tafakkur  rivoji  bilan  b o g ‘liq  hold a  lirik  e p ite tla r  p ay d o  
b o ‘lgan. Y ozuvchilar hozirgi davrda e p ite tla r yordam ida  m uayyan  sh aro itd a 
ko‘rsatilgan narsa-hodisalam ing tu rli-tu m a n  belgilarini im kon  bo rich a  keng 
miqyosda qam rab olishga  intiladilar.  Q adim da daryolam ing tezligi  yoki  rangi, 
asosan,  bir-ikki  ep itet  bilan  tasvirlangan  b o ‘lsa,  yozuvchi  A sqad  M u x to r 
“C hinor” rom anidan olingan quyidagi parchada ko‘plab sifatdoshlar yordam ida 
A m udaryoning turli-tum an tovlanishlarini,  xususiyatlarini keng k o ‘lam d a aks 
ettiradi:
“ Bo‘ta n a   A m u  keng  yoyilib,  to 'lq in siz ,  lekin  sirli  bu  ulug‘vorlik,  haybat 
bilan,  yuzadan  qaraganda juda sekin,  a m m o   kuchli,  teran   oqim   b ilan   siljib 
borardi. Quyosh tikkaga ko‘tarilganda, ikki qirg‘oqda oltinlanib saig'aya boshlagan 
chakalaklar,  kuz sham olini  pisand qilm aydigan quyuq qoram tir yashil  qam ish 
o ‘rm onlari, tin m a y  n urab yotgan q u m lo q ja rlik la rsu z ib  o ‘ta   boshladi.  A m u 
g o 'z al,  am m o   sehrgar,  jodugar  daryo,  o ‘zan i  b o ‘sh,  q irg‘oqlari  tayinsiz, 
kutilmagan joyda farvaterda qumtepalar, balchiq orollari, tosh to ‘g ‘o n lar paydo 
b o 'lad i.  Loyqa  daryo  tubidan  ularni  p ay q a b ,  o ‘z vaqtida  ch ap   b erib   o ‘tish 
uchun  kapitan to ‘lqinlarning aroyishini, m avjlam ing aldam chi jim jim alarini, 
oqim larning  teran   y o‘llari,  asov  xulqi  va  hiylakor tovlanishlarini  k o ‘z  bilan 
ko'ribgina em as,  ichki bir his bilan sezib, te z  va dalil qarorga  kela  olishi kerak. 
Aks holda,  kem aham ,  yukham ,  ek ip a j  h a m h a r   lahzahavf ostida.
Lekin  h o z ir xatarli bahor emas. A m u  ku n  sayin  o ‘zini d am   c h a p g a,  d am  
o ‘ngga  tash lab ,  b em a’n i  to ‘lg‘o n m a y d i,  h o z ir  kuz,  q irg 'o q la r  o ‘s h a - o ‘sha. 
Biroq kuzning  ham   o ‘z  makri, o ‘z  qiliqlari  bor.  K uzda daryo  d a f a t a n   sayoz 
tortib,  o ‘zan n in g   toshloq joylarida  o ‘tk ir  qoyalam i  yalong‘o c h la b   ketadi. 
S hu lard an  b iro n tasi ko‘ndalang tu rib  q o lsa,  o ‘ziga to 'q n a sh m a s a  h a m ,  ikki 
tom onidagi  kuchli oqim ni yorib o ‘tish  m ahol b o ‘lad i” .
0 ‘x sh atish .  Badiiy  adabiyotda  keng  q o 'llan ilad ig an   tasviriy -ifod av iy 
vositalardan b in  o ‘xshatishdir. Y ozuvchilar m uayyan narsa-hodisa yoki uning 
asosiy belgilari  haqida kitobxon o n g id a  a n iq  ta s a w u r hosil qilish  m aq sad id a 
uni  q an d a y d ir  boshqa,  tanishroq  n arsa-h o d isag a  yoxud  u n in g   belgilariga 
o ‘xshatadilar. 0 ‘tm ishda o ‘xshatish tash b ih  d eb ham  yuritilgan. 0 ‘xshatishlar 
“dek” ,  “d ay” ,  “o'xshash”,  “xuddi” ,  “m o n a n d ”,  “g o ‘y o”,  “m isli” ,  “ singari” , 
“kab i” ,  “yanglig“ ‘,  “sim on”  kabi  s o ‘z va  q o ‘shim chalar y o rd a m id a  yuzaga 
keltiriladi. 0 ‘xshatish tasvirlanayotgan narsa-hodisa yoki uning asosiy belgilarini 
yorqinroq,  aniqroq qilib ko‘rsatishga xizm at qiladi.  H am id  O lim jon  “Z ay n a b  
va O m on” poem asida to'yga kelgan raqqosalam ing harakatini yorqin,  an iq  aks 
ettirish u c h u n  quyidagi o ‘xshatishni  ishga soladi:
Qushday yengil  u c h a r edilar,
O q bulutday ko‘c h a r edilar.

---

B a’za n   y ozuvchilar  o ‘xshatish lard an   k etm a-k et  foydalanishlari  ham  
m um kin. 0 ‘xshatishning b u  turi o 'zbek mumtoz adabiyolida tashbihi musalsal 
d eb atalgan.  “Zaynab va  O m o n " d a   ham tashbihi  musalsalga anchagina misol 
to p ish   m um kin:
D aryo tin m a y  solardi shovqin,
Qiz ko‘ziday qora edi tun.
Q iz qalbiday pok edi havo,
Qiz qalbiday sevgidan davo.
Bunday ketm a-ket o ‘xshatishlar asardatasvirlanayotgan narsa-hodisalaming 
yoki  insonning bir  necha belgisini yorqinroq holda yuzaga chiqarishga imkon 
beradi.
X ud di  sifatlash  singari  o ‘xshatish  ham   m a’lum   hissiylik,  t a ’sirchanhk 
bo‘yog‘igaeg ab o ‘lib, muallifning tasvirlanayotgan narsa-hodisalatga munosabatini 
ifodalashga qaratilgan. “Zaynab va O m on”da Hamid Olimjon Zaynabning qoshini 
q ald irg ‘o chga  o'xshatish  b ila n   o ‘z  qahram onining  tash qi  qiyofasini  go‘zal 
tasvirlashga  intilsa,  A n o r  xo laga  nisbatan  o ‘zining  salbiy  m unosabatini 
anglatganda esa,  uning g ‘azabini, tushunchasini qora bulutga o'xshatadi:
G ‘azabida olam -olam  o‘t,
Tushunchasi qop-qora bulut.
M ajozlar.  Kishilar nutqida h a r b ir so‘z turlicha m a’n oda ishlatilishi mumkin. 
K o ‘p chilik so ‘z va  ib o ralar o ‘zlari bildirgan  m uayyan  m azm u n d an  tashqari, 
ko‘chm a m a’noga ham  ega boMadi.  Ko‘chm a ma’noda qo‘llanilgan so‘z va iboralar 
m ajo zlar d eb  ataladi.
K o‘p  ho llarda bir  n arsa-h o d isa belgisini boshqasiga k o ‘chirish yo ‘li bilan 
u n in g   asosiy to m o n in i  h e c h   b ir  t a ’rifsiz,  osongina,  an iq -rav sh an   ifodalash 
m um kin. “Ternir odam ” deyilganda, “tem ir” so'zi ko‘chm a m a’noda qo‘Uanilgan 
b o ‘ladi.  M azkur  ibora  o d a m n in g   tem ird an ,  ya’ni  m etalld an   qilinganligini 
an g latm ay d i.  Bu  yerda  “te m ir”  s o ‘zi  orqali  m etallga xos  belgi,  ya’ni  uning 
qattiqligi, pishiqligi odam ga k o'chiriladi.  Natijada,  “tem ir o d a m ”  deyilganda, 
k o ‘z oldim izga irodasi  m u stah k am , jism oniy jihatdan b aq u w at  inson keladi.
M ajo zlar  adabiy  asa rlard a ,  ay niqsa.  she’rlarda  ju d a   k o ‘p  q o lla n ila d i. 
Y o zuvchilar m ajozlardan  sh u n ch a k i  oddiy bezak sifatida em as,  balki zarurat 
tu g ‘ilgandagina foydalanadilar. Adabiy asarlarda majozlar o ‘rinli va asosli ravishda 
qoM langandagina  ijobiy  s a m a ra la r  beradi.  Yirik  sa n ’atk o rla r  m ajozlardan 
tasvirlanayotgan narsa-hodisalam ing asosiy tomonlarini aniq va yorqin ko  rsatish 
m aqsadidagina foydalanadilar.  M ajozlam ing barchasi turli xildagi hodisalaming

---

belgilarini o ‘zaro yaqinlashtirish,  taqqoslash,  k o ‘chirish  orqali yuzaga  keladi. 
Bunday yaqinlashtirish va ko'chirishning tartib-qoidalari  nihoyatda xilma-xil 
b o ‘lib,  ular  m ajozlarning  ko‘plab  turlarini  vujudga  keltiradi.  Majoz  tu rlari 
orasidam etafora,  g ip erb o la ,  litota,  ironiya,  p erefra z  vaboshqalarni  ajratib 
ko‘rsatish  m umkin.  M ajoz turlari haqida  aniq ta sa w u rg a  ega boMmoq u ch u n  
ularni alohida-alohida  ko‘rib o ‘tish zarur.
M etafora (istiora).  Ikki narsa-hodisaning o ‘xshashligiga asoslangan m ajoz 
metáfora yoki istiora deb ataladi.  Metafora yopiq o‘xshatishdir. O ddiyo‘xshatishda 
biron narsa-hodisa ikkinchisigao‘xshatiladi.  M etaforada faqat ikkinchi unsuming, 
ya’ni o ‘xshatilgan  narsa-hodisaning o ‘zi bo‘ladi.  Shunga ko‘ra,  metafora orqali 
o ‘xshagan narsa-hodisa faraz qilish yo‘li bilan tasavvur etiladi.  Hamid O lim jon 
“Z aynab va O m o n ” dostonida qishloq yigitlari haqida gapirib, deydi:
A garbiri yoysa qulochin,
Parvoz qilar ko‘klarda lochin.
Bu yerda faqat o ‘xshatilgan narsa, ya’ni lochin tilga olinadi.  Lekin shuning 
o ‘ziyoq, yigitlaming lochinga o‘xshashini, epchilligini, katta  ishlarga qodirligini 
fahm lashim iz uchun  yetarii.
0 ‘xshatish u chun za ru r b o lg a n  so ‘z va q o ‘sh im ch a!ar m etaforada tu sh ib  
qoladi.
Poetik asarlarda barcha m ajozlar kabi istiora h a m  narsa-hodisalarni a n iq - 
ravshan.  ta ’sirchan,  ohorli tasvirlashga  q aratiladi.  U lu g ‘  shoirlar o ‘z asarlari 
m azm unini yaxshiroq ifoda etish uchu n za ru r b o ‘lgan  paytlardagina istioraga 
m urojaat qilganlar.  U lar sirtdan yaltiroq,  lekin m azm u n an  qashshoq  istioralar 
ishlatishdan yiroq boMganlar.
Adabiy tajribada  butunicha biryoki u n d an  ortiq  m etafora asosiga qurilgan 
asarlar  ham   uchraydi.  Shoira  Uvaysiyning  m a sh h u r chistonida  a n o r  istio ra 
vositasida o ‘quvchi ko‘z o ‘ngida yaqqol ko‘rinadi:
Bu na gum bazdur, eshigi, tuynu gidan  yo ‘q  nishon,
N echa gulgun  pok qizlar m anzil  ay labdu r makon.
Tuynugin ochib alarning  holidan  olsam  xabar,
Yuzlarida parda to rtig iiq , turarlar bag‘ri qon.
Badiiy asarlarda, k o ‘pincha,  “oltin vodiy” ,  “o ‘t yurak” ,  “tem ir in tiz o m ” , 
“p o ‘lat iroda” singari so‘z birikmalari uchraydi.  Bunday hollarda butun birikm a 
em as, balki faqat  aniqlovchining o‘zi m etaforik xususiyatga e g a b o ‘ladi.  H a m  
sifatlash,  ham   istiora  vazifasini  bajaruvchi  b u n d a y   aniqlovchilar  m e ta fo rik  
epitetlar deb ataladi.  Ham id Olim jon  “Z ay n ab  va O m o n ”da  O m onning o g ‘ir

---

yoshligini,  o d a m la rn in g   unga  m unosabatini  tasvirlaganda  “achchiq javob 
m etaforikepitetini  q o ‘llagan:
D aryo  kabi  mavj  u rib to sh d im ,
Vodiylarda yolg‘iz adashdim,
H a r k o'rgandan ayladim so ‘roq,
A chchiq javob eshitdim biroq.
Jonlantirish.  M etaforaning o ‘ziga xos ko‘rinishlaridan  b in  jonlantirishdir. 
U nda insonga v ajo n li mavjudotga xosbelgilar tabiat hodisalariga,  narsalarga va 
tushunchalarga ko'chiriladi. Jonlantirish she’riy asarlarda juda ko‘p duch keladi. 
H am id O lim jon  “ Z a y n a b   va O m o n ”d a jonli  m avjudotga  xos “o 'x sh ash ”  va 
“ o ‘rm alash”  singari  xususiyatlarni tunga  k o‘chirish  y o i i   bilan  Z aynabnm g
muayyan vaziyatdagi  h olatini aniq ko‘rsatishga m uvaffaq boMadi.
Ju d a  ko‘p  h o lla rd a   ta b ia t  hodisalari jo n lan tirilad i.  B unday  jonlantirish 
“ Zaynab va O m on”d a ham  juda ko‘p:
Bir  guvohi  suvlar  shildirar,
Bir guvohi ko‘kda oy yurar,
Bir guvohi  yulduzlar qator,
T u ra r qizning diydoriga zor.
S h e’riy asarlarda  tu rli  hodisalar va  hatto  ayrim  tu shu nch alarga  ham  jo n  
kiritiladi.  H am id  O lim jo n   Z aynab oilasining  fojiali  taqd irin i  his e ta r ekan, 
“ kulm oq” so‘zi y o rd a m id a “qashshoqlik” tushunchasini  harakatga keltiradi:
Y illar  o ‘tdi,  faqir  xonadon 
M uhtojlikda taslim etdijon,
H am xonada qashshoqlik kuldi 
V a oila tutday to‘kildi.
M isollarda  k o 'rg a n im iz d e k ,  jonlantirish  tasvirning  hayotiyligiga  p u tu r 
yetkazm aydi,  balk i  u n in g   hissiyligini,  obrazliligini  oshiradi.
Anegoriya.  U m etaforaga yaqin majozlardan biridir. Allegoriyada aytilmoqchi 
b o ‘lgan  fikr bosh q ach a shaklga solinadi. O datda,  istiora  nom etaforik iboralar 
orasida kelsa, allegoriya deyarii  butun asarga taalluqli bo ‘ladi:  allegorik asarlarda 
tasvirlangan  kishilar,  h o d isa la r  orqali  har  d oim   boshqa  shaxslar,  dalillar, 
nareatar tasaw u r qilinadi.  K o‘pm cha xalq m aqollari (“ Boq otingni arpa bilan, 
b o q a r qazi q arta  b ila n ” ,  “ O ti b o m in g   qanoti b o r ”),  to pish m o q lar  (“O tdan  
b aland,  itdan  past” ,  “ Boshi taroq . dum i o ‘roq”),  m asallar va shunga o'xshash

---

asarlar allcrogik xususiyatga ega boMadi.  Boshqa  m ajozlar knbi allegoriya  h am  
tasvirda eng m uhim  tom onni ajratib ko‘rsatish ishini bajaradi. Ayniqsa,  in so n  
xususiyatlarini hayvonlar obrazi orqali aks ettiruvchi masallar va ulaiga o ‘xshash 
asarlarda allegoriyaning  m azkurtom oni ko‘zga  tashlanadi.  Ularda  ko‘p in c h a  
ayyorlik tulki,  o c h k o ‘zlik va qizg'anchiqlik b o ‘ri,  q o ‘rqoqlik quyon  qiyofasi 
orqali nam oyon b o ‘ladi.
Ayrim  ho llarda  allegoriya  faqat  bir  obraz  em as,  balki  asardagi  h a m m a  
obrazlar tizmasi paydo bo'lishini ta ’minlaydi.  U n d a ham  allegoriya yo'li bilan 
tasvirlanayotgan  hayotdagi  muhim tom on alohida b o 'rtib  turadi.
Gulxaniyning  “Zarbulmasal”  asari butuniligicha allegorik shaklda yozilgan, 
barcha  q ah ram o n lari  qushlar  bo‘lib,  u larn in g   o ‘zaro  m uom alalari,  x a tti- 
harakatlari mufassal  tasvirini topgan.
Muallif o ‘zi yashagan davrdagi xalq hayotining og'irligiga, kishilar o'rtasidagi 
aloqalarga, tengsizliklarga qushlar orqali ishora qiladi. Aniqrog‘i, qushlar obrazi 
orqali Gulxaniy o‘zi yashagan davrdagi xonlik tuzumidagi hayotni ko‘z oldim izga 
yaqqol keltirishimizga  yordam beradi.
Allegoriya turli  sabablarga ko‘ra, o ‘z fikrini boshqacha shaklda ifodalovchi 
personajlar nutqida ko‘proq ish  ko‘radi.  S obir “ Z aynab va O m o n”da o ‘zin in g  
sevgilisi borligi  haqida shunday deydi:
M ening  ham  bir suygan gulim  b o r,
M ening  ham  bir o ‘z bulbulim   bor.
Hamzaning “ Paranji sirlaridan bir lavha”  pyessasida  Mirzakarim G u ljo n d an  
“Tulkimisiz, b o ‘rim i?” deb so‘raydi.  Bu allegorikjum lalardan  M irzakarim   ish 
o ‘ngidan  kelgan-kelm aganligini so'rayotganligi  anglashiladi.
M uallif n u tq id a allegorik ifodalar ko  p in c h a  xalq og ‘zaki  ijodi a n ’a n a la ri 
asosida yozilgan  asarlarda  uchraydi.  H a m id  O lim jon  “ S em urg“ ‘  d o s to n id a  
P arizodn in g  sh a rtin i  bajarishga  kelgan  y ig itla r h aqida  sh u nd ay  m is ra la rn i 
yozadi:
Necha manman deganlar, 
lion po‘stin yeganlar,
Yiqila berdi bir-bir,
Makon bo‘la berdi yer.
Bu yerda “ilon p o ‘stin yeganlar”  iborasi allegorik tarrda bo‘lib, u yigitlarning 
nihoyatda ustaligi,  ayyorligini osongina tushunishim izga imkon beradi.
Metonimiya.  Metonimiya, metafora va unga yaqin majozlardan farqli o ‘laroq, 
bir hodisadan  ikkinchisiga ma’no ko'chirishda boshqacharoq qoidaga tay an a d i.

---

M etonim iya yoki ko‘chim   narsalar va ularning belgilarini o ‘zaro chog‘ishtirish 
yo‘li bilan emas, balki m a’lum  darajada ichki va tashqi aloqadorlikka ega bo‘lgan 
n arsa-h o d isalam i o ‘z aro   yaqinlashtirish yo‘li bilan  yuzaga  keltiradi.  N arsa- 
hodisalar orasidagi bog‘liqlik turli-tum anligi sababli bir hodisadan ikkinchisiga 
m eto n im iy a  orqali  m a ’n o   k o ‘chirish  yoMlari  va  qo idalari  ham   xilm a-xildir. 
M etonim iyaning  b ir  tu rid a   b iro n   bir  narsa  m a’nosi  u joylashtirilgan  idish 
n o m i  orqali  ifoda  etiladi.  K ishilar  orasida  “bir  laganni  b itta  o ‘zi  tu sh ird i” 
degan ibora yuradi.  Bu yenda “lagan” deyilganda. undagi osh tushuniladi.  Bunday 
ib o rala r  xalq  orasida  keng  tarq alib   ketganligi  sababli  u larning   m etonim ik 
xususiyati  sezilm aydigan  b o ‘lib  qolgan.  Poetik  n u tq d a   esa  o ‘z  m etonim ik 
xususiyatini saqlagan so ‘z va iboralar tasviriy vositaga aylana oladi.
M etonim iyaning  b o sh q a   b ir  turid a  badiiy  asarlar  o ‘rnida  u larni  yozgan 
yozuvchilarning ismi  yoki taxallusi  keltiriladi.  H am id  O lim jonning quyidagi 
satrlarida bunday m eto n im iy an in g  yorqin nam unasi bor:
Pushkin  p a y d o   b o ‘lgan  h ar bir eshikda,
Navoiy sharafi y ash ar muqaddas.
B a'zan  m etonim iyada  m uayyan  harakat yoki uning natijasi o ‘m ida m azkur 
harakat qurolining nom i keladi. Shoira Zulfiya o ‘zining Oybekka bag‘ishlangan 
dostonini “Quyoshli q a la m ” d eb  atagan.  Bu yerda oddiy qalam ning o ‘zi emas, 
balki shu qalam bilan O ybekka m ansub b o‘lgan ijod ko‘zda tutiladi.
G o h id a  m eto n im iy a d a  q an d a y d ir  narsa  o ‘z  n o m i  bilan  ataladi.  Shoir 
X ayriddin  Salohning  “ S h ah rim   qizlari”  nomli q o ‘shig‘ida:
M uhayyo,  S u rayyo,  R a ’no,  M uqaddas,
K o‘zim ni y ash n a tib  kiyibsiz atlas.
m isralari bor.  Bu  yerda  “ a tla s ” so ‘zi shunday d eb ataluvchi m ato nin g o ‘zini 
e m a s, balki undan  tik ilg an   k o ‘ylakni bildiradi.
B a’zida m etonim iyada  kishilar o ‘m ida ular yashayotgan yoki yig‘ilgan joy, 
m am lakat  nom i  idro k  e tila d i.  H am id O lim jonning  “ S em urg“ ‘  poem asidagi 
xon:
Y urtga x ab a r beringiz,
A ytingiz  h a r  biringiz,
X on qiziga xaridor,
Parizod husniga zor,
Bo‘lganlaiga baxt kuldi.
deydi.  Bu yerda “yurt”  deyilganda kishilar, xalq k o 'z d a tutiladi.

---

M isollardan  ayon  bo'ladiki,  m etonim iyaning  sanab  o 'tilg a n   tu rlari  har 
xil yo‘l bilan bir maqsadga, ya’nitasvirlanayotgan  narsa-hodisalam ing m uhim  
tom onini alohida ajratib ko'rsatishga dastyoriikqiladi.
S inekdoxa.  S inekdoxa-m etonim iyaning  o ‘ziga  xos  b ir  k o 'rin ish i,  u nda 
butun  b ir narsa-hodisa  m a’nosi  lin in g   b ir qismiga yoki  ak sin ch a,  qism ning 
m a ’nosi  hodisaga  ko‘chiriladi.  H a m z an in g   “ Paranji  sirlarid an   b ir  lavha” 
dram asida Xolisxon Tursunga  sh unday deydi:  “A chchiq choy,  yangi chilim , 
darrov  b ir  siqim   osh  qilasan,  tu zu k m i?  Oyxolani  chaqirib  q o ‘y!”  bu  yerda 
“bir  siqim   o sh ”  deyilganda,  “bir  q o z o n   osh”  ko‘zda  tu tilad i.  D em ak,  bu 
o ‘rinda qism orqali bir butun narsa anglanadi.  Hamid O lim jonning “ Sem urg1“ 
poemasida Semurg'  Bunyodga:
Dengizlardan o ‘tganda,
D unyoni suv tu tg a n d a  
Ko‘zlaring ochilm asin,
Xayoling sochilm asin.
deydi.  Bu  yerda “ dunyo” deyilganda,  b utun olam  em as, balki uning bir qismi 
tushuniladi.
Ayrim hollarda sinekdoxada bidik sonda qo‘llanilgan narsa-hodisalar ko‘plikni 
va aksincha k o ‘plikda ishlatilganlari birlikni anglatadi.  “ S em u rg “ ‘da Parizod 
Bunyodga:
Q o‘ling bilan o d am zo d  
Balodan bo‘lsa ozod.
deydi.  Bu yerda  “q o iin g ” so'zi birlikd a b o is a -d a ,  ko ‘plikni anglatadi,  ya’ni 
kitobxon  u  orqali  Bunyodning  qoM larini  anglaydi.  M az k u r  p o em ad a  so ‘z 
ko‘plikdadir, quyida birlik m a'nosini anglatishga ham  misol bor:
H aiqum lar b o ‘lib  qoq,
Toqatlari bo‘lib to q ,
Q im irlar  edi  sekin,
Z o ‘rg‘a o la r edi tin.
Ba’zan sinekdoxada aniq bir so n  orqali mavhum m iqdor ko'rinadi.  Bunday 
sinekdoxaga misolni hasharot yoki gul nom laridan topish m um kin. C hunonchi, 
“ m ingoyoq”  deyilganda,  oyoqlari ju d a  ko‘p b o ‘lgan  hash aro t  k o ‘z oldim izga 
keladi.  “Q irq  og‘ayni”  deyilganda,  a n iq   qirqta  gul  em as,  balk i  q an c h ad ir 
g ullar jam ligi ta sa w u r qilinadi.

---

G o h id a   m uayyan  n a rsa -h o d isa la r  turi  uning  biror  k o 'rin ish i  orqali  va 
aksincha b iro r k o ‘rinishining o ‘zi m ansub bo'lgan tu r vositasida ifodalanadi. 
G ‘a f u r G ‘u lo m n in g   “ Sog‘in ish ” s h e ’ridagi:
Z o ‘r karvon yoMida yetim  bo‘tadek,
Intizor ko‘zlarda halqa-halqa yosh.
Eng kichik zarradan Yupitergacha,
0 ‘zing  m urabbiysan,  xabar  ber  quyosh.
singari  m isralard a  “Y upiter”  so ‘zi  orqali b archa  sayyoralarni,  h a tto ,  b utun  
b o rliq n i  ilg‘aydi.  K eyinroq  sh o ir o ‘g ‘li jangdan  qaytganda b ir savat  shaftoli 
bilan kutib olishini aytadi.  “Shaftoli” so ‘zi o ‘m ida unga m ansub bo'lgan “bog“ ‘ 
tu sh u n ch asi ishlatiladi:
E y o ‘g‘lim , jong in an g  salom at boMsin,
0 ‘z bog‘ing, o ‘z m evang danagin saqla.
Shu m eros bog‘ingni o ‘z qoMingga ol,
M enga topshirilgan  mecosiy haq-la.
G iperbola va litóla.  A dabivotda  badiiyorttirish,  kattalashtirish  giperbola 
yoki  m u b o la g ‘a ,  badiiy kichraytirish  esa litota deb  ataladi.  0 ‘zbek  m um toz 
a d a b iy o tig a   o id   n a z a riy   m a n b a la r d a   g ip e rb o la   “ b u lu g 4“  y oki  “ if r o t” , 
lito ta  e s a “t a f r i t ”  d eb   y u ritilg a n .B o s h q a  m a jo z la rd a n   fa rq li  h o l d a g i p e r ­
b o la  va  lito ta d a  tilga olingan  narsa-hodisa o 'rn id a boshqa narsa yoki hodisa 
tu sh u n ilm a y d i.  U la rd a   n a rs a -h o d isa la m in g  hajm i,  k o 'la m i  h aq iq atg a m os 
k elm ay d ig an   d a ra ja d a   k atta la sh tirila d i  yoki  kichraytiriladi.  S hu  y o ‘l bilan  
k ito b x o n n in g   ta s v irg a   o lin g a n   n a r s a - h o d is a la r   h a q id a g i  ta a s s u r o ti 
k u ch a y tirilad i.  O ybek  “ Q u tlu g 1  q o n ”  ro m an id a Y o rm atn in g  b o y la ru c h u n  
te r  t o ‘kib  ish la sh in i,  o ‘z  uyida  esa  c h o y  qaynatish ga  h a m   olovi y o ‘qligini 
b ild iris h   m a q s a d id a x o tin i tilid a n   q u y id ag i  g ip e rb o la n i  q o ‘llaydi:  “ H a r 
yili  a h v o l  sh u .  Y o z d a   to g ‘- to g ‘  o 't i n   tayyorlaysiz.  H u z u rin i  x o ‘ja y in la r 
k o ‘ra d i” .  A b d u lla  Q a h h o r “ S in c h a la k ”  povestida  Q alan darov ning   Saidaga 
boM gan  d a s tla b k i  m u n o s a b a tin i,  y a ’n i yosh  q izn i  m e n sim a y ,  u n g a   p ast 
n a z a r b ila n   q a ra sh in i  o 'q u v c h i  o n g ig a   an iq -rav sh an   yetkazish  m aq sadida 
u n in g  tilid a n   b e rilg a n   quyidagi  lito ta d a n   fo y dalan adi:  “ S in c h a la k  degan 
q u s h n i b ila s iz m i,  o y o g ‘i  ip d a y ...S h u   qush  “ O sm o n   tu sh ib   k etsa,  ushlab 
q o la m a n ”  d e b   o y o g ‘ini  k o ‘ta r ib   y o ta r  ek an!”
G ip e r b o la   va  lito ta y ir ik o b r a z la r  hosil  etish   vositasidir. Bu,  ayniqsa, 
xalq og ‘zaki  ijodida yaqqol  k o 'rin a d i.  0 ‘zbek xalq  og'zaki ijodida Alpom ish 
va  b o s h q a   q a h r a m o n la m in g   o b r a z in i  b u n y o d   q ilish d ag i  g ip e rb o la , 
lito ta n in g   m avqeyi katta:

---

Oh ursa olam ni b u z a r dovushi,
To'qson  m olning terísidan  kovushi.
Yoki:
Tikilsam,  quriydi daryoning gumi,
N a’ra tortsam , q u la r qo‘ig‘onning timi.
Shunda dev urmoqchi bo'lib,  ch o ‘yan kaltakni ko‘tarib,  R ustam ning qaddi- 
qom atiga,  siyosatli kelbatiga qarab o ‘ylaydi;  “ Bunday yigit  bu  kam pirning uli 
em as.  Uli b o ‘lgan vaqtda, qo'ii b o rib ,  shunday ulini o ‘ldirarm idi?!  Bu  kim ni 
biladi.  S hunday  bir ulini  bilm agan,  m enga  vafo  qilarm idi.  K e l-e  shashtim  
qaytm asin,  d eb  to ‘qson  botm on  c h o ‘y and ek b o ‘lgan  kaltak b ila n   k am pim i 
q o ‘yib yubordi.  K am pir tariqday tirq irab   ketdi” .
X alq o g 'z a k i  ijodi  n a m u n a la rig a ta y a n ib  bitilgan  a s a rla rd a   ham  g ip e r- 
bola  va  litota ko‘p.  Hamid Olim jon  “ S em urg4“  poem asida  o sm o n d an  uchib 
kelgan  qushn ing   dahshatini,  q u d ra tin i  aniq  m uhrlash  u c h u n   k etm a-k et 
m ubolag'alar keltiradi:
Kun choshgohdan  oqqanda,
Quyosh tikka boqqanda,
Q o‘zg‘algan  kabi b o ‘ron,
Guvillab qoldi o sm o n ,
Yashin uchganday b o ‘ldi,
Ñola ko‘chganday b o ‘ldi.
Ko'kni tutib q an oti.
Butun olam ning o ti- 
Sem ur qushi  kelib  qoldi,
Bunyodni bilib qoldi.
“Oygul bilan  Baxtiyor”  da mubolag‘alar bilan bir qatorda tasvim i birm uncha 
ishonarli qilish  m aqsadida shoir lito tala rd an   ham  foydalanadi:
Oygulni Jayxunbaliq 
Oldi-yu yutib ketdi.
Tom og‘idan qilchalik 
O p-oson o ‘tib ketdi.
R ealistik  adabiyotda  h a m z a ru r  p a y tla rd a   g ip e rb o la   va lito ta d a n   foy- 
d alaniladi.  Buni  biz  yuqorida  “Q u tlu g 1  q o n ”  va  “ S in c h a la k ”  asa rlarid an  
keltirilgan misollardayaqqol ko‘rdikA dabiyot tajribasi ko‘rsatishicha,  giperbola 
va  litota realistik  asarlarda  o‘rinli,  aso slitarz d a  qoM Ianilgandagm a ijobiy

---

natijalar b eradi. Ayniqsa,  m ub o lag 'a —  rom antizm  adabiyotda  yetakchi badiiy 
v o sitalard an  biri.
Ironiy a (kinoya).  Badiiy adabiyotda,  ayniqsa, satira va y um o m i o ‘z ichiga 
oluvchi hajviyotda ironiya va kinoya deb ataluvchi usul keng qoMlaniladi.  Ironiya 
kulgini  ifo dalash  usullaridan  biri  b o ‘lib,  unda  ifodaning  tashq i  shakli  ichki 
m azm u n ig a  zid   b o ‘ladi.  Iro n iy a  s irtd a n   qaraganda,  m uayyan  b ir  m a ’n oni 
anglatuvchi s o ‘z va  ibora, chuqurroq o'ylab ko‘rilganda, kitobxonda kulgi ham  
uyg'otuvchi ichki m azm unga ega b o ‘ladi.  Kinoya Abdulla Q ahhom ing “0 ‘g‘ri” 
hikoyasidagi  A m in   bilan  Q obil  b o b o   o ‘rtasidagi  dialogda  yorqinroqdir. 
Talmovsirash, bilib turib, bilmaslikka olish, mazax va kalaka qilish birga qo‘shilib 
ketgan:
—  H a ,  sigir  yo‘qoldim i?
— Y o ‘q ...sig ir em as,  h o ‘kiz,  o la   h o ‘kiz edi.
—  H o ‘kizm i?...  H o'kiz ekan-da! xm m ...  Ola ho‘kiz? Tavba?
—  B o r-y o ‘g ‘im shu bitta h o ‘kiz edi...
— O la h o ‘kiz...
—  Y axshi  h o ‘kizm idi  yo  y o m o n   ho'kizm idi?
—  Q o ‘sh  m ahali...
— Y axshi  h o ‘kiz birov yetaklasa  keta beradimi?
—  B isotim da hech narsa yo‘q...
—  0 ‘zi  q ay tib   k elm asm ik an ?...  Birov  olib  ketsa  qaytib  k elab er  deb 
q o ‘yi!m agan ekan-da!  N ega yig'lanadi? A? Yig‘lanmasin!
Q obil b o b o  yerga qarab tek qoldi.
—  Q idirtirsam m ikan-a? —  ded i A m in chinchalog‘ini etagining ostiga artib, 
suyunchisi  n im a b o ‘ladi?  S u y u nchidan chashma olib kelinm adim i?
A m in n in g  bu gapi Q obil bob o g a “ M a, h o ‘kizing”  deganday b o iib  ketdi.
—  K am  b o ‘lm ang,  — dedi  p u ln i uzatib,  — yana xizm atingizdam an.
A m inning so'roqlarini Qobil bobo to ‘ppa-to‘g‘ri tashqi m a’nosida tushunadi.
S huning u c h u n  bu  so 'zlar “ m a,  h o 'k iz in g ” degandek tuyuladi.  Kitobxon esa, 
u   s o ‘ro q la r n in g   ichki  m a ’n o s in i  an g lab ,  avvalo,  q o tib -q o tib   k uladi, 
ik k in c h id a n ,  A m inning  b ir  k a m b a g ‘al  cholni  laqillatib,  m u no fiq larch a  pi- 
ching  qilay o tg an in i,  unga past  n a z a r bilan qarayotganini  c h u q u r his etadi.
K in o y an in g   kesatiq,  zil  ketgizish,  qoqitish,  qochirim   kabi tu rlari  boMib, 
ular o ‘zbek adabiyotida kengqoilaniladi.  Nihoyatda achchiq, zaharxanda kulgiga 
su y an g an   kinoya sarkazm  d eb a ta la d i. Abdulla Q ah ho m ing   “O g‘riq tishlar” 
k o m ed iy asid a  m adaniyat  uyida  sh arm andasi  chiqqan,  k o(p  xotinliligi  fosh 
b o ‘lg a n   Z a rg a ro v   X u m o rx o n g a:  “ M en  Z argarovning  x o tin i  em asm an , 
o ‘y nashim an desangiz,  m en  qutulib  ketam an... X o tin lie rk a k o ‘ynashtutm asin 
degan z a k o n  yo ‘q ” ,  -  deydi.  S h u n d a X um orxon aw al:  “Ablah!”  deb baqiradi. 
K eyin esa Zargarovga quyidagi sarkazm  bilan javob qaytaradi:  “Oyog‘imning

---

tagiga yiqilib,  soqoling bilan poyafzalim ni cho'tkalab yui^an vaqtlaringdayam  
m enga o ‘ynash bo'lgin dem aganding-ku!”
K inoyaga  boy  nutq,  birinchidan,  tasvirlanayotgan  n arsa-h o d isalarn in g , 
shaxslarning  m ohiyatini  ochishga  y o rd am   beradi,  ikk in chidan ,  m uallifning 
ulaiga munosabatini oydinlashtiradi. Yuqoridagi misoltarda biz kinoya vositasida 
A m in  va  Zagarovlarning  qiyofasini,  ularning  qanday  shaxs  ek an lig in i  aniq 
bilib  olam iz.  Ikkinchidan,  xuddi  shu  kinoya  kitobxon  va  to m o sh a b in   ko ‘z 
o‘ngida Abdulla Qahhoming Amin va Zaigarovlaiga salbiy munosabatda ekanligini, 
ularni  kulgi  y o l i  bilan  qoralashga,  fosh  etishga  intilganligini  aniq -rav sh an 
anglatadi.
P erifraz.  B a’zan  yozuvchilar  b iro n   n arsa-hodisa  yoki  shaxsni  o ‘z  nom i 
bilan atash o ‘m igaungaboshqata’rifiy iboratopadilar.  Hamid Olimjon “ Pushkin” 
sh e’rida  u lu g ‘  sho ir  ijodini  “rus  s h e ’rining  b a h o ri”  d eb  atay di.  M irtem ir 
“Senga, respublikam...” she’rida “0 ‘zbekiston” tushunchasini  “oltin paxtazor” 
iborasi bilan  alm ashtiradi.
N arsa-hodisalaryoki shaxslarning o ‘z nom i o ‘rnida boshqacha ta ’rif-tavsifi 
bilan  ifodalanishi  perifraz,  deb ataladi.  Perifraz ham , boshqa tasviriy vositalar 
kabi tasvirlanayotgan narsa-hodisa yoki kishilarning  m uhim  to m o n in i ajratib 
ko‘rsatishga,  unga  m antiqiy u rg ‘u  berishga  xizm at  qiladi.  H a m id   O lim jon 
Pushkin  ijodini  “rus she’rining bah o ri” deb atar ekan,  ulug‘  sh oir faoliyatining 
eng m uhim  tom onini, ya’ni uning o ‘z xalqi adabiyoti tarixida yangi bosqichni 
boshlab berganligini,  realistik usullarga va rus adabiy tiliga asos solganligini 
k o ‘zda  tu ta d i.  M irtem ir  0 ‘zbekistonni  “o ltin  p a x ta z o r”  d e b   a tag a n d a, 
respublikam izning  eng  muhim  belgisini,  y a’ni  u  “oq  o ltin ”  k o n i  ekanligini 
alohida ta ’kidlaydi.
P oetik   sintaksis.  H ar  bir  yozuvchi  tili  o'ziga  xos  qurilishga  ega.  Agar 
uning so‘z boyligi ona tilining lug'at tarkibi tom onidan belgilansa,  qoilaydigan 
gap  tuzilishining  o'ziga  xos shakllari  ham   m azku r tilning  sin tak tik  qurilishi 
taqozosi bilan  ro ‘yobga chiqadi.  Y ozuvchi  poetik sintaksisining o ‘ziga xosligi 
ijodining  um um iy  yo‘nalishiga,  tasvir etilayotgan aniq  n arsa-h o d isalarg a va 
asar qanday kitobxonga m o‘ljallab yozilayotganligiga bog‘liq boMadi.
A w alo ,  yozuvchi  ijodining  u m u m iy   yo‘nalishi,  xususiyati  un ing  poetik 
sintaksisiga  o ‘z m uhrini bosadi.  L .N .  T olstoy hayotini,  k ishilarning  yashash 
tarzini, xarakterlarini,  “qalb dialektikasi”ni, qiyofalarini ju d a keng epik ko‘lamda 
qam rab olishga  uringan. Shu bilan  bo g ‘liq  holda,  uning e n g  yirik asartarida, 
xususan,  “ U rush  va  tinchlik”  ep o p ey asid a  u z u n -u z u n  ju m la la r,  b ir  necha 
eigash gapli qo‘shma gaplar nihoyatda ko‘p qo‘llanilgan.  G ogol, Abdulla Q ahhor 
esa  fikriarini  lo ‘n daroq,  ixcham roq  ifodalashga, ju d a   o z s o ‘z   ishlatib,  katta 
m a’noni yuzaga chiqarishga, bir-ikki t a ’kid yordamida inson m h iy  dunyosidagi

---

nozik o 'zg arish lam i qam rab olishga  intiladilar.  Shu sababli  ularning asarlarida 
qisqa-qisqa,  lekin  m azm u n d o r ju m la la r,  kichik-kichik gaplar,  siqiq  iboralar, 
lakonizm   k o ‘p  uchraydi.  F ikrim izning  dalili  sifatida  A bdulla  Q ahho rn in g 
“ B em or”  hikoyasidan bir kichik p arch an i o ‘qish kifoya:  “ Sotiboldining xotini 
og‘rib qoldi.  Sotiboldi  kasalni o ‘q itd i-b o ‘lmadi, tabibga ko'rsatdi. Tabib qon 
oldi.  B eto b n in g   k o ‘zi  tin ib ,  boshi  aylanadigan  b o ‘lib  qoldi.  Baxshi  o'qidi. 
A llaqanday x o tin  kelib tolning x ip c h in i bilan  savaladi,  tovuq so ‘yib qonladi. 
B ularning  h am m asi,  alb atta,  pul  bilan  b o ia d i.  Bunday  vaqtlarda  yo ‘g ‘on 
c h o ‘ziladi,  ingichka  uziladi” .
Y ozuvchining poetik sintaksisi k o ‘p jihatdan tasvir manbayiga, ya'ni qanday 
kishilam i,  n a rsa -h o d isa la m ik o ‘rsatishigabog‘liq.  Oybek  “ Navoiy”  rom anida 
XV asrdagi  davr ruhini  berish,  sharoit haroratini his ettirish  m aqsadida o'sha 
¿a m o n n in g   ro m an tizm  ijodiy  m etodiga xos takallufli gap tuzilishini  m a’lum 
darajad a  “tiriltirish ”  y o 'lin i  tu tg a n .  Bu  hoi,  ayniqsa,  gaplarni  tugallovchi, 
kesim   yasovchi  q o ‘shim ch alard a va  personajlarning  o ‘zaro  s o ‘zlashuvlarida 
ko‘rinad i:  “ C h o i xanjarga b ir zu m   q arab ,  ko‘zlari allaqanday quvonib ketdi. 
Keyin T o ‘g ‘onbekka boshdan-oyoq  razm  soldi,  molni arzonga tushirish uchun 
sovuqqonlik, beparvolik bilan gapirdi:
-   Bek yigit,  m en sotuvchim an. Shunday buyumlarimning qadriga yetadigan 
x aridor q id iram an ,  lekin g ‘oyat  ilojsiz qolgan  bo'lsang,  u vaqt  seni m uhtojlik 
va zarurat panjasidan xalos etm oqqa tayyorman. Chunki umrimda masjid-madrasa 
so ld irm ad im .  A ziz-avliyolar  u c h u n   m aqbaralar  bino  qilm adim .  Makkayi 
M ukarram aga borib,  payg‘am barim iz bosgan tuproqlam i ko'zim ga surtmadim. 
Bas,  ollo h n in g   dargohiga  ne bilan borurm en?!
-   Q a riy a,  -   d ed i  T o ‘g ‘o n b e k   m anglayini  qashib,  -   sotish  niyatida 
em asm en.
~  X o ‘sh,  m aqsading?-deya  u zu n ,  uchi ingichka soqolini tutam ladi chol.
-   X a n ja r sizga g a ro v b o ‘lib qolsin ,  —  deb javob berdi  T o ‘g ‘o n b e k d o ‘kon 
chetiga o ‘tirib.  -M enga besh d in o r bering, rosa bir oydan  keyin m en  sizga olti 
d in o r  k eltirib ,  b u y u m n i  qaytib  o la m a n .  Agar  taq d ir  nasib  etm ay,  aqcha 
to p o lm a y   q o lsa m ,  u  c h o g 4  sav d o sin i  qilg‘aym en.  0 ‘zingiz  in so f  bilan 
b ah o larsiz ...”
A bdulla Q odiriy esa  “ Kalvak M axzum ning xotira d aftaridan ”  nom li hajviy 
asarida hikoyani birinchi shaxs tilid an  olib borish yo‘li bilan  poetik sintaksisga 
o ‘tm ish d a g i  ruho n iy lar,  din  ah llarin in g   bejam a,  hasham li  nutqiga  xos  gap 
qurilishini d astak  qilib oladi.  Bu sintaksisning o ‘ziga  xosligini ta sa w u r qilmoq 
u c h u n  a sa rd an   quyidagi p a rc h a n i o ‘qish kifoya:  “ Ey boshi b o ‘sh  d on olar.  ey 
q o voq  kiygan  dind o sh lar,  voy m u su lm o n i komillar!

---

Z am o n a  oxir  boMdi:  xo'b  behuda  ishlar  chiqdi.  Shariat  peshvolarining 
ishlari  avj  olib,  bizningdek  faqirlar  x o r  b o id i.  K iyim lar  q isqarib,  so ch lar 
uzaydi:  crkaklar  xotun,  xotunlar  erk ak   qiyofasiga  kirdilar.  B arc h ad an   aql 
ketdi,  ham m a guvoh:  borar yo‘lidan,  q ilar ishidan adashdi; u lam o g ‘a  hurm at, 
yoshlarga shafqat,  o ‘gion larg a  m u habbat yo‘q!  Bas,  b u lam in g  b arch asi oxir 
zam on alom nti b o lm ay ,  n im ab o ‘lsun?!”
Yozuvchining poetik sintaksisi o ‘ziga xosligi, asarlari qaysi davr o ‘quvchisiga 
va qanday kitobxonga  m o‘ljallanganligi bilan ham  belgilanadi. A garda  m uallif 
ho/irgi davr kitobxoni uchun asar yoza turib, uning poetik sintaksisiga butunicha 
eski o 'zbek tilidagi murakkab gap qurilishini  asos qilib olsa,  m azku r kitobning 
o'quvchilarga tiishunilishi ancha qiyinlashadi. Xuddi shuningdek, kichik yoshdagi 
bolalar  u chun  asar yozganda,  nuqul  keksalar nutqidagi g ap  tu zilishi, ju m la 
va  iboralar q o ‘Ilanaversa,  unday asarni  ham  kichik kitobxonning tushunishi va 
ayniqsa,  u n d a n   zavq olishi  oson  em as.  O ybek  “ N avoiy”  ro m a n id a   XV  asr 
kishilari  nutqiga xos gap tuzilishini  m a iu m  darajada  “tiriltirilgan” b o ‘lsa-da, 
XX asr kitobxoni uchun yozayotganligini hech qachon unu tm agan  va qadimgi 
sintaksis unsurlariga haddan ortiq o ‘rin  berm agan,  m e ’yorni saqlagan.
D em ak,  yozuvchi  sintaksis v o sitalarini tanlagand a,  voqelikni  badiiy aks 
ettirishdagi  o ‘z prinsiplariga  ta y a n a d i,  m uayyan  asar  m avzusi  va  m azm u- 
n id a n ,  tasvir  m anbayidan  kelib  c h iq a d i  va  uning  q a n d a y   k ito b x o n g a 
moMjallanganligini nazarda tutadi.
Yuqoridagi poetik leksikada tilning maxsus qatlamlari va tasviriy vositalarida 
m uayyan  vazifani  o ‘tashi  ko‘rib  o ‘tiladi.  P oetik sintaksisda  x u d d i  shunday 
vazifani  badiiy  n utq  figuralari  (iboralari)  bajaradi.  B unday  fig u ralar  k o ‘p 
b o ‘lib,  eng  m uhim lari  bilan  a lo h id a -a lo h id a   tanishib  o ‘tish   z a ru rd ir.  U lar 
qatoriga,  xususan,  ritorik  so‘roq,  m u rojaat  va  xitob,  ta k ro r,  kuchaytirish, 
parallelizm ,  qaram a-qarshi qo'yish,  inversiya, asindeton,  p o lisín deton  kabilar 
kiradi.
1. 
Ritorik so ‘roq, murojaat va xitob.  Yozuvchi kitobxon diqqatini  muayyan 
hodisaga  yoki  m uam m oga  jalb  qilish,  o ‘z  hayajonini  m u h rla sh   va  pafosni 
kuchaytirish maqsadida asarda ba’za n   ritorik (undovli) so'roqlar beradi. Asarda 
ritorik  so ‘roq  q o ‘yilar  ekan,  u n g a  k im d an d ir  javob  olish  m aq sad i  ko ‘zda 
tutilm aydi, balki shu orqali kitobxon yoki tom oshabinning m uayyan hodisaga, 
m asalaga jiddiyroq,  e ’tibor bilan  qarashiga  erishiladi,  y a’n i  o ‘z  hissiyotini 
0
‘quvchiga yuqtiradi.  Quddus  M uham m adiy “ B izningkuz” sh e’rini b ir necha 
ritorik so‘roq bilan boshlaydi:
Kuzimizning g o (zalligin,
Og‘ayni!ar,  ko ‘rganmisiz?

---

Tog‘d an  husayni,  yerdan qirqm a,
Shoxdan behi  uzganmisiz?
U zum   uzib,  sharbat  suzib,
Shinniga o ‘t  yoqqanmisiz?
G ala-gala, shoda-shoda.
D uv-duv yon g‘oq qoqqanmisiz?
Bulami  ham   q o ‘yavering,
Dalamizga chiqqanmisiz?
Paxtazordan  uyum -uyum  
O q o ltín n i  yiqqanm isiz?
S h o ir  b u   so 'ro q la r  y o rd a m id a ,  a w a lo ,  kitobxonni  kuz  haqida  o ‘ylab 
ko‘rishga d a ’vat etadi.  Keyin shu so ‘roqlaming o ‘zidayoq,  kuz fasliga xos ayrim 
xususiyatlam i ta ’kidlaydi.  K itobxonni kuz fasli haqida o ‘ylab ko‘rishga va uning 
b a ’zi belgilarini  idrok etishga tayyorlab olgandan so ‘ng  m azkur saxovatli fasl 
m anzarasini chizadi:
H ar baig tilla tu sin  olib,
Shildirashib t o ‘kiladi,
O lm a shoxi olm asini 
K o‘tarolm ay bukiladi.
H ar m uyushda t o ‘p -to ‘p  xirm on,
Tog‘-to g ‘ b o ‘lib uyuladi.
Kuz hosili o m borlaiga 
M ashinalab quyiladi.
Q o'zivoylar pushtasiga 
Sig‘m ay sek in   yum alaydi.
K o‘kdan yog‘ib  hayot suvi 
M ayin-m ayin shivalaydi.
S h e ’r b o sh id a  berilgan  ritorik sav o llar m azkur tasvirning t a ’sirchanligini 
oshiradi.
B adiiy asarlarda ko‘p  uchraydigan  ritorik m urojaat va xitoblar ham   xuddi 
shunga yaqin vazifani bajaradi. Ba’zan yozuvchi asanda ishtirok etuvchi shaxslaiga, 
tasvirlanayotgan narsa-hodisalarga  m urojaat qiladi.  Bunday murojaat qilganda, 
bizda tasvirlanayotgan  narsa-hodisalarga  nisbatan  munosabat bildiriladi. 
O ybek  m ash h u r  “T ovushim ”  s h e ’rini  ritorik m urojaat  bilan boshlaydi:
Og‘aynilar!
Davrimizni

---

Qalbgasolganman.
C ho'llardagi sarob izni 
Onglab olganman.
Kurashadi ikki toMqin,
Q arab turaymi?
Yosh  tarixning  te m ir  q o ‘lin 
Ketgaburaymi?
S hoir  “ O g‘aynilar!”  deb  m urojaat  qilish  bilan  diqqatn i  sh e ’rd a   o ‘zi 
ifodalamoqchi bo'lgan fikrga, yoritiladigan  masalaga qaratadi.
R itorik  x ito b la r  ezgulikka  d a ’v atdir.  A bdulla  O rip o v   “Y u rtim   s h a ­
m oli”  she’rida shunday xitob qiladi:
Esgin,  ey bog‘lam in g  jam o li kulsin,
Moviy nafas bilan to ‘lsin etaklar,
U chqur qo'shiqlarga bu o lam  to isin .
S ha’ningga shoirlar aytsin ertaklar.
Esgin, V atanim ning taralsin boli,
O,  yurtim  sham oli,  y u rtim   shamoli!
Bu misolda ritorik xitob dolzarb fikrga qaratilgan.  U  matnga jonli ruh kiritadi.
2. 
T a k ro r,  kuchaytirish, parallelizm , qaram a-q arsh i q o'yish. A d ab iy o td a 
muayyan fikmi ifodalovchi so‘z va lboralam ing takrori asosiga qurilgan sintaktik 
birikm alar  h am   k o ‘p.  U lar  ham   adabiy  figuralar jum lasiga  kiradi.  B adiiy 
asarlarda so‘z va iboralar turli o ‘rinda, turli m aqsadlarda takrorlanishi m um kin.
Agar so ‘z yoki  iboralar bir n ec h a gap ,  sh e ’riy m isra yoxud  b a n d  b o sh id a 
takrorlanib kelsa, bu hodisa anafora d eb ataladi:
Bunda hamma, ham m a narsa bor,
Bunda qizga tole b o ‘lar yor.
Bunda oizu qozonadi ot,
Bunda sevgi yozadi qanot.
(H am id  Olimjon. “Zaynab va O m o n ”).
So‘z va iboralaming bir necha gap,  sh e’riy misra yoki b an d  oxirida qofiyasiz 
takrorlanib kelishi epifora deb ataladi:
Bo‘lub m ag‘ru r o ‘z ganjinasina,
N e muhtoj o 'z g a la r ganjinasina.
(“G u lv a  N avro‘z”).

---

Ba’zan  muayyan so‘z va iboralar birinchi m israning oxirida kelib,  ikkinchi 
m isran in g   boshida tak ro rla n ad i.  Bunday qaytariq tu ta sh  ta k ro r d eb ataladi. 
S h o ir   O g a h iy n in g   q u y id a g i  g ‘a z ali  b o sh id an   o x irig a c h a   shu  aso sd a 
q u rilg a n :
U1  yuzi gul  n ig o m in g   m ehrijam olini ko‘ring,
M ehri jam oli u stid a  ikki hilolini ko‘ring.
Ikki hilolini k o ‘rib qon m asa, m ehringiz agar,
Sahifayi orazi uza  nuqtayi xolini ko‘ring.
N uqtayi xolini k o ‘rib sabr eta olm as ersangiz,
Husnu jam oli bo g ‘ida qaddi niholini ko‘ring.
Qaddi niholini k o 'rib  ko‘nglingiz etm asa qaror,
Jo n  ko‘zi birla b o q ib o n  la’li zilolini ko'ring.
La’li zilolini k o ‘rib joningiz etsa iztirob,
C horayi  holingiz u c h u n   shahdi  m aqolini k o ‘ring.
Shahdi m aqolini k o ‘rub topmasa chora holingiz,
N uktaga  lab o c h a r chog‘i g'unju  dalolini ko‘ring.
G ‘unju dalolini  ko‘rub,  istasangiz m urodi  dil,
Ogahiydek q u ch u b  belin  ayshi kamolini ko‘ring.
B a 'z a n   so ‘z va  iboralar sh u n d a y  tartibda joylashtiriladiki,  g o ‘yo binning 
m a ’nosi  keyingisi  to m o n id a n   ku chaytirib ,  rivojlantirib b o rilgan dek b o ‘ladi. 
Bu  kuchaytirish deb ataladi.  K uchaytirish ham boshqa figuralar kabi hayajonni 
oshirishga,  muayyan uyg‘unlik vujudga keltirishga d a’vat etadi.
G o h id a   ikki  yoki  u n d a n   o rtiq   o ‘xshash hodisa  bir-b irig a  yaqin  sintaktik 
q u rilm a la rd a  y o n m a-yon  q o 'y ib  qiyoslanadi.  Bunday figura  parallelizm  deb 
ataladi.  Parallelizm o ‘z vazifasiga ko‘ra o'xshatishga yaqin turadi.  U xalq og‘zaki 
ijodida h am  keng q o ‘llaniladi.  U n i xalq  maqollarida ham  ko‘rasiz:  “Boy boyga 
b o q a r ,  suv  soyga  o q a r” ,  “O sh n in g   ta ’m i  tuz  bilan,  o d a m n in g   t a ’m i  so ‘z 
b ila n ” .
P a ra lle liz m la r  yozm a  a d a b iy o t  nam unalarida  n a rsa-h o d isan in g ,  his- 
tu yg'uiam in g aniq-ravshan aks etishiga ko‘maklashadi.  H am id Olimjon “Zaynab 
va O m o n ” poemasida Zaynab hayotini dangal ko‘rsatishda parallelizmga murojaat 
qiladi:
Endi  u n in g   h a r  narsasi bor,
Endi unga h am m a  gap tayyor,
O dam zod gulistonida,
Saodatning baxt bo'stonida,

---

Orzulaiga to‘liqdir ko‘ngil.
Vahimasiz osoyishta  dil 
0 ‘ziga bir yo‘ldoshni istar,
Bir qadrdon  sirdoshni  istar.
3. 
A ntiteza.  Bir  yoki  bir  necha  h o d isan in g   belgilarini  o ‘z a ro   a lo q a d o r 
holda tasvirlanishi k o ‘p  uchraydi.  B unday figura qaram a-qarshi  q o ‘yish yoki 
antiteza deb ataladi.  A ntiteza ko‘p in ch a an to n im  so‘zlar orqali  hosil b o ia d i. 
B uni  yuqorida  sh oir  Erkin  V ohidovning  “ Barcha  shodlik  senga  boM sin...” 
she'ri misolida  ko‘rgan edik. Antiteza ham  parallelizm kabi xalq og'zaki ijodida 
keng tarqalgan.  Bunga  iqror b o'lm oq   u ch u n  quyidagi xalq m aqo llarin i eslash 
kifoya:  “ Bug‘doy  noning boMmasin, b u g ‘doy so‘zing b o isin !” ,  “Yaxshi s o ‘z- 
jo n   ozig‘i,  yom on  so ‘z-bosh qozig‘i’\   “Yaxshi  topib gapirar,  y o m o n   q o p ib  
gapirar”.
H am id  O lim jon  O m onning  kishilar  o ‘rtasida  o b ro ‘- e ’tib o r  to p g an lig i, 
yaxshi  nom  chiqarganligini ko‘rsatish u c h u n   antitezani  ishga soladi:
El so‘ylarkan  doim  yom onni,
Atamaydi  h ech  b ir  O m on ni.
B a'zida sukut figurasi ham yordam ga keladi.  Bunda nutqdagi ayrim  so ‘z!ar 
tushib qoladi,  yozuvda ko‘pincha ular o ‘rniga ko‘p nuqta qo'yiladi. Ju d a   qattiq 
hayajonlanganda, o ‘z fikrlarini to iiq  va m antiqli ifodalay olm aydigan kishining 
nutqini  berish  m aqsadida  m azkur  figuradan  bahra  olinadi.  A sqad  M u x to r 
“Tug‘ilish” rom anida o ‘g‘rilik qilib, poyezdda Pochchayev to m on idan quvilgan 
va Ju m an  tara fid an   qoplar orasiga  yashirib q o ‘yilgan  Bekning  h ay ajo n li his- 
tuyg‘ularini, betartib nutqini bayon  etishd a sukut figurasidan  naflangan:
— O ting  nim a?  -  dedi Jum an bolaga.
- B e k .
— 0 ‘z otingm i?
— O ta-o n an g  bormi?
—  D adam  bor.
— Qayerda?
—  Bilm aym an.
—  X o ‘sh...  Bu  ishni  o ‘zing bilib  qilyapsanm i yo birov o 'rg a td im i?
Sukut  ayrim   hollarda tasvirlanayotgan  narsa va h o d isalam in g  n ih o y atd a
m urakkabligini,  so‘z yordam ida t a ’riflanishi qiyinligini anglatish  u c h u n  q o ‘l 
keladi.  Asqad  M uxtorning “C h in o r”  rom anidagi Akbarali o ‘zining  b ir odam  
halokatida  aybdorligini,  soxta  sh u h ra t  bilan  yashab  yurganligini  tu sh u n ib

---

y e tg a n d a n   keyin  S hodasoydan  b u tu n lay  ketadi  va  bu  h o d isan in g  m urakkab 
sab ablarin i onasiga tu sh u n tirib  berolm aydi.  Sukut bu  h o latn i  ifodalashda ish 
beradi:  “Sharofat xola shum  x ab a r eshitgandek,  ichidan qaltirab  ketdi.  Yo‘q, 
b u  gap n in g  m azm unidan em as,  o ‘g‘lin in g g ‘alati tovushidan seskandi.
—. B utunlay-a?
—  B oshliqlaring bilan chiqisholm adingm i?
—  N ega axir, bolam?
—  Y o  b iro r  ish  qilib  q o ‘ydingm i?
— Y o‘q! Y o‘q! Yo‘q!-deb b ird an  lovullab ketdi Akbarali.  B o‘g ‘ilib o'shqirdi.
—  K e ts a m   h a q q im   y o 'q m i ?   Is ta g a n   jo y im g a   b o r o lm a y m a n m i, 
so ‘rayverasizmi?-U asabiy holatda yoqasini bo'shatib, taraqlatib derazani ochib 
y u b o rd i” .
4 . 
In v ersiy a,  asindeton  va  polisindeton.  Ba’zan  gap  b o ia k la r i  m atnda 
o datdagidan boshqacharoq tartib d a o ‘rin oladi.  Bu hodisa inversiya deb ataladi. 
Yozuvchi o ‘zida katta m azm unni mujassamlashtirgan so‘zlam i gapda o‘zgacharoq 
ta rtib d a  joylashtirish yo'li  bilan  kitobxonni unga jiddiyroq aham iyat berishga 
u n d ay d i. O ybek “ Bolalik”  asarida ko‘p o ‘rinlarda gap b o ‘laklarini gram m atik 
q o id a la rd a n  farqli holda keltiradi va o (zi istagan so‘zga  m antiqiy urg‘u berib, 
kitobxonning diqqatini unga qaratadi: “Olisdagi to g la r xavolimda juda yaqinday 
k o ‘rin ad i m enga” ,  “Tabib qattiq ta n g ‘ib bog‘laydi oyog'im ni” ,  “O tda dalalar, 
q irla r osh ib   u zo q  yurishni  sev a m a n   o ‘zim  ham ” .
Inversiya nazm iy asarlarda k o ‘pincha she’r unsurlari,  xususan,  vazn, turoq, 
qofiya, b an d  taqozosi bilan h am  kelib chiqadi. “Zaynab va O m o n ” dagi quyidagi 
m isralar  fikrim izning  dalili:
Kirib keldi jim gina A nor,
Q ovog'idan yog‘a r ed i qor.
B a’z a n   ad ab iy  asarlarda  k o ‘p la b   uyushiq  bo'lak lari  kelgani  holda,  ular 
orasida bironta ham  bogMovchi b o ‘lmaydi. Bu hodisa, ya’ni uyushiq bo'laklaming, 
s o ‘z   va  g ap lam in g   m atn d a  h e c h   b ir  b o g ‘lovchisiz jo y  olishi  asin deton   deb 
ataladi. Asindeton nutqqa m a’lum  shiddatkoriik bag‘ ishlaydi va odatda tez almashib 
tu ra d ig a n  m anzara yoki his-tuyg‘u lar tasvirida duch keladi:
K o‘m -k o ‘k,
K o‘m -k o ‘k...

---

K o'klam  quyoshidan 
ko‘kargan qirlar,
P o la t yag'rinlam i 
K o‘targan yerlar
K o'm -ko'k!...
SaJqin saharlarda 
uyqudan  tuigan,
Buioq suvlariga 
yuzini  yuvgan,
M arm ar havolarning 
qo‘yniga cho'mgan,
Zilol bo'shliqlarga 
keng quloch qo‘ygan,
Mustaqillik 
ishqi  bilan  yongan 
dalalar,
ko‘m -ko‘k...
(H am id  Olimjon.  “ Baxtlar vodiysi”).
A ksincha,  badiiy  asarlarda  bir  yoki  bir  n e c h a   gap  davom ida  k o ‘p la b  
bog‘lovch ilarqo‘llanishi  hollari  ham  yo‘q em as.  B unday hodisa po lisín d eto n  
deb  ataladi.  O datda,  yozuvchilar b o g lo v c h ila m i  qoMlash  yo‘li  bilan  p o e tik  
nutqning ayrim  qism larini alohida ajratib ko ‘rsatishga,  so‘zlarning  m a’n o sin i 
ta ’kidlashga harakat  qiladilar.  Bog‘lovchilardan u n u m li  foydalanish hodisasi 
Alisher  N avoiyning  nasriy  asarlarida  ko‘p   u ch ray d i,  un in g  “ M ah bu b  u l- 
q u lu b ”idan  oiingan  quyidagi  parchada  “v a”  b o g ‘lovchisi  bir  necha  m a rta  
takrorlangan: “A m m o ba’d fuqaroning gadoyi va g‘aroib masturalaming chehrayi 
kushoyi  al-faq ir  u l-h a q ir  A lisher-al-m ulaqqob  Ibn -N av oiy...  m u n d o q   a rz  
qilur va  adosin farz bilurkim , bu  xoksori parish on  ro ‘zg‘o r  shabob o v o n in in g  
bidoyatidin  kuhulat  zam onining  nihoyatig‘a   d av ro n   voqiotidin  va  s ip e h r i 
gardon  hodisotidin va  d ahri  fitnangiz b u q a la m u n lig ‘idin va zam onayi  r a n -  
gom iz gunogunlig‘idin  m uddati m adid va  ahli  b a n d  h a r nav’  shiq  va s u ra td a  
aqdom  urdum  va  h ar tavr suluk va  kisvatida y ugurdim ” .
Badiiy til  nazariyasining yuqorida qilingan  tah lili  asosida quyidagi x u lo - 
salarga kelish  m um kin:
Badiiy til tarixi quyidagi uch katta davrga b o ‘linadi:
a)  qadim gi tu rk iy  til davri  (XI  asrg ach a);
b) eski o ‘zbek tili davri  (XII  asrdan  X IX   asrgacha);
v)  milliy  til  davri  (XIX  asrdan  bosh lan ad i).

---

Qadim gi  turkiy til  hozirgi  oddiy kitobxonga  lu g 'atsiz anglashilarli emas. 
Eski o ‘zbek tilida esa kitobiylik, jimjimadorlik m avjud edi.
Badiiy tilni estetik va lingvistiko'rganish bor,  ularni aralash holda tekshirib 
b o lm ay d i.
Til  badiiy asa rn in g  shakli  em as,  faqat shakl  yaratish  vositasidir.  Y a’ni  til 
m azm un   va  shaklni  b o g ‘laydi.  Til  obrazga  nisbatan  shakldir,  obraz  esa  asar 
g‘oyasiga nisbatan  shakldir.
“ Badiiy til  nazariyasi...ad ab iy o t  nazariyasiga  oid   m asalalarning  birinchi 
qatorida turadi” .
Poeziya tilining  xususiyatlarini, aw alo ,  ikki turga  ajratish mum kin:
I.  Faqat poeziya tilining o ‘zigagina x o sb o ‘lgan xususiyatlar.
II.  Proza  tilida  m av ju d ,  am m o   poeziya  tilida  y anada  b o ‘rtibroq turgan 
xususiyatlar.  Bu  xususiyatlar uchta:
1)  his  va  yangi  ilg‘o r   fikr;
2)  serbo‘yoqlik;
3)  siqiqlik  (lak o n izm ).
Faqat poeziya tilining o ‘zigagina xos boMgan  xususiyatlar quyidagicha:
1)  poeziya tilin in g   ad a b iy  tu rla r va poetik ja n rla r tabiati  taqozo  etadigan 
o ‘ziga xos xususiyatlari;
2)  musiqiylik  (asosiy  elem en tlar:  ritm ,  qofiya,  ban d );
3)  poeziya  tilin in g   o 'z ig a   xos  b o ‘lgan  slilistik  vositalari,  so‘z  o 'y in lari, 
harfiy obrazlar;
4) poeziya tilining  m orfologiyasi va sintaksisi bilan b o g iiq  bo 'lgan  o ‘ziga 
xos xususiyatlari  (inversiya).
Nasr tilining proza tilida mavjud bo‘lgan, ammo poeziya tilida bo‘rtibturadigan 
xususiyatlaridan tash q ari boshqa  tom onlari ham  y o‘q em as.  Poeziya tili qayta 
tashkil qilinsa,  p ro z a tili j o ‘ndir,  soddalik, aniqlik,  k o ‘ptarm oqlilik, tarixiylik, 
xarakter yaratish p ro z a tilining  m uhim  fazilatlaridir.  Prozaning saj’ va bjanrlarida qofiya ham  ishlatiladi;  aruzning tavil, rajaz bahrlarida yozilgan, am m o 
m isralar  va  b a n d la rg a   ajratilm agan   asarlar  h a m   prozaga  kiradi.  “ Q u r’oni 
K a rim ”ning  ayrim   o y a tla ri  hazaj,  rajaz  bahrlariga  m os  keladi,  am m o  ular 
s h e ’r e m a s ,  K o m iln in g   “T av il”  asari  aruzda,  lekin  u  sh e ’r em as,  chunki  u 
misralar va bandlarga ega emas.
Badiiy  til  (va  u n in g   tarix i  ham da  nazariyasi),  um um xalq  tili  va  adabiy 
tiln in g  bir b o ia g i sifa tid a ,  m urakkab,  ko‘pqirrali hodisadir. 
^
Badiiy tilning b u n d a y  vositalari ilgari she’r  s a n ’a tlari yoki ilmi b a d i’  deb 
atalgan ,  ularni a ra b c h a -fo rsc h a   m urakkab atam a la r bilan  izohlash an  anaga 
ayiangan.

---

I V b o b
BAD1IYLIK
Badiiylik  deb,  asarlarni  adabiyotning  iste’d o d   ustuvorligi  va  xosiyati 
(spetsifikasi). an ’a n a va yangilik,  m ahorat  ham  ta ’sirchanlik  m uam m olarini 
o ‘z ichiga oigan holda baholash usuliga aytiladi.
0 ‘zbekiston  Respublikasi  FA  Alisher  N avoiy  n o m id ag i  Til  va  adabiyot 
institutida adabiyot d a badiiylik muammosi ishlab chiqildi.  Bunga ko'ra, badiiylik 
adabiy asarga baho berish  mezon  (norm a)lari t o ‘g ‘risidagi  ilmdir,  uni barcha 
kitobxonlar  bilishi  lozim .
Tekshirishda  shu  narsa  ayon  b o ‘ldiki,  badiiylik  m ezo nlari  beshta,  u la r 
iste’dod,  xosiyat, a n ’ana va yangilik,  mahorat  va t a ’sirchanlikdir.
Badiiylik “badaa” deganda arabcha fe’l (masdar)dan olingan bo‘lib, “yangilik 
yaratish” degan m a’noni bildiradi.  Haqiqatan, badiiy asar milliy adabiyotdagina 
em as,  balki ja h o n   adabiyotida  ham   ohorli  (o rg in al),  yangi  hodisa  b o ‘lishi 
shart. “ Badiiyliksan’at sohasigadoir ijodiy m ehnat  m ahsuliga m ansub bo'lgan  
ichki  (tuzilish)  xususiyatlarini  aniqlovchi  m u rak k a b ,  uyg‘un  birlik  (k o m p - 
leks)dir” .
Iste’dod-m ezonlam ing birinchisi va asosiysi.  Iste’d o d  va boshqa m ezonlam i 
ham   O ybekning  “ N avoiy”  rom ani  m isolida  estetik   tahlil  qilib  k o 'ra m iz  
(“ N avoiy”  rom ani  1942-yili  yozib  tugallangan,  1944-yili  bosilib  ch iq q an ). 
H om il Yoqubov,  M atyoqub Q o‘shjonovlarning yozishiga qaraganda,  O y bek  
iste’dodli yozuvchilardan biridir, badiiy asar yaratilishining bosh sabablaridan 
biri  muallifning iste’dodli  ekanligidir, iste’dodsiz  yozuvchi yaxshi  badiiy a sa r 
yoza olmaydi.
H ar qanday ta la n t  asosida  layoqat,  qobdlik,  q odirlik  turadi,  layoqat  o ‘ta  
sezgirlik va faoliyat  (praktika) bilan bog‘liq.
ü ila n t,  um um an ,  ham m ada bor,  u biron  so h ad a b o ‘ladi,  m asala u n i e r ta  
sezib,  yuzaga chiqarishdadir.
Talant tug‘m a b o ‘lmaydi,  uning  nishonalari tu g ‘m a b o ia d i,  kuzatuvchan- 
lik,  mustaqillik,  xotira o ‘tkirligi, xayolchanlik,  individuallik ravnaqi talan tn in g  
paydo bo‘lishiga olib keladi, am m o u doim o tashqi ta ’sirga  m uhtoj, qiziqishga 
qaraydi.
Talant taraqqiyot  uchun zarur,  u jam iyatni tez o ‘stiradi.
Talant ^rekcha  m ezon deganidirva u darajalarga ega. Talant  ishini yaxshi, 
tez va sifatli bajaradi,  am m o inson  o ‘zida nim aga talan t  borligini bilishi  lo zim  
va u bilan maxsus shug‘ullanishi kerak. Talant shu sababli shaxsiyat, bilim donlik 
(bilim ,  dunyoqarash  va  m alaka),  yetarli  m e h n a t  qilish,  sharoit  m avjudligi

---

kabi  m asalalarga  bo g ‘liq.  Q atag‘onlik davrida  ijod u chu n yetarli  sharoit  yo ‘q 
edi. Talantli b o 'lish n in g  bu shartlari Oybekda mujassamdir.
Y ozuvchilik  d arajalari  havaskorlik,  yosh  yozuvchilik,  talantli  yozuvchi 
deb tanilish, s a n ’atkorlik,  buyuklik, geniallik (daholik) va titan  (gigant)Iikdir. 
O ybekni  genial  yozuvchi  deb  bem alol  aytish  m um kin.  G enial  inson  buyuk 
shaxsgina emas, balki xalq va millatning tug‘ilishi va taraqqiyotiga oid jamiyatdagi 
yetilgan  m u a m m o la rn i  o ‘z  vaqtida  dadil  k o ‘ta ra d i  va  ularni  oson  h al  qilib 
beradi.  “G eniallik jam iy at  hayoti uchun tarixiy ahamiyatga ega bo'lgan,  ijodda 
ifodalangan oliy darajadagi  layoqatdir” .  U  mislsiz va betakrordir, o ‘tm ishning 
boy  m adaniy  m e ro sin i  t o ‘la,  tez  va  chuqur,  ijodiy  va  tanqidiy  o ‘zlashtirib 
oladi. G enial  inson favqulodda tez ijod qiladi va serm ahsuldir,  u eski, yaroqsiz 
norm a, ko‘rsatm a va a n ’analam i,  kerak b o 'lg an d a,  dadil rad etadi va buzadi. 
G enial  odam   k o ‘p  q irrali  b o ia d i, ko‘p tilni biladi, b ir necha tilda  ijod etadi. 
Ijodi olamshumul va umum insoniy ahamiyatga ega bo‘ladi.  “Navoiy” romanining 
jahonda yigirmadan ortiq tillaiga taijima qilinishida buni yaqqol ko'rish mumkin. 
Bu roman o ‘zbek adabiyotini XX asrda jahon miqyosiga olib chiqqan asarlardan 
biridir.
Turkiy xalqlar ic h id a n   chiqqan  “titan sh o ir”  d eb  Alisher N avoiyni  aytish 
m um kin, C hingiz A ytm atov ham  titanlikka qarab borayotir.  Qisqasi,  Iste’dod 
badiiylikning b osh  m ezo n id ir.
B adiiylikning  ik k in ch i  m ezoni  xosiyat  (adab iy o tn in g   spetsifikasi)dir. 
A dabiyotning  xosiyati  obrazlilik,  uning til orqali ifodalanishidir. A dabiyotda 
narsa,  hayvon,  p a rra n d a   obrazlari ham  bor,  am m o   inson hayoti  ular orqali, 
ko‘chm a m a’n o d a  k o ‘rsatilgan  b o ia d i,  biroq inson obrazini bevosita yaratish 
adabiyot  m arkazida  tu ra d i,  bu sohaning biro n   m asalasini  uningsiz  hal  qilib 
b o ‘lm aydi.  B u n d an  ta sh q a ri,  adabiyot adabiy tu rlarg a ,  adabiy tu rla r adabiy 
jan rla rg a b o 'lin a d i,  h a r  b ir adabiy tu r va h ar b ir j a n r  o ‘ziga xos xususiyat  va 
tuzilishga molik.  Bu  “adabiy texnika” deyiladi.  U  adabiyot xosiyatining m uhim  
tom onidir.
U m um an,  obraz yaratish om illari ko‘p.  U lar konflikt,  sujet,  kompozitsiya, 
ijodiy m etod,  tip ik lash tirish ,  individuallashtirish,  badiiy to ‘qim avauslubdan 
tashkil topadi.
“ K onflikt lo tin c h a ,  t o ‘qnashuv,  xarakterlar, g ‘oyalar,  ruhiy holatlarning 
qarshilik ko‘rsatishidir” .  “ N avoiy”  rom anida konflikt adolat va adolatsizlikning 
o ‘z a ro   kurashi  asosiga  q urilgan.  K uchlar-kishilar  uchga  b o ‘lingan,  ad o lat 
tarafdorlari Navoiy boshchiligidagi S ultonm urod, A bdurahm on Jom iy,  X o‘ja  
Afzal, Arslonqul,  Z ay n id d in ,  D ildor,  Darveshali va boshqa ko ‘pgina ilm ahli, 
s a n ’at  nam oyandalari  h ayoti  negizida oldin xalq m anfaati va adolat  masalasi 
tu ra d i,  ham m a  n arsan i  shu jih a td a n   hal  qilish  lozim ,  deydilar.  Lekin  bosh 
vazir M ajididdin, A m ir  M o ‘g ‘ul,  T o ‘g‘onbek, Y odgor  M ireo va boshqa salbiy

---

yo'nalishdan iborat ikkinchi guruh hirinchi guruhga  nisbatan teskari  ish tutadi, 
ularning ijtimoiy-siyosiy faoliyati  asosida, eng a w alo ,  shaxsiy  m an faat,  xalq 
va  davlatni  talo n -to ro j  qilish  tu rad i.  U chinchi  y o ‘n alish -m u n o fiq lik   va 
ikkiyuzlamachilik, shoh Husayn  Boyqaro uning yagona yetakchisidir.  U vaziyatga 
qarab,  goh  Navoiy tom oniga,  goh  M ajididdin  to m o nig a  o ‘tad i.  Oxiri uning 
nabirasi  M o 'm in   M irzo  an a  shu  riyokorlikning  q u rb o n i  b o 'lad i.  Konilikt 
ro m anda  xalq  dostonlari  a n ’analariga  o'xshagan  h o ld a,  ijobiy  hal  qilinadi, 
y a’ni  oxir  Navoiy  boshliq  b o ig a n   adolat  g u ru h in in g   m aqsadi  yengadi, 
adolatsizlarguruhi  yengiladi,  M ajididdin zindondan  b u tu n   m o l-u   dunyosini 
davlatga berish yo‘li bilan qutuladi,  Nizom ulm ulkning terisiga som on tiqiladi.
Sujet  qahram onlar xarakteri tarixi sifatida konfliktga  suyanadi  va  u beshta 
elem e n td a n   iborat,  ular  ekspozitsiya,  tugun,  voqea  rivoji,  kulm inatsiya  va 
yechim dir.
Ekspozitsiya  “ Navoiy”  rom anida  l-III  boblarda berilgan,  am m o  u bundan 
keyingi  boblarda ham   (yoyiq  holda)  davom   etadi.  H usay n  B oyqaro podsho 
ek a n lig i,  Z ay n id d in ,  S u lto n m u ro d ,  M ashh adiy  ta la b a lig i,  D arveshali 
Navoiyning ukasi ekanligi ayon b o ia d i, X o‘ja Afzal esa Navoiyning do'stlaridan 
biridir,  T o ‘g ‘onbek  M ashhadiyning  m adrasadagi  m e h m o n i  va  hokazo. 
Ekspozitsiya  rom andagi qah ram o n lar bilan dastlabki tanishishdir.
“ Navoiy”  romani sujetining tuguni shunday shakllanadiki,  Navoiy haqiqiy 
ahvoldan  kelib  chiqib,  podshoh  atrofidagi  p arv o n ach i  M ajid id d in ,  A m ir 
M o 'g 'u l, qim orboz vazir  N izom ulm ulkni “itla r”  d eb atay d i,  shohni  esa shu 
itla r ichidagi  “q o p lo n ”  d eb biladi.  X o ‘ja  A bdulla  b o sh liq  so liq ch ilar xalqni 
talaydi. Yodgor M iizo  isyon qiladi.  M am lakat  b irto m o n d a n  tem uriyzodalar, 
boshqa tom o ndan soliqchilar zulm iga  qarshi b o‘lgan  o dd iy  xalq  isyoni ichida 
qoladi.  Soliqchi T o ‘g ‘onbek A rslonqulga unashtirib q o ‘yilgan  D ildorni olib 
q o c h a d i.  S h ah o b id d in   o ‘n  m in g   d in o rlik   v a q f  m u lk in i  o 'z la sh tira d i. 
P o d sh o h n in g   bosh,  sevimli  xotini  X adichabegim   ic h u v c h a n ,  y engiltabiat, 
hiylagar sifatida  taniladi.  B ayqaro boshliq erkaklar,  X a d ic h ab eg im  boshliq 
ay o llar  h a r  kuni  ichkilik-bazm i  jam sh id   qiladilar  (fiqh ga  oid   b a ’zi  eski 
m anbalarda aytilishicha,  mast  qiluvchi bu  ichimlik shariat  to m o n id a n  e ’tiro f 
etilgan va oqlangan, chunki u maxsus tayyorlangan,  b iro q   ro m and a bu  haqda 
aytilm agan).  O m m a  isyonini,  M ajididdin aytishicha,  q ilic h   o rq ali bostirish 
lozim .  Navoiy  fikricha,  adolat  o ‘rnatish,  zolim larni ja z o la s h   kcrak.  Y odgor 
M irzo n in g  siyosiy  isyonini  M ajid id d in  jan g   orqali  b a r ta r a f  qilish  m um kin 
desa,  N avoiy uni  hiyla,  aql-zak o v at  orqali  yengish,  q o n   t o ‘km aslik  kerak, 
deydi.  A m m o  isyonlar  y an g id an   b o sh lan averadi,  tin c h im a y d i.  N atijad a, 
davlatni boshqaruvchilar,  uning ichki va tashqi  muxoliflari  o ‘rtasidagi  kurashni 
o ‘z ichiga oluvchi tugun paydo b o ‘ladi.

---

Bu  tu g u n   v o q ea  rivojini  taqozo  etadi.  V oqea  rivoji  sujetning  uchinchi 
elem entidir.  V oqea rivoji  rom anda N avoiy va uning d o ‘stlari ham da raqiblari 
faoliyati  b ila n   belgilanadi.  M am lakatda  z o ‘ravonlik  avj  oladi.  A ka-uka  bir 
b o ‘zchining qizini o ‘ldirib qochib ketadi,  Navoiy ulam i toptirib,  hibsga oldiradi. 
N avoiy isyo nkor Y odgor  M irzoni uxlab yotgan joyida qoMga oladi, shoh  uni 
qatl ettiradi. T o ‘g ‘onbek  Dildorni oiib qochib ketib,  Majididdinga,  Majididdin 
esa podshohga sovg‘a qiladi.  Majididdin buning uchun parvonachi b oiadi.  Dildor 
Navoiy x ati o rq a li zin d o n d an   ozod qilinadi.  U  qorovulni yaralab,  haram dan 
qochgani u ch u n  zindonga solingan edi.  Navoiy natijada xalqparvar,  insonparvar, 
adolatp arv ar,  xaloskorboM ibgavdalanadi.  U  amirlikka tayinlanadi.  Podshoh 
M irqobilni N av o iy  ustidan p in h o n a jo su s qilib'belgilaydi.
M ajid id d in   N avoiyning  d u sh m an larin i  yig‘ib,  shoir  ustidan  podshohga 
shikoyat xati uyushtiradi,  unda N avoiyga ikkita ayb qo‘yishadi,  birida  Navoiy 
davlat xazinasini  obodonchilik uchun sovurgan deyiladi;  ikkinchisida,  Navoiy 
B oyqaro  o ‘rn ig a  u n in g   o ‘g ‘li  B adiuzzam onni  shoh  qilib  ko‘tarm o q c h i  deb 
ayblanadi.  H a r  ikki q o ‘yilgan  ayb h am   tu h m at edi.
B oyqaro,  M ajid id d in , T o ‘g ‘o n b ek   N avoiyni nim a qilish kerakligi haqida 
fikrlashadi. T o ‘g ‘onbek Navoiyni yo‘qotishni taklif qiladi. Oxir shoir Astrobodga 
hokim   qilib  y u b o rilad i,  asli  bu  surgun  edi.  N avoiyni  yo‘qotish  m asalasida 
Husayn Boyqaro taraddudlanadi.  Majididdin Astrabodga-Navoiyga Abdusamadni 
bakovul  qilib yuboradi.
A lisher  N a v o iy   davlatda  islo h o tlar  o ‘tkazish  m asalasini  q o ‘yadi,  bu 
islohotlarning asoslari quyidagicha edi:
1)  “Jam ik i  m u q ad d aso td an  xalq s o ‘zi aziz”  (421-bet).
2) “ M am lak at,  davlat,  el-ulus sulh va osoyishtalikka  nihoyat tashna ekan, 
hayot va sa lo m a tlik  yolg‘iz shu kalim aga b o g iiq ”  (432-bet)  (am m o bu o ‘sha 
davrda “im konsizdir”).
3)  “ M a m la k a t  b oshida tili  bilan  dili  bir b o ‘lgan,  yolg‘iz xalq  m anfaatini 
o ‘ylagan,  oliy ru h li,  po k  vijdonli in so n lar turm as ekan,  hayot  sabzasi tobora 
so‘lu r”  (378-bet).
4)  “ B e h u d a   q o n   t o ‘km ak,  y u rtn i  parchalam oq dan   azim   g u n o h   y o ‘q ” 
(376-bet).
5)  “ H a tto  to jd o r podsho ham  davlat va xalqni o ‘z kayflari uchun o ‘yinchoq 
qilm oqqa haqli  em as”  (417-bet).
6)  “ D avlatning q o n u n  va qoidalari oldida shoh-u gado b arob ar”  (381 -bet).
V oqea  rivoji  N avoiyni  nazariyotch igina em as,  balki  am aliyotchi sifatida
ham  ko ‘rsatadi.
K ulm inatsiya shuki,  Abdusam ad sh o ir sho‘rvasiga zahar solib beradi.  Buni 
Navoiy oshpazning oyoq olishi va kayflyatidan sezib qoladi. Sho‘rva itga beriladi, 
it  o ‘ladi. A b dusam ad qochib ketadi, am m o  uni, sim i yashirish va ishni  “yopti-

---

y o p ti” qilish uchun,  suiqasdni  uyushtirgan  M ajididdin  va  boshqalar o 'ld irib  
yuborashadi.
Yechim quyidagicha:  Navoiy  Badiuzzam on bilan  sulh tuzadi,  Balx shahri 
B adiuzzam onga  beriladi.  Shoir  fikricha,  B ad iu zzam o n n in g   o ‘g ‘l*  M o ‘m in 
M irzoning  qatl  qilinishida  xalq  ayb dor  em as,  shun in g  u c h u n   urush  qilish, 
u n d a  xalq qonini  to ‘kish  nohaqlikdir.  Ig‘vogar  N izo m u lm u lk  o ‘rniga  X o ‘ja  
Afzal  bosh  vazir  b o la d i.  N avoiy  tarki  vatan  q ilm o q c h i  edi,  u,  yaqinlari 
bergan  m aslahatga  ko‘ra,  bu  fikrdan  qaytadi.  N avoiy  asli  yum shoq  ko‘ngil, 
nozik ta ’b,  ziyrak,  sezgir,  d o n o ,  ishbilarm on  b ir kishi sifatida gavdalanadi.
A rslonqul  T o ‘g‘on b ek n i  oMdiradi,  qilich,  k am ar va  o tin i  Navoiyga  dalil 
sifatida olib keladi.  Majididdin hajga ketadi. Alisher N avoiy vafot  etadi.
Sujet  Navoiyni adolatli  podsho g ‘oyasi  uchun  kurashuvchi  va tem uriylar 
saltanatini himoyaga oluvchi  etib ko'rsatishga qaratilgan.
Kompozitsiya sujetni boblaiga ajratish orqali n am o y o n   b o ‘ladi. Yozuvchi 
boblarda goho voqeani  uzib qo‘yib,  uni keyinroq boshlash va  izchillashtirish 
yo 'lidan boradi.  Bayon  qiziqarlidir,  voqea  kitobxonni o ‘z  ketidan ergashtirib 
ketadi.
Roman realistik metodga usuliga mansub.  Bu hoi  m avzuni tanlash, tasvirlash 
va  baholashda aniq k o ‘rinadi.  Y ozuvchi  Navoiy biografiyasi asosida  davrni, 
faol jam iyatning  rivoj  to pgan  darajasini real jo n la n tirg a n .  N avoiy o ‘zining 
m urakkab hayoti jarayonida  haqqoniy ko‘rsatilgan.  V o q ealar silsilasi sababiy 
b o g ‘lanish  orqali  shakllanadi  va  N avoiy x arak terin i jo n li  g avdalantirishga 
xizm at  qiladi.  N avoiy  obrazi  XV  asr  u ch u n   tip ik ,  ay n i  h o ld a,  inson  va 
tip   sifatida  individual,  u n d ad o n o ,  irodali,  m utafak k ir  b ir  davlat  arbobini 
ko‘ramiz.  Boyqaro, aksincha,  m unofiq shoh,  M ajididdin  esa ochko‘z, g‘alamis 
b o sh   v az ir;  N a v o iy ,  H u say n   B o y q aro ,  X a d ic h a b e g im ,  M a jid id d in , 
N izom ulm ulk,  Badiuzzam on,  M uzaffar M irzo, Y o d g o r M irzo tarixiy shaxs; 
A rslonqul,  Dildor,  T o ‘g ‘o n b e k to ‘qim aobrazlardir. H a r  ikki tip d ag i qah ra- 
m o n la r  ham   badiiy  t o ‘q im a d a n   b e b a h ra   em as.  N a v o iy   x a ra k te rin in g  
jozibadorligi badiiy to ‘qim a  sam arasi  hamdir.
H usayn  Boyqaroning  inson  va  podsho sifatida b ir q a n c h a  ojiz to m o n lari 
bor.  Raqiblar va yulg‘ichlar bundan foydalanadilar.  Bu  ojiz tom o n lard an  biri 
uning aysh-u ishrat va xotinbozlikka mukkasidan ketishidir.  H aram da turkm an 
qizi  G ulsanam  o ‘zini o'ld irad i.  Q izlar shohga  to ‘xtovsiz  n az ir qilib turiladi. 
B oyqaro oddiy xalqdan  c h o ‘chiydi va  unga past  n a z a r bilan qaraydi;  u h atto  
N avoiyga  ham   uncha  ishonm aydi.  Navoiyni  yo‘q o tish  t o ‘g ‘risidagi taklifga 
q a t'iy   qarshi  chiqolm aydi.  Bu  esa,  uning  inson  va  sh o h   sifatida  o ‘z in i-o ‘zi 
boshqara olmasligini ko‘rsatib turadi, shu holat uni riyokoiga aylantiradi.  Podsho 
shaxsiyatidagi  bu  kam chiliklar  A m ir  T em ur  asos  so lgan ,  m arkazlashgan

---

davlatni  tan az zu !  yoqasiga  olib  kelib  q o ‘yadi,  bunga  qarshi  tu rg an   N avoiy 
harakatlarining  ko ‘p incha zoye  ketishiga  olib keladi.
Biroq  H usayn  B oyqaro  shoir,  ilm parvar,  harbiy ishni  biluvchi,  tajribali 
kishi.  U  N avoiyning turkiy til  (o'zbek ti1i)ni oliy m aqom ga ega  qilish taklifini 
m a’qullaydi.  A m m o   u  A m ir  T e m u r  darajasid a  tu rad ig an   ta d b irk o r  shoh 
emas.
M ajididdin  m ijoz jih a tid a n  asabiy,  qiziqqon,  am m o  ayyor va firibgar bir 
shaxs,  b u n d a y  k ishilar,  o d atd a,  m urakkab  o dam   deyiladi.  N av karlar xalqni 
talaydi.  B oyqaro  esa  m aoshi  oz  deb,  ularni  him oya qiladi,  bu  tuturuqsizlik 
Navoiy tom onidan qoralanadi.  Majididdin o‘ziga naziretilgan  Dildomi podshoga 
lo z im to p a d i.  U  x u sh o m ad n i ham  joyiga q o ‘yadi.  Bazm ,  ichkilikbozliklarni 
tashkil  qiladi,  h a tto   Shayxulislom   ham   m astlikdan  behush  b o ‘lib  yiqilib 
qoladi.  Pista,  b o d o m la rg a  o ltin ,  kum ush q o plab sochishadi.  Bu  d abd ab alar 
xalq  hisobiga  ed i.  M ajididdin  dunyoviy  ilm larni  sevm aydi,  m u d arris  olim  
S u lto n m u ro d n i dunyoviy bilim lam i tashlarb,  diniy ilm bilan  shug‘ullanishga 
taklif qiladi.
N izom ulm ulk M ajididdinni  fosh etadi.  U ning aytishicha,  xalqdan  kelgan 
m ablag'ning yarm i  M ajididdinning  uyiga tushirilgan.
T o ‘g ‘o n b e k   k a tta   y erd o rlar  zakotini  ozaytirish  y o‘li  bilan  u lard an   k o ‘p 
m ablag'  olishni  M ajididdinga  maslahat  beradi;  u  M o‘min  Mirzoni qatl etishda 
qatn ash ad i  va  o x ir  q o ch ib   borib  Y odgor  M irzo  xizm atiga  kiradi,  Y odgor 
Mirzo o ‘ldirilgach,  yana  M ajididdin huzuriga  keladi.
M uzaffar  M irzo   davlat  hisobiga  h ad d an   tashqari  katta,  hasham atli  t o ‘y 
qilib uylanadi.
A bdusam ad bakovul  Navoiyni o ‘ldirish  uchun  ko‘p dinorga  M ajididdinga 
yollanadi.
0 ‘tm ish a d a b iy o ti  yutuqlarining kelgusi  adabiyot to m o n id a n  tanq id iy va 
ijodiy o ‘zlashtirilishi, bu  muvaiTaqiyatlarning m ustahkam lanishi,  anglanishi; 
shu  orqali g ‘oyaviy -badiiy jih a td a n ,  yangi yetuk obrazlar orqali badiiy idrok 
etilishi  a n 'a n a d ir.  N ovatorlik  adabiyotning  m azm u nan  va  shaklan  yangi 
q ah ram o n ,  yangi  ijodiy  m eto d ,  yangi  uslub,  yangi  badiiy  aslaha  bilan 
yangilanishi va  boyishidir.  “ N avoiy”  rom ani adabiyotning ana shu qonuniga 
bo‘ysunib yozilgan.  U nda  ilg‘or adabiy a n ’analar qayta  ishlanadi va yangilanadi, 
zam on  talabi,  taq o zo si,  didi orqali  rivojlantiriladi.
R om an ja n rid a   ilk  m arta Navoiy xarakterini  ijod  qilish yangilikdir.  Buyuk 
shoir ko‘p to m o n lam a ko‘rsatilgan.  U adolat  uchun kurashadi va uning g'alabaga 
tantanasiga erishadi.
S ultonm urod  D ildom i sevadi, am m o buni Arslonqulga bildirmaydi,  chunki 
Arslonqul ham   D ildom i sevadi.  Bunda sevgiga  yangicha m unosabat  aks etgan. 
Y aqinlik,  g ‘o y adosh lik shuni taqozo qiladi.

---

R om anda ot  va p arranda obrazlari ham  uchraydi va  ular turli vaziyatlarda 
ko‘reatilgan. Shoir  qushga katta m ehr ko‘zi bilan qaraydi.  Bunda tabiatga buyuk 
ehtirom   yorqin  ko‘rinadi.
Tarixiy  shaxslarga  tarixiy  haqiqat  nutqayi  n a z a rid a n   yo ndashilgan. 
X adichabegim ning ayyorligi  vayovuzligi,  H usayn  B oyqaroning beqarorligi, 
ichkilikka  ruju  q o ’yishi,  m aishiy-axloqiy  ay n ish i,  M ajididdinning  o ‘t a  
ochko'zligi shu jum tasidandir.
0 ‘tmish folklori va adabiyoti boy merosga ega edi. 0 ‘zbek xalqi qahramonlik, 
romantik hamda m um toz yozma eposi J a h o n  va m usulm on Sharqi xalq og‘zaki 
va yozma eposiga ega.  Firdavsiyning “Shohnoma” ,  Navoiyning “Xamsa” asadari 
alohida ajralib turadi.  Yaqin o ‘tm ishda Abdulla Q odiriyning “0 ‘tgan kunlar” , 
ChoMponning “ Kecha va  kunduz” , Sadriddin A yniyning “ Q ullar”  rom anlari 
m ashhuredi.  Oybek “ N avoiy”  rom anida bu  ulkan ichki va tashqi a n ’analarni 
o ‘rgandi va o ‘ziga tegishli xulosa chiqardi.
“ Navoiy” rom ani birinchi tarixiy-biografik asardir.  U nda Navoiy hayoti ilk 
m aria o ‘z davri ilg‘o r g koyalari  fonida,  psixologizm   (ruhiyat) rejasi  usulida, 
yuksak badiiy idrok etildi.  Navoiy obrazi yetuk va barkam ol  nasriy, epik xarakter 
darajasiga ko‘tarildi.  Navoiy o ‘z muhiti kishilari doirasida, sababli. shartlangan 
voqealar ichida real gavdalantirildi va qayta yaratildi  “ N avoiy” rom ani XX asr 
o ‘zbek adabiyotidagina emas, balki butun o'zbek adabiyotida ham badiiy kashfiyot 
va  yangilik  b o ‘lib qoldi.  “ N avoiy”  rom ani  O y b ek n i gen ial  (daho)  yozuvchi 
darajasiga  ko‘tard i,  bu  rom an  Oybekning ja h o n   adabiy oti  rivojiga q o ‘sh g an  
m unosib ulushidir.
D avrva yozuvchining o ‘ziga xos uslublari ijodiy m etodlar, ya’ni rom antizm  
va realizm jihatdan farq etadi. “Navoiy”  rom anidagi uslub realistik, Oybekning 
bu rom anidagi uslubi bilan boshqa yozuchilam ing  realizm da yozilgan asarlari 
uslubi o ‘rtasida um um iylik bor. Ayni holda,  b u  asarlarn in g  o'ziga xos uslubi 
ham mavjud. Oybekning “ Navoiy” romanidagi uslub ham  shu asarning g‘oyaviy- 
badiiy xususiyatlari va bayon tarzida nam oyon  b o 'la d i  Oybek asar tilin i XV 
asr “chig‘atoy tili”ga yaqinlashtirishga urinadi, am m o  bunda romanning hozirgi 
zam on kishisiga tushunarli bolishi nazarda tutilgan.  Biz yuqorida adabiyotning 
xosiyatiga kiruvchi obraz  yaratish om illan  va N avoiy obrazi  masalasini tah lil 
etdik,  bu  om illardan  sam arali  n a f  olish  N avoiy  xarakterin in g  to ‘laq o n li  va 
yetuk boklishiga olib keladi.
M ah o rat  m azm un  va shakl sohasida b o ‘lishi  m u m k in ,  chunki bu  m asala 
har qanday badiiy asarning butun borlig‘ini q a m ra b  oladi.
M azm un doirasiga asarning  mavzusi, g'oyasi,  q ah ram o n i va sujeti kiradi. 
Biz  yuqorida  “ N avoiy”  rom anining  m avzusi  s h o ir  h ay o tin i  aks  e ttiris h  
ekanligini.  g‘ova si  ado latp arv arlik d an   ib o ra tlig in i,  q ah ram o n lari  a s o s a n

---

N avoiy,  B o y q aro   va  M ajid id d in   b o sh q arg an lig in i,  sujetin i  N avoiy  va 
M ajididd inning  o ‘z a ro   kurashi tashkil  qilishini q isqacha aytib o ‘tgan  edik. 
Navoiy rom andagi b a rc h a   qahram onlardan  ham   aqlli,  d o n o  va tadbirkorroq 
qilib  ko‘rsatilgan.
O ddiy  xalq d an   ch iq q a n   Arslonqul  nam oz  o ‘qiydi.  T o ‘g ‘o n b ek   kirsa, 
zindondagi tutqin  M o‘m in M irzo-”Shahzoda to'shak ustida shamga yaqin o ‘tirib 
q u r’on o ‘qish bilan  m ashg‘ul edi”  (408-bet).  Kom m unistik mafkura zam onida 
yozilgan  bu  asa rd a  sh u n d ay   tasvirlar  bo‘lishi  yozuvchi  realizm i  kuchidan 
shohidlik qiladi  va  b izn in g   yuragim izga jiz  etib   tegadi  (albatta,  bu  o 'rin la r 
boshqa  kitobxo nlam i b u n d ay  qilmasligi m um kin).
Oybek “ N avoiy ro m an in i qanday yozdim ”  degan  m aqolasida aytishicha, 
N avoiy gigantdir,  u  haqdagi  rom an a w a l ko‘ngilda  pishitilgan,  yozish  m ax- 
sus tuzilgan  rejaga suyanm agan.  Oybek “ Navoiy”  rom anida asosan u davrdagi 
sotsial  hayotni,  k uchli  intrigalarni,  m urakkab siyosiy voqealarni aks ettirishga 
tirishdim ,  deydi.
“Navoiy” rom anida tem uriy shahzodalaming o ‘zatx> taxt talashib olib boigan 
kurashlari tarixiy aniqlik bilan tasvirlanadi va qattiq qoralanadi. “M uallif Navoiy 
obrazini ishlashda,  ayniqsa,  katta muvatTaqiyatga erishgan” . “Navoiy” rom ani 
avtom ing kam olga yetgan  badiiy m ahorati bilan bog‘liq.  Navoiy o ‘z davrining 
farzandi sifatida ko‘rsatilgan. Asarda duch kelgan voqea tasvidanavermaydi. Mohiyat 
ko‘pincha detal (tafsil)lar orqali ochiladi.  Navoiy kechqurun tashqariga chiqsa, 
“kam pir charxining “ h u-huvi” eshitiladi.  Shu charxning o ‘zi butun bir davrdan 
nishon berib tu ra d i”  (441-bet).
Navoiyning  ijod jara y o n lari yaxshi aks etgan,  m ahalliy xalqning qiliqlariga 
aham iyat katta:  “ R avshan  ko‘rish uchun qo'lini qoshlari ustiga qo'yib tikildi” 
(340-bet).
N avoiy h a r k u n i  yetim -yesirlarga osh tarqatadi.
Tarixchi  keksa  M irx o n d ,  rassom   B ehzod  va  boshqa  fan  va  m adaniyat 
arboblarining uchrashuvlari zavq-shavq bilan tasvirlangan.
M anzara k o ‘p in c h a   qahram onning  o ‘yi,  kayfiyati bilan  uyg‘u n  chizilgan: 
“ Elakda elangan  u n   kabi  m ayda qor siypalab yog‘ardi, qancha m arta bu yerda 
ilk qorni qarshiladi! —  D ild o m in g  esida ham  yo‘q ”  (232-233-betlar).
Oybek m azm u n n i  in ’ikos ettirishda XV astga keng va chuqur kirib boradi.
Bu  m azm u n   a sa rd a   o ‘z  m unosib  shaklini  to p o lm a sa,  rom an  bu nchalik 
shov-shuvga  sabab  b o ‘lm asdi.  Oybek b u n d an   o ldin  yozgan  “ Q utlug‘  q o n ” 
rom anida nasriy shakl  sirlarini  m ukam m al egallagandi.
B oyqaro,  M a jid id d in ,  N izom ulm ulk,  X ad ich ab eg im ,  B adiuzzam on, 
M uzaffar  M irzo,  M o ‘m in   M irzo,  A bdurahm on Jom iy,  Binoiy,  Sohib  D oro  
xarakteri p ro to tip   aso sid a  yaratilgan.

---

Ilgari  shoirlar Alisher Navoiy to ‘g ‘risida ko‘p she’rlar yozgan edilar. Oybek 
1937-yili  “ Navoiy” dostonini  ijod qildi.
Oybek  “ Navoiy”  rom anida  h a m ,  asosiy  m atn  nasriy  b o is a - d a ,  poeziya 
nam unalarini ko‘plab keltirgan.  U lar  ichida o‘nga yaqini fors-tojik tilida, o ‘n 
beshdan ortig‘i  o ‘zbek tilida,  sh e ’rlar Navoiy,  Jom iy va  H usayn  Boyqaroga 
m ansub, ja n r jihatdan g 'azal,  ruboiy,  m ustazod va  boshq a  shakllarga  kiradi. 
“X am sa” dan  keltirilgan  m isollar ham   bor.  F olklor b aytlari  ham   uchraydi.
M u allif  nutqi  va  d io lo g la rd ag i  o ‘xshatishlar  a k sa r  h o ld a   ohorlidir: 
A bdusam ad  o ‘zini  “ shishaga  q am algan  ch a y o n d ay   o jiz ”  sezadi.  Yoki 
A rg‘u nb ekd a  “telbalikka  o 'x sh a g an   b irsifa t  sezilardi,  lek in  bu  xususiyat, 
xuddi  g o ‘zalning  kokiliday,  unga  yarashib  tu ra rd i”  (3 9 6 -b e t).  O tdan   fe’l 
yasash e'tiborga yaqqol chalinadi:  “Ayrim jum lalar boshini  parm aladi”  (214- 
bet).  M usulm on  Sharqi  o 'r ta  asrn in g   ruhan jo n la n tirish   u c h u n  tushunilishi 
oson boMgan ju z d o n   akobirlari,  a ’yonlari,  sh uarosi,  fu zalo si,  m uarrix kabi 
arxaik so ‘zlari o ‘rinli  ishlatilgan.  O ybek rom anda o d a m n i zeriktirm aydigan, 
shirin,  g o ‘zal,  nozik  m u allif n u tq in i  hosil  etgan.
Oybek  1968-yili  “G uli  va  N av o iy ”  nom li  d o sto n   yozdi.  Bu  asar  xalq 
afsonasiga suyanadi va muallifning  Navoiy hayotiga do ir izlanishlarini toMdiradi.
Abu  N asr Forobiy “ S he’r sa n ’a ti” asarida aytishicha,  “obraz qilib aytilgan 
so ‘z kishi  ruhini o ‘ziga b o ‘ysundiradigan bir holat  kasb e ta d i” .  Ba’zi narsalar 
xush  ko 'rin ad i,  b a ’zisi  kishini  bezovta  qiladi.  F oro biy  “ S hoirlarning  s h e ’r 
yozish san ’ati qonunlari  h aqida”  asarida deydiki:  “ Bu  ho i  ruhiy t a ’sirchanlik 
natijasi  bo‘ladi”  (90-bet).  A rablar sh e ’rlarning  oxirini t a ’sirli qilib ishlashga 
odatlang anlar  (110-bet).  Bu  buyuk  olim   yana  deydiki:  “ Kishi  o ‘z  fikr- 
mulohazalarini boshqalarda qanoat hosil boladigan darajada ifodalashga intilishi 
lozim ”  (112-bet).
A lisher  Navoiy  F .A ttorning  “ M antiq  u t-ta y r”  asarin i  o ‘qiganda,  qattiq 
ta ’sirlanadi,  uni yodlab oladi.  Rossiya podshosi  “ R ev izo r” ni  ko ‘rish vaqtida 
g ‘oyat t a ’sirlangan,  g‘azabga chiday olm ay,  sahnadan chiqib ketgan.
Yozuvchi o‘z millatiga xos ichki adabiyotdan ham, boshqa xalqqa xos bo‘lgan 
tashqi adabiyotdan  ham  ta ’sirlanishi  m um kin.  K itobxon  h am  shunday.
Adabiy asar ta ’sirchaniigini  ta'rninlashda estetik id eal,  hayot haqiqatining 
asarda  badiiy  haqiqatga  aylanishi,  milliylik,  psixologizm   va  pafos  m uhim  
aham iyatga ega.  “ Estetik  id eal-sa n ’at asarlarida,  tashqi qiyofada,  shaklda va 
narsalam i moddiy ishlab chiqarish tuzilishlanda o ‘z ifodasini topgan voqealikka 
insoniy-hissiy m unosabat nam u n asid ir”.
Ibn Sino “She’r san’ati” kitobida deydiki: “Asardan  m aqsad (faraz) bo‘ladi. 
Asar yozishdan  maqsad:  1) “kishi ruhiga ta ’sir etish” ;  2)  “odam lam i taajjubga 
solish” .  M aqsad odam lar fe’l-atvoriga ta ’sir etishni  m aqsad qilib olganlar” .

---

H ar  q a n d a y   estetik  idealda  diniy-m ifologik,  ijlim oiy-siyosiy,  axloqiy 
to m o n la r  b o ‘ladi.  S hu  sababli,  estetik  ideal  tarixiy  hodisa,  u  davr taqozosi 
bilan o ‘zgarib tu rad i
O ybekn ing  “ N a v o iy ”  rom an in i yozishdan   m aqsadi  faqat  N avoiy hayoti 
va davrini tasv irlash d a n   iboratgina em as,  balki  od am larda  adolatga  h urm at 
hissini ta rb iy a la sh   h am dir.  R om an  yozilgan  davrdagi bizga  qarshi ochilgan 
fashizm   u ru sh i  u la r  u c h u n   ad o latsiz  edi.  C h u n k i  u lar  q o ‘qqisdan  bostirib 
kelgan  edi.
Ta’sirchanlikning boshqa elem enti hayot  haqiqati yoki tarixiylik  (istorizm) 
va badiiy  haq iq atdir.  A dabiyotda tarixiylik (istorizm )  u yoki bu  davrning aniq 
tarixiy m azm unini va shuningdek, uning qiyofa va koloriti (o'ziga xos belgilari)ni 
badiiy o ‘zlash tirish d ir.  Istorizm   inson,  tarix,  davrga  xos  m uhim   xususiyatni 
topib  tasv irlash d ir.  O ybek  “ N avoiy”  ro m an id a  tem u riyzo dalarn in g  taxt 
talashishini,  m aish iy   aynishi  va  ichkilikbozligi,  axloqiy  buzilishi  va  xotin- 
bozligini m arkazlashgan davlat parchalanishining asosiy sabablari sifatida ajratib 
ko‘rsatgan.  0 ‘tm ish d a n   yozilgan  bu asarda o ‘tm ish  ruhini  ko ‘rsatish b o ‘rtib 
turadi.
B alzakning ay tish ich a,  ro m an   davr falsafasidir.
Oybek  N av o iy n in g   adolatli  podsho  idealidan  kelib  chiqib,  m am lakatda 
adolat hukm ronlik qilishining badiiy falsafasini vujudga keltirdi. Tarixiy faktning 
o ‘zini  keltirib q o ‘yish  kishini  ishontirm asligi m um kin,  shuning  u ch u n  tarixiy 
voqea  kishi  ish o n ad ig an   qilib k o ‘rsatiladi,  bun in g   u chu n  voqea  yo  faktning 
kam-ko‘sti qo‘shiladi va to ‘ldiriladi.  Bu haqda ibn Sino shunday deydi: “ Mabodo 
to ‘g‘ri  so‘z  sal  o ‘z g artirilsa-yu,  odatd agiday   aytilm aydigan  b o ‘lsa,  buning 
ustiga u n c h a -m u n c h a  narsalar q o ‘shilgan b o isa , u holda bu narsa inson  ruhiga 
xush kechadi”  (40-bet). Tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga aylantirish shunday 
bo‘ladi.  O ybek  N avoiyning taijim ayi holini b ir necha  sahifada  yozib chiqishi 
m um kin  e d i,  a m m o   u  m antiqiy  fikrlashga suyangan biografiyagina  b o ‘lishi 
m um kin.  U n i  ro m a n   qilish  u c h u n   yozuvchi  o ‘zidan  ko ‘pgina  narsalarni 
q o £shgan.
Psixologizm t a ’sirchanlikning yana bir boshqa qismidir.  Bu hol qahramonning 
ruhiy  ahvolini  k o ‘rsatishdir.  U  obrazn in g   o ‘yi,  kechinm asi,  xayoli  orqali 
ham  yuzaga  chiq ad i.  U  goho hayajonli  nutqqa  aylanadi:  M o‘m in  M irzoning 
qatl  etilishi  vo q easin i  eshitgan  Navoiy sh und ay deydi:  “ Bu  m ash’um   hodisa 
qarshisida  fikr,  m u lo h a z a   yuritgan  inson  afsus  va  n ad o m at  bilan  b enihoya 
dahshatli  va  o la m sh u m u l  natijalai^a  keladi.  F ikran  asrlarning,  d avrlam ing  
manzarasiga n a z a r tashlasangiz,  tarix m antig‘ining ajoyib xulosalarini ko ‘rasiz. 
Q ahram onlar,  h u k m d o rlar, jaho ndorlarn ing um ri b o ig a n i kabi, davrlam ing, 
davlat va saltan a tlam in g , xonadon,  sulolalarning ham  um ri bor;  daryo-daryo

---

qon  oqizib m uazzam tarix binosi yaratgan  erdilar,  nihoyat  b ir tom chi qonning 
gunohiga  g ‘arq  b o ‘Iib,  na  o ‘zlarid an ,  na  azam at  tarix larid a n   n o m -nisho n 
qolm agan.  Buning  misollarini  b izn in g   o ‘z  tarixim izdan  h a m   top m og 'im iz 
mumkin.  Ularham maga ham m a’lum. Q o‘rqamanki, unday falokatlarqarshisida 
ta k ro r  qolm asak  ed ik L .h a r  n echuk  falokatni  d af e tm o q q a   g ‘ayrat  qilmoq 
kerak.  Muborak vatanning, el-ulusning salomatligi uchun  fidokorlik ko‘rsatmoq 
vazifam izdir...bir-birim izga,  davlatga,  yurtga vafo,  sad oq at,  m u hab bat  bilan 
bog‘lanaylik. Vafo va  Muhabbat  ulug‘  qudratdir.  Bu qudrat bilan to ‘la ko'ngillar 
hayotni nurlaturlar,  ular falokat  darvozalariga sad chekib,  saodat  darvozalarini 
ochurlar.  Bu so‘zlar bo‘g ‘iq  nafaslaiga varillab kirgan b a h o r sham oliday ta ’sir 
qildi”  (413-bet).
Psixologizm goho o ‘y sifatida ko‘rinadi.  Bu ho! Navoiy o ‘z ukasi  Darveshalini 
jazolashga majbur qilinganda yuzaga chiqadi. “Navoiy indam asdan orqaga qaytdi. 
Boshqa xonaga  kirib,  qog‘oz va q alam  oldi-da, shuursiz ravishda  farm on yoza 
boshladi.  lchdan alam  titrog‘i q o ‘zg‘alib,  ko‘z oldi q o ro n g 'u la sh d i.  Qalamni 
chetga  qo 'ydi.  Bu  qanday  haqorat!  0 ‘z  inisini  o ‘z q o ‘li  bilan  qam ash!  Qay 
gunohi  uchun?  M ajididdin va unga o ‘xshash g ‘addorlarga  d u sh m an  boMgani 
u c h u n m i? ”  (365-bet).  “Yuragi  q a n d a y  tirqillab q o n am asin ,  N avoiy farm on 
berishga  majbur edi” (o‘sha bet).
Psixologizm goho kechinm a,  ritorik savol tusini oladi:  “ S h o ir o ‘z xonasida 
ta n h o   o ‘tiradi.  N echundir u m r quyoshining shom ga k irayo tg an ini  u  keyingi 
vaqtlarda,  yolg‘izqolarkan,  ko‘p ro q  o ‘ylay boshladi.  0 ‘lim  d o ‘stlarini  bir-bir 
chaqirm oqda.  Hasan A rdasher  q an i?  Pir  M uam m oiy, jo n a jo n   M uham m ad 
Said  Pahlavon  qani? Jom iy q an i?”  (439-bet).
Psixologizm ning  nam oyon  b o ‘lish  y o ila ri  ko‘p,  u la r  q ahram o n lam in g  
ichki dunyosini ochish vositasidir.
R ealistik prinsiplardan  kelib  chiquvchi  m illiy lik q ah ram o n n i  haqqoniy, 
individuallashgan  holda  ko‘rsatishga im kon beradi.  U  um u m insoniylik bilan 
ham   bog‘liq  va obrazning  ichki  va tashqi shaxsiy  m a d an iy a tin i  ko‘rsatishni 
talab  etadi,  milliylik turm ush ta rz i,  o d at,  xulq x arakterda  k o ‘rinadi.  H ar bir 
xalqgina emas,  uning har bir vakili ham  hayotda o ‘ziga xos. 0 ‘zbeklar soddalik, 
m e h n a tk a sh lik ,  m e h m o n d o ‘s tlik ,  b ird a m lik   b ila n ;  ru s la r  h ushyorlik, 
xarak tem in g   barqarorligi,  q a t’iyat,  m ardlik,  d an g a lc h ilik ,  shoshm aslik, 
tab iatan  kenglik bilan;  ukrainlar g ‘urur,  tabiatan yum shoq  va  osoyishtaliklari 
bilan ajralib turadi. Ammo bu h olni arifmetik tarzda ko‘rsatib b o ‘lmaydi. Ayni 
holda,  milliy xususiyat  ijobiy va salbiy  ham da  m urakkab o b ra zlar tarzida ham 
k o 'rin ad i,  am m o h ar uchala so h ad a  ham  o ‘ziga xosligini saqlab qoladi.  Buni 
h ar  b ir asarda  ham  kuzatish  m u m k in .  Bundan  tash q ari,  G ‘a rb   adabiyotida 
tabiiylik  kuchli,  aksincha,  S h arq   adabiyotida  badiiy  t o ‘q im a ,  m ubolag‘a,

---

dekorativlik,  o ‘tk irv a   nozik didlilik,  shakliy go‘zallikka  ishqibozlik  ro‘yi  rost 
sezilib tu rad i.  Lekin G ‘arb adabiyotida ham ,  Sharq adabiyotida ham  o ‘ziga xos 
g ‘alatilik   (ek zo tik lik )  bor.  Bu  u m u m iy   holatlar “ N avoiy”  ro m an id a  yuksak 
darajada o ‘z aksini topdi.  Sovet davrida intematsionallik so‘ziga “proletar” so‘zi 
q o ‘shib ay tilar va  unga siyosiy tus berilardi va u milliylikka  nisbatan yetakchi, 
hal  qiluvchi  kuchga ega,  deyilardi.  Bu  asossizdir,  mitliylik va intem atsionallik 
ilg‘orlik tam o y ilig a  suyanadi h am da bir-biriga ta ’sir qiladi.  U m um insoniylik 
ilg‘o r  m illiy  xususiyatlar  m ajm uasidir.  Mitliylik va  um um insoniylik  adabiy 
aloqa va ad a b iy  t a ’sir orqali ham  b ir-b iri bilan aloqada yashaydi.
Boshqa  ad ab iy o t  milliy adabiyotga h ar bir asardagi  m azm un  va shaklning 
m uayyan  b irikkan  tarzi  sifatida  kirib  keladi.
A kad em ik N .I.  Konrad  “A dabiyaloqalarm asalasigadoir” deganm aqolasida 
a y tis h ic h a ,  X IX   a s rn in g   ik k in c h i  y a rm id a n   b o sh lab   ja h o n   x a lq la ri 
ad abiyo tin in g realizm  bayrog‘i ostida bir-biriga yaqinlashuvi avj  oldi.  Bu  hoi 
u ch  ta rz d a   k o ‘rindi.  A sliyatning  kirib  kelishi,  tarjim a  qilish  va  b a ’zi  d aho 
yozuvchilarga qiziqishning ortishi yoMlari ish ko‘rdi.  Boshqa adabiyotning milliy 
adabiyotga  ad ab iy  aloqa orqali  kirib kelishi asosan to ‘rt xildir:
1)  h a r  b ir   ta rjim a   tarixiy,  u  eskirish i  m um kin,  a m m o   u  d u n y o g a 
kelishi bilan  islohot  olib boradi. Taijim a boshqa adabiyotning milliy adabiyotga 
kirib  k e lish i  sifa tid a   ikki  xil  xalq  va  ikki xil  ad ab iy o t  b ir-b irin in g   k o ‘zini 
ochadi,  u m u m in so n iy  tom o n in i boyitadi; yozuvchilarga,  kitobxonlarga t a ’sir 
qiladi;
2)  b o sh q a   x alq   shoiri  asarining  m azm uni  va  g ‘oyalarini  m illiy  shoir 
to m o n id a n   q a y ta   yaratish.  Bu  ho i  xam sachilikda  yaqqol  ko ‘rinadi.  Navoiy 
d o sto n lari  N iz o m iy   d osto n larin in g   tarjim asi  ham ,  taqlidi  h am   em as...  Bu 
adabiy aloqa faktidir;
3)  “ m illiy a d a p ta tsiy a”  yoMi h am  b o r. Adaptatsiya ko ‘nikish,  m oslashuv, 
dem akdir.  B o sh q a  xalq  badiiy asari  m azm u n i,  personajlari  (no m lari)  milliy 
zam inga k o ‘ch irilad i  (milliy ism va fam iliyalar bilan  ataladi);
4)  ilgari  H in d isto n d a  b udda asoschisi to‘g‘risida  rivoyat  m avjud b o ‘lgan, 
so ‘ng  shu  riv o y a t  asosida  qissa  yuzaga  kelgan.  B unday  d in iy   qissachilik 
Y evropa va slavyan  xalqlarida  ham ,  S harqda  ( 0 ‘rta  Osiyo,  Kavkaz,  Eronda) 
ham   u rf b o i g a n .   B unday  k ito b la r y ag o n a  asarnin g  tu rli  x alqlardagi  turli 
sh ak llarid ir.  Bu  asa rn in g   kirib  kelishi  yozilish  shakli  va  badiiy  m ah o rati 
bilan  s h a rh la n a d i.
XX  asrdagi  bu  adabiy  jara y o n   O ybek  ijodiga  ham   t a ’sir  etm ag an  deb 
b o ‘lmaydi.  A yniqsa,  taijim achilik a w a lo  jadid yozuvchilariga,  so ‘ng bu n d an  
keyingi avlod vakili b o ig a n  Oybekka t a ’sir qildi.  Bu realizm,  m ahorat, yozish 
usullari t a ’siri “ N av o iy ”  rom anida  m illiy  ruh  bilan  yo‘g‘rildi.

---

Pafos grekcha  ruhiy  azob,  ruhiy  qiynalish,  o g 'ir  k ec h in ish ,  ehtiros,  his- 
tuyg‘u  dem akdir,  u  ta ’sirchanlik om illaridan  biridir.  B elinskiyning fikricha, 
“tanqidning birinchi vazifasi shoir pafosini tadqiq e tis h d ir” .
Q ahram onlik,  ko'tarinkilik,  d ram atizm ,  ulug‘vorlik,  trag izm ,  komizm 
(satira va yumor), sentimentallik, romantika pafos turlaridir.  “Navoiy” romanida 
ko‘tarinkilik, ulug‘vorlik va  komizm ham da tragizm qo‘shilib ketgan. Navoiy va 
M ajididdin  o ‘rtasidagi  kurash  kuchli  his-hayajon  b ilan   b astalan gan .  Pafos 
xarakter harakatini tasdiqlovchidir,  u qalbga kirgan, m uhim  va aqlli mazmundir. 
Pafos,  Aristotel  “ R itorika”sida aytishicha, patetik,  y a’n i b u tu n   sezgiga ta ’sir 
etuvchi yaxshi nutqdir.  Forobiy,  Ibn  Sino ham  asardagi  his-tuyg‘u  masalasiga 
alohida ahamiyat  berdi.  Bunday hol  Navoiy ijodida  ham   ko‘p  uchraydi.
Ibn  Sino  masalaning to ‘rt jihatini ajratib ko‘rsatgan:
a)  “ m a’noda bo‘lgan odatdan  tashqari hayratlanish o ‘sha taqlid va obrazli 
fikr qilishdan,  undan  yuzaga keladigan  taajjublanish esa  m a ’n o d a qo‘l kelgan 
hiyla-usuldan kelib chiqadi”  (92-bet);
b) ta ’sir ta ’sirchan so‘zlardan,  so ‘z ishlanishidan  p ay d o   b o ‘ladi  (l 10-bet);
v)  “obrazli gaplar taajjubga sazovor b o ‘ladi va u n d an   kishi  ruhi lazzatlanib,
yengil to rtad i”  (91-bet);
g)  “tahsinga faqat badiiylik va ijodiylik sazovor b o ‘lad¡ xolos”  (91-bet).
Pafos his-tuyg‘u bilan aloqador bo'lganligi sababli t a ’sirchanlikning ajralmas 
bir  qism idir.
A kadem ik  lzzat  S ultonning  badiiylik  haqidagi  q arash lari  hozirgi  zam on 
badiiylik  nazariyasiga  asos  bo‘lgan.  Shu sababli,  u  b u n i  m a ’qullagan.  Izzat 
S ultonning aytishicha:
1) asar pafosga ega boMishi  lozim ,  ya’ni unda  u m u m in so n iy  dard bo ‘ladi, 
u  his va  fikrga t a ’sir etish orqali  odam ni hayajonga so lad i,  yozuvchi o ‘z hissi, 
dardini kitobxonga yuqtira olishi kerak;
2)  kitobxon  o ’zini  asar qahram o n id ay   his  qiladi;
3) shoir qanday ahvolda b o 'lsa,  kitobxon  yo to m o sh ab in  ham   o ‘sha holga 
tushadi;
4)  t a ’sir  etish  ilhom lantirish,  zavqlantirish,  n afratlan tirish ,  g‘azablan- 
tirish  orqali  ro ‘y beradi;
5) ta ’sirchanlik m azm unning  ilg‘orlig¡, salm oqdorligi,  universalligi, shakl 
esa bunga muvofiqligi orqali ro'yobga chiqadi;
6)  asar san’at  asari b o ‘ladim ¡,  yo‘qm i,  bu  u n in g  t a ’siriga  qaraydi;
7)  t a ’sirchan  asar  yo  obrazni  b ir  u m r  sevib  q o lam iz.
X ullas,  iste’dod,  xosiyat,  a n ’an a  va  yangilik,  m a h o ra t,  t a ’sirchanlik 
badiiylikning besh m ezonidir va u lar Oybekning  “ N a v o iy ”  rom anida yuksak 
darajada nam oyon bo‘lgan.  Bu asam ing olam shum ul boMishining siri ham  an a 
shundadir.

---

V  b  o  b
S H E ’R T U Z IL I S H I
Adabiy asa rlar orasida she’rlar o ‘ziga xos shakl, tuzilish, she’riy nutqqa ega 
ekanligi bilan  ajralib turadi. She’riy nutq o ‘ziga xos tarzda yuzaga  kelishi sababli 
voqelik ob razli, serb o ‘yoq va em otsional aks ettirish vositasiga aylanadi;  nutq 
tuzilishiga k o ‘ra ,  prozaik,  nasriy va s h e ’riy yoki  nazm iy shaklga b o iin a d i.
Proza yoki  n a srd a  so ‘z va gaplar xuddi jo n li  so‘zlashuv  nutqidagi singari 
erkin tartibdajoylashtirilgan bo‘ladi.  S he'rlaryoki nazm  maxsus tashkil etilgan, 
muayyan  ritm   q o nu nlariga suyangan  sh e ’riy nutq bilan ajralib turadi.
Ritm  -  s h e ’riy  n u tq n in g   m uhim   belgilaridan  biri.  M uayyan  hodisaning 
aynan bir xil vaqt  o ‘tishi bilan takrorlanib turishi va buni eshitish mumkinligi 
ritm deb ataladi.  Ritm  va uning unsurlarini insoniyatga tabiat va m ehnat jarayoni 
a to   etg an:  yil  fa sllari  alm ashinishi,  q uyosh   chiqishi  va  botish i,  daryo 
to ‘lqinlarining qirg‘oqqa urilishi va qaytishi ritmik ravishda sodir bo'ladi.  Inson 
yuragining urishi  ham   ritmik xususiyatga ega.  Quyoshning har kuni chiqishida 
ham   ritm ik h a ra k a t b o r,  am m o uni  quloq bilan tinglash qiyin,  am m o  ko‘rish 
sezgisi bilan  his qilish  m um kin.  M azkur tabiiy jarayonlarni kuzatish natijasida 
qadim gi kishilar o ’z ishlarida,  m ehnatlarida,  faoliyatlarining turli sohalarida 
ritmni qoMlash va un dan bahra olish foydali bo'lishi haqida xulosa chiqarganlar. 
U lar  am aliy o td a  o ‘z  k u ch -q u d ratlarin in g  b ir  xil  m e ’yorda,  ritm ik  ravishda 
sarflashni ish larin i  yengillashtirishni,  o d am larn i birlashtirishni  ham d a xatti- 
h arak atlam i  m a ’lu m   m aqsad  sari  o son  yo'n altirish n i  anglay  boshlaganlar. 
Natijada kishilar m eh n atd a ko‘pchilikni um um iy harakatlarga undovchi ritmik 
x ito b la ro ‘ylab  chiqarganlar. 0 ‘sha xitoblardan  keyinchalik  ibtidoiyjam iyatda 
kengyoyilgan va hozirgacha ham saqlanib qolgan m ehnat, ov va jang qo ‘shiqlari 
kelib chiqqan.  A srlar davom ida o ‘zgarib, sayqallanib,  bizning zamonam izgacha 
yetib kelgan o ‘zbek xalq qo‘shiqlaridan “ M ayda qil” g‘alla yanchish jarayonidagi 
ritmik h arak atlar b ilan  bo g ‘liq holda tu g ‘ilgan:
Q izilingni qirday qil,
Som oningni to g ‘day qil,
Tuyog‘ingni mayda qil,
M ayda,  hay,  m ayda!...
K o‘p  asrla r d a v o m id a   poeziyada  ritm dan  m uayyan ohangdorlik vujudga 
keltirish,  m u h im   va  ta n ta n a v o r  hodisalarn i  aks  ettirish,  k o 'ta rin k i  his- 
tuyg‘u larni,  o ‘y -fik rla rn i  sh e ’riy  ifodalash,  asar  ta ’sirchanligini  oshirish 
m aqsadida  fo y d a la n ib   kelinadi. J u m la d a n ,  ulu g'vo r voqealar haqida oddiy,

---

j o ‘n  tild a ,  nasrda  s o ‘zlash  e m a s,  balki  ritm li  s o ‘z lash   y ax sh iroq   deb 
h isobla nganligi sababli ular antik adabiyotda faqat she'rlar vosit asida aks ettirilgan. 
Navoiy  ham   “ Mezon  ul  avzon”  asarid a  nasrga  n isbatan  n azm ning   g ‘oyasi 
buyukroq deb bilgan.  0 ‘rta asrlarda  shunday  tushunilgan.  Tasvirlanayotgan 
hodisalarning ulug‘vorligi o ‘ziga  m os nutq qurilishini ta q o z o   qilgan.  Sharqda 
ham  uzoq davrlar m obaynida m uayyan  ritmga suyangan  s h e ’riy n u tq  buyuk 
hodisalarni,  ko‘tarinki  o ‘y-tuyg‘u larn i  aks  ettirishning   asosiy  vositasi  deb 
kelingan.  Jahonning  ko‘pgina  xalqlari adabiyotlarda,  sh u  ju m la d a n ,  o ‘zbck 
m um toz adabiyotida ilgaridan nazm ning yetakchi o ‘rinda turganligi va nasming 
birm uncha sust  rivojlanganligi ham  shundan guvohlik beradi.
Z a m o n la r o ‘tishi bilan avval kelib chiqqan she’riy va  keyin  kelib chiqqan 
badiiy  nasriy  nutq  orasiga  keskin  chegara  q o ‘yish,  b irin i  yuqori  baholab, 
ikkinchisini kamsitish hollari yo‘qola boshladi.  Badiiy nasm ing tarixiy taraqqiyoti 
uning  vositasida  ham   hayotni  h a r  to m o n lam a  qam rab   olish,  inson  ruhiy 
dunyosining butun boyligini, shu jum ladan, eng yuksakva eng  noziktuyg‘ularini 
te ra n   k o krsatish  m um kinligini  isbotladi.  Shunday  b o ‘lsa -d a ,  sh e ’riy  ritmik 
nutqdan  foydalanish o ‘z aham iyatini yo‘qotgani yo‘q.  M ing yillar davom ida 
b o ‘lgani  kabi hozir ham   lirik asarlarning  ko‘pchiligi  s h e ’r  b ilan  yozilm oqda. 
Epik tarzdagi nasriy asarlarda esa,  o ‘ta  shiddatkor,  keskin,  hayajonga to liq  lirik 
chekinishlar ko‘pincha she’r nutqi nihiga yaqin tarzda  idrok etiladi.
S h e ’rnin g  ritm ik asosi
S h e’riy asarlarning  ritmik quritish qoidalari tu rli-tu m a n   b o ‘lib,  ular turli 
xalqlar va ulaming adabiyotlarida o ‘ziga xos ko‘rinishlarga ega.  Muayyan millat 
yoki xalq tili fonetik  tizimining xususiyatlari uning sh e’riyatdagi  ritm ik o'ziga 
xoslikni  keltirib chiqaradi.  Biroq sh e ’riy nutqning m ilo d d a n   avval sinkretizm 
davrida yuzaga kelgan  ritmik asosi barcha xalqlar uchun yagona b o ‘lgan.
Ritmik asos nutqning bo‘g‘inlar va misralaiga bo‘linishidir.  Bunday bo‘linish 
o ‘ziga xos qonuniyatlarga ega b o ‘lib,  ular gram m atikadagi  q oidalardan  farq 
qiladi. She’riy misralar bilan sintaktik gaplar ko‘p hollarda o ‘zaro m os kelmaydi. 
Ko‘pincha bir necha she’riy misra bitta jumlani tashkil etadi.  Ham id Olimjonning 
“ Q am al  qilingan shahar tepasidagi  oy”  sh e’rida  t o ‘rt  m israd an   tugallangan 
b irju m la   kelib chiqadi:
Bir c h o g la r tepam izda 
Sen bo‘lganingda paydo,
Bog'larga chiqar edik 
Bo'lgali senga shaydo.

---

B a’zan  s h e ’riy  m israda  ikki  yo  u n d a n   ortiq  gap  uchraydi.  S h o ir G ‘afur 
G ‘ulom ning  “ Q ish ”  she’ridan olingan quyidagi parchaning birinchi misrasida 
ikkita gap  m avjud:
Q irq   ikki grad u s...G itler  akillar:
“ Bizning chekinishga qish bo 'ld i sabab...”
Sababi — xalqdagi qudrat va sharaf,
In fom rb yuro ham  shuni t a ’kidlar,
U ru sh   m ashinangiz y o ‘q o tm ishlar chu,
0 ‘z  vaqtida kelgan qad rdon  qish bu.
A yrim   h o lla rd a  b ir she’riy m israda bitla gap tugab,  ikkinchisi boshlanadi. 
G ‘afur G ‘u lo m n in g   “ K uzatish” sh e’rida shunday misrani uchratish mum kin:
—  J o ‘ra, shu  chistonni  d o ‘stlaringga ayt:
—  B obosi tug'ilgan  kun,  nabirasi 
Alifbe  o ‘qishga kiribdi,  — faqat 
A ytm agil,  yuz  yildir  b u n in g   orasi.
S he’riy n u tq d a  q anday yo‘l bilan m isralarning  ritmik asosga aylanishidagi 
muvofiqlikka  erishiladi?  Bunday muvoñqlikka insonning she’r o ‘qish paytidagi 
nafas olishi va  nafas chiqaríshi natijasida  nutq paylarining harakatidan yuzaga 
keladigan ritm ik   boMaklar,  ya’ni b o ‘g ‘in la r vositasida erishiladi.
Lekin  b o ‘g ‘in la m in g   yolg‘iz  o ‘zi  ritm ik  birlik b o ‘la  olm aydi.  U la r faqat 
sh e’m ing  ritm ik   qurilishi  uchun  asosdir.  Uni  tashkil  qilish  yo‘llari  esa turli 
davr va tu rli  x alq lar adabiyotida  h a r xildir.  M azkur h ar xillik va  o ‘ziga xoslik 
har  b ir  m illiy  tiln in g   xususiyatlari  va  tarixiy  taraqqiyoti  bilan  belgilanadi. 
Tillam ing  o ‘zig a xosligi va tarixiy taraqqiyoti bilan  bog‘liq holda turli xildagi 
sh e 'r tizim lari  vujudga kelgan.
Q adim gi  d a v rd a   ijod  etilgan s h e ’riy  asarlarning yaxshi  nam u n alari an tik  
adabiyotga  m a n su b d ir.  U lar jum lasiga  G o m e r  epopeyalari,  P in d a r  lirikasi 
singan  n o d ir  a s a rla r  kiradi.
0 ‘sha  d a v rd a y o q   sh e ’r  yozish  qoid alari  nazariy jih atd an   dalillangan  va 
m etrik sh e ’r   tu z ilish i  d eb  ataluvchi  sistem ani  shakllantirgan  edi.  Y u no n  va 
lotin tillan  unli tovushlarning uzunligi va  qisqaligi bilan ajralib turadi.  U lam ing 
m ana shu  belgisi m etrik sistema uchun tayanch bo‘lgan edi.  She’riy misraning 
eng o ddiy b o 'la k c h a si  sifatida qisqa b o ‘g ‘inni talaffuz qilish uchun ketadigan 
vaqt  birligi  o lin g a n .  Bu birlik “ m o ra ”  d eb  ataladi.  U zun b o ‘g‘in lartalaffu zi 
uchun  ketadigan vaqt esa ikki m oraga teng deb qaralardi.

---

Antik davr she’riyatida asosiy ritmik unsur sifatida stopa ishtirok etadi. Misnida 
bir  xil  tartib d a  takrorlanib,  ichki  ritm n i  yuzaga  keltiruvchi  uzun. va  qisqa 
b o ‘g ‘inlar birikm asi  “sto p a”  deb a ta la r cdi.  Stopa  tu sh u n ch asi boshqa  sh e’r 
tuzilishi  sistem alarida  harn  turli  k o ‘rinishda,  xususan,  ru k n ,  tu ro q   tarzida 
saqlanib qoldi.
Q adim gi  sh e’r  tuzilishida  sto p a n in g   o ‘ttizdan  ortiq   k o ‘rinishi  b o r  edi. 
U lar orasida xorey,  yamb,  daktil,  am fibraxiy,  anapest  kabi tu rla r keyinchalik 
ko‘plab xalqlar, xususan, Yevropa va m s she’rtuzilishi rivojida  katta ahamiyatga 
ega bo'ldi.
S topada m oralam ing  m uayyan  tartib d a joylashishi sh e’riy m israda qat’iy 
ritm   bo'Iishini  ta ’m inlar edi.
T eng m orali stopalarning tartibli alm ashinib turishi esa  m isra  ritm ikasida 
qonuniyatni vujudga keltiradi.
Antik she’riyatda har bir misradagi stopalarning tarkibi va m iqdoriga ko‘ra 
turli-tum an m etrlar yoki she’riy oMchovlar-vaznlar yuzaga kelgan.  U lar orasida, 
birinchi  navbatda gekzametr va pen tam etm i ko‘rsatib o ‘tish  lozim . G om erning 
“ Iliada”  va  “O disseya”si,  Vergiliyning  “ E neida”si,  O vidiyning  “ M etam o r- 
fo zalar”i  h am da antik adabiyotning shularga o ‘xshash  k o ‘p lab  bosh qa  nodir 
nam unalari gekzametrda yozilgandir.
A ntik  adabiyot  nam unalarining  o ‘zbek tiliga  tarjim alari  u lard ag i  sh e’riy 
m isralam ing o ‘z vaznini tasaw ur qilishga imkon bermaydi.  U  asarlam in g rus 
tiliga qilingan taijimalarida ham vazn  o ‘zgarib ketadi.
M etrik  sh e ’r  tuzilishi  haqida  fikr  yuritganda  uning  m u siq a  bilan   uzviy 
aloqada  b o ‘lganligini,  unda  nutqiy  va  m usiqiy  ifodaviylik  o ‘z a ro   q o ‘shilib 
ketganligini ham  unutmaslik kerak.  Bu chatishish bo‘g‘inlam ing uzun va qisqaga 
boMinishi va bu bo‘linishning musiqadagidek vaqtga tayanishidir.  Arion va Pindar 
o ‘z she’rlarini  musiqa jo'rligida kuyga solib aytganlar.
Keyingi davrlarda san’atning q a t’iy ravishda ko‘plab turlarga boMinib ketishi 
oqibatida she’r bilan  musiqa orasidagi bevosita aloqadorlik yo ‘qola bordi.  Xalq 
o g'zaki  ijodidagi  term a,  q o ‘shiq,  d o sto n   singari ja n rla r  b u n d a n   m ustasno, 
chunki  u larda  musiqa  bilan  uzviy  b o g 'liq lik   hozirgacha  saq lan ib   keladi. 
B axshilam ing  ko'pchiligi term a  va  d o sto n la m i  deyarli  h a r  d o im   d o ‘m bira 
j o ‘rligida  aytadilar.  Ayni  holda  s h e ’r  bilan  bog'liq  b o ‘lgan  q o ‘shiq,  op era, 
gimn va boshqa musiqa janrlari rivoj topgan.
K o 'p ch ilik   G ‘arb  m am lakatlarida,  xususan,  rus  ad a b iy o tid a  X V III  asr 
o ‘rtalariga q a d a r sillabik tizimda  sh e ’r  yozish yetakchilik q ila r ed i.  “ Sillaba” 
so‘zi b o ‘g ‘in  m a’nosinianglatadi.  Sillabik yoki b o ‘g ‘in she’rtu zilish i b o ‘g ‘inlar 
soni  m isralarda  teng  b o ‘lishini  ta q o z o   e ta r  edi;  bu  qoida  u rg ‘u  k o 'p in c h a  
so‘zlaming muayyan bir bo‘g‘iniga tushadigan tillar she’riyati u ch u n  muvofiqdir.

---

C h u n o n c h i,  fransuz tilida  urg‘u  k o ‘pincha so‘zning oxirgi h o ‘g ‘inida, polyak 
tilida o xiridan avvalgisida,  chex tilida b irin c h ib o ‘g‘inida keladi.  Shunga ko ‘ra 
m azk u r tilla rd a   yoziladigan  sh e’rlar  u ch u n   sillabik tizim   n ih o y atd a  m aqbul 
hisoblanadi. 0 ‘zbek tilida ham uig‘u ko‘pincha so‘zning oxirgi bo ‘g‘iniga tushadi. 
Shunga m uvofiq tarzda o ‘zbek she’riyatida barmoq (sillabik) tizimi qo‘llaniladi. 
A m m o  h a r q a n d a y  til poeziyasida  du nyonin g h ar qanday she’r  tizim i islohot 
orqali  yash ash i  m um kin.
E rkin  u rg ‘uli,  ya’ni  urg‘u  s o 'z n in g   turli  b o ‘g‘inlariga  tush adigan   tillar, 
x u su san ,  ru s  tilid a  yoziladigan  s h e ’rlard a  ham   sillabik  tiz im n i  ishlatish 
m u m k in ,  u  bu  tildagi  poeziyada d a stla b  qo‘llanilgan.  Afsuski,  u n d a n   nohaq 
voz kechdilar.  Rus poeziyasida sillabik-tonikshe’r tizimi  paydo bo'ldi. Sillabik- 
tonik sistem a urg‘usiz va urg'uli b o ‘g‘in tizimi uig‘uli va uig‘usiz b o ‘g‘inlam ing 
m uayyan tartib d a  o ‘zaro alm ashinib kelishiga asoslanadi.  M a’lum ki,  rus xalq 
og‘zaki  ijodi  s h e ’riyatida  to n ik   sh e ’r tizim i  ham  ishlatilar edi.  U n d a  urg‘uli 
b o ‘g‘inlarga va ulam ing  muayyan tartib d a takrorlanib,  ritm   yuzaga keltirishiga 
e ’tib o r  b e rila r edi.  lin in g   ayrim   xususiyatlari  sillabik-tonik  tizim d a  saqlab 
qolinadi.  A y ni  holda,  tonik  sh e ’r  tizim i  sillabik-tonik  tizim id an   ham   kelib 
chiq q an .  S h u ningdek,  sillabik-tonik  sh e’r tizim ini rus poeziyasiga olib kirish 
va tatbiq etishda qadimgi m etrik she’r tuzilishining tajribasi ham  hisobga olinadi. 
Lekin  silla b ik -to n ik   tizim da  m e trik   sh e ’r  tuzilishidagi  kabi  u zun  va  qisqa 
b o ‘g‘inlam ing q a t’iy qoida bo‘yichajoylashtirilishi emas, balki uig'uli va urg‘usiz 
b o ‘g ‘in la rn in g   m uayyan ta rtib d a  takrorlanishi tayanch qilib o lin ad i (urg‘uli 
b o ‘g ‘in u rg ‘usizga nisbatan c h o ‘ziqroqligi isbotlangan).
0 ‘zbek sh e’riyatida aruz, b arm oq sh e’r tizimlari mavjud.  U lar a n ’anaviydir. 
H a r  ikkisi  h a m   milliydir.
S h e ’r   tu zilish i  u nsurlardan   tashkil  topadi.  U lar  ikki  g u ru h g a  b o 'lin ad i, 
biri  s h e ’r  tu zilish in in g   asosiy  u n su rlari  va  boshqasi  s h e ’r   tu zilish in ing  
y o rd a m c h i  unsurlaridir.  S he’r tuzilishining asosiy unsurlari u ch ta,  ular vazn, 
qofiya va b a n d d ir.  S he’r tuzilishining yordam chi unsurlari tovush takrorlari, 
u rg 'u ,  p a u z a ,  intonatsiya,  inversiya v.b.
S h e ’r  tuzilishining asosiy unsurlari 
I. 
Vazn
Vazn sh e’r tizim(sistema)lari asosida yuzaga keladi. 0 ‘zbek she’r tuzilishining 
s h e ’r tiz im la ri  asosan  ikkita,  u la r b arm oq va aruzdir.

---

Aruz  vazni
Aruz vazni  deb,  bir qancha Sharq xalqlari  adabiyotida, ju m lad an , o ‘zbck 
adabiyotida  ham  q o ‘llanib  kelinayotgan o ‘ziga xos vazn  sistemasiga  aytiladi. 
Aruz vazni b o ‘g ‘iniam ing talaffuzdagi ch o ‘ziq-qisqaligiga va bu b o ‘g‘inlam in g  
misralarda m uayyan tartibda guruhlanib kelishiga suyangan. Aruz  m usiqa bilan 
cham barchas bog‘liqdir.
Agar yoring xirom etsa,  sabolardan  ayon b o ‘lgay,
Takallum i chaman bergan sadolardan ayon bo ‘lgay.
(A bdulla O ripov. Ayon  b o ‘lgay).
Bu  she’r  aruz  tizim ining  hazaj  b ah rid a ,  b u   b ahrnin g  m usam m ani  solim  
(sakkiz ruknli) vaznida tarkib topgan,  sxem asi quyidagicha:
 
V  
/ v
------ / V -------/ V ------ /
 
V  
/ v ------ / V -------/ V ------ /
Bu vazn to ‘rt  ruknlidir,  anizda bayt  doirasida  hisobga olinadi,  shu sababli, 
ikki misra ruknlari sakkizta bo‘ladi.  B uningboisi shuki, she’r baytda shakllanadi, 
baytning  1-m israsini  2-misrasi  takrorlaydi,  takrorlanish  ritm n ing   asosiy 
qonuniyatidir.
H ar bir  ruknn ing birinchi b o 'g 'in i  q isqa,  qolganlari  c h o ‘ziqdir.  C h o ‘ziq 
va qisqa bo‘g‘inlam ing she’riy nutqdagi talaffiizi o ‘ziga xos vaqt  m iqdorini talab 
qiladi.  N utq tovushlarigina emas, balki musiqadagi fizik tovushlar ham  yangrash 
uchun  m uayyan  vaqt  sarflanishini  taq o zo  eta d i.  Bu  hoi  aruz va  m usiqad agi 
umumiylikdir, aruz va musiqa bir-biriga yaqinligining sababidir (am m o b u n d an  
barm oq vazni m usiqadan uzoq degan xulosa tu g ‘ilmaydi.  B arm oqda  b o ‘g ‘in 
soni m uhim dir).
Aruz vazni arab she'riyatida tabiiy ravishda juda qadimdan qoMlanib kelingan 
b o isa  ham , bu qadimgi ilm VIII asrda vujudga keldi.  Uning  asoschisi Xalil  ibn 
A hm addir  (718-791).  Xalil  she’rlarin ing  vaznini  tadqiq  qilib,  15  b a h rd a n  
iborat bir sistemaga solgan va uni  “tirgak”  degan m a’noda  “aruz”  deb atagan.
Xalildan so‘ng Abdulhasan Axfash aruzga  “ m utadorik” deb ataluvchi yana 
bir  bah rn i  q o ‘shdi.  Keyingi  aruzch ilar  esa  arab   sh e ’riyatida  q o ‘lla n m a g a n  
bahrlam i topib, ulam i “qarib”,  “ja d id ” va “ m ushokil” deb ataganlar.  N atijada 
bahrlarning soni o ‘n to'qqiztaga yetgan.  U lam in g nom lari quyidagicha:  hazaj, 
rajaz,  ram al,  m unsarih,  m uzori’,  m u q ta z a b ,  m ujtass,  sari’,  ja d id ,  q arib , 
xafif,  m ushokil,  m utaqorib,  m utadorik ,  kom il,  voflr,  tavil,  m a d id ,  basit. 
B obur yana arid va  amiq kabi  ikkita  b a h r borligidan  xabar beradi.

---

A ruzni  hind sh e ’riyati bilan  taqqoslagan  B eruniy bu  haqda b a ’zi fikrlarni 
aytgan edi.
Turkiy tillardan biri b o 'lg a n  o ‘zb e k tilid ab irin ch i b o ‘lib a ru z  haqida  risola 
yozgan kishi Taroziydir (bu  risolaga qofiya va she’r san’atlari ilmi ham  kiritilgan).
Z ahirid d in   M u h am m ad  B obu r ham   “Aruz risolasi”  asarini yozdi.
A lisher Navoiy “Aruz”  atam asi haqida o ‘zining “ M ezon  ul-avzon” asarida 
quyidagilarni yozadi:  “Va  bu k im ,  bu  ilmni  n echun  “a ru z ”  dedilar,  m uxtalif 
ah v o l  b or.  U1 ju m lad in   b iri  b ilan   iktifo  qililur.  Va  ul  bu ldu rk im ,  Xalil  ibn 
A h m a d   rahm atullohki,  b u   fan n in g   voziidur,  ch u n   arab   erm ish  va  aning 
y aq in id a  b ir  vodi  erm ishki,  a n i  “ A ruz”  derlar  erm ish  va  ul  vodida  a ’rob 
u y larin   tikib, jilva  berib,  b a h o g a   kiyururlar  em ish va  ayni  arab  “b ay t”  der. 
C h u n   baytlarni  bu  fan  ila  m e z o n  qilib  m avzuning  nom avzu nd in   ayururlar, 
g o ‘yoki qiymatu bahosi  m a ’lu m  b o ‘lur,  bu munosabat bilan  “aruz” depturlar”.
Dem ak, bayt, Navoiy fikriga qaraganda aruzning mezonidir. Chunki baytdagi 
ru k n la r  besh  xil  b o ‘ladi,  u la r  sad r,  ibtido,  zarb,  aruz  va  hashvdir,  ya’ni:
M ing yil  ham  /   agar tirik   /b o M o y in ,
--- v  
/  V  -   V -   / V --- /
Uzrungni 
/   ne  til  bila  I  quloyin
---
v 
/  V  -   V -   / V - - /
(“ Layli va  M ajnun”)
1-m israning  1-rukni  sad r,  2-m israning  1-rukni  ibtidodir;  1-m israning 
oxirgi rukni aruz,  2-m israning oxirgi  rukni  zarb deb ataladi.  H a r ikki misrada 
o ‘rta d a  kelgan  ruknlar hashv d eb  yuritiladi:
Bu bayt vazni hazaj bahriga mansub.
M aPulu  m afailun faulun
Bu vazn tarm oq ruknidan tuzilgan bo ‘lib, tarm oq ruknlar esa asl ruknlardan 
kelib chiqadi.  Bu jarayon aru zn in g  zih o f degan  qism ida bayon qilinadi.
D astlabki aruz nazariyasi  bizda  ham  arab yozuvi  orqali tushuntirilgan,  bu 
y ozu v d a b o 'g 'in   atam asi y o ‘q,  u  harf,  harakat va sukun  tush un chalari orqali 
ifodalanadi.
S harq   aruzchilari  eng  k ich ik   vazn  birligini  “ju z v ”  (k o ‘pligi-ajzo),  juzv 
a so s  b o ‘Igan  narsani  “ ru k n ”  (ko'p lig i-ark o n )  d eb  ataydilar.  Juzv   ikki  yoki 
u n d a n  ortiq tovushdan iborat b o ‘ladi. Aruzshunoslar undosh tovushni va cho‘ziq 
unlini, arab yozuviga ko‘ra,  “harf” deb hisoblaydilar, qisqa unlilami esa “harakat” 
d e b   atay d ilar,  chunki  u lar  h a r f  em as.  Juzvlarning  vazifasi  u n d a n   kattaroq 
b irlik   b o ‘lm ish  ru k n lam in g   xususiyatini  belgilashdir.  Bu  juzv  tushunchasi

---

ilmda bo‘g‘in tushunchasi bo‘lmagan  yoki om m alashm agan davr uchun kerak 
edi.  Hozirgi vaqtda esa eng kichik aruz birligi sifatida b o ‘g ‘in  olinadi.  Bo‘g ‘in 
tushunchasi  ruknning  m ohiyatini  ochishda  va  uning  turlarini  b ir-b irid a n  
farqlashda zamonaviy qulay birlikdir.  Chunki  hozir bizda alfavit arab yozuviga 
tayanmaydi.
Aruz nuqtayi  nazaridan  bo‘g‘in uch xil-qisqa,  c h o ‘ziq, o ‘ta cho'ziq bo 'ladi. 
Qisqa bo‘g‘inning sxem atik belgisi  “V ”,  ch o ‘ziq b o ‘g ‘inniki 
o ‘ta c h o ‘ziq 
bo‘g'inniki 
shaklidaberiIadi.“ M en”,  “ta n ” ,  “tu n ” ,  “k u n ”,  “biz” tipidagi 
yopiq bo‘g‘in la rc h o ‘ziq b o ‘g ‘inga o ‘tadi,  “a ”  bilan tugagan ochiq bo‘g ‘in lar 
so‘z  o ‘rtasida  qisqa,  so ‘z  oxirida  ham   qisqa,  h a m   c h o ‘ziq  b o ‘g‘inga  o 'tis h i 
m um kin.  Boshqa  u n lilar  bilan  bitgan  ochiq  b o ‘g ‘inlar  ham   ch o sziq,  h am  
qisqa bo‘g‘inga o 'ta d i,  bu   hol  rukn sxemasiga  h a m  bog‘liq va shartli tus oladi. 
O xirida  ikki  u n d o sh   q a to r  kelgan  b o ‘g ‘in la r  h am   o ‘ta   c h o ‘ziq  bo'gM n 
hisoblanadi,  chunki  yonm a-yon  kelgan  ikki  ru k n ,  —  undosh,  m asalan , 
“zu!m ”dagi undoshlardan  biri  harakat  (bitta ochiq b o ‘g ‘in)ga  o'tadi.  Ba’zi b ir 
undosh bilan tugagan  b o ‘g ‘inlar ham  o ‘ta c h o 'z iq   b o ‘g ‘inga o ‘tishi  m um kin. 
Masalan,  “yor”,  “zo r”, “ n u r”,  “sher” .  0 ‘ta c h o ‘ziq b o ‘g‘in  misra o 'rtasida b ir 
cho‘ziq va bir qisqa bo‘g ‘in (— V) o ‘miga o ‘tadi.  S h e ’rda so‘z oxiridagi u n do sh  
tovushni,  agar  u n d a n   keyin  unli  bilan  b o sh lan g an   so ‘z  kelsa,  vazn  talab i 
bilan keyingi so ‘zga q o ‘shib ham o ‘qiladi.  M asalan,  “karam  aylab”  so‘zlarin i 
k a-ra-m ay-lab  d eb  fAilAtun  (—  V  —)  vaznida  h am   yo  faiLA tun  ( W   — ) 
vaznidaham o ‘qish mumkin. Ochiq bo‘g ‘in qisqa b o ‘g‘inga ham,  cho‘ziq bo ‘g‘inga 
ham  o ‘tadi.  Paradigmada cho‘ziq bo‘g ‘in bosh unli harfbilan yoziladi:  M afAIlun 
(V —).  Bo‘g ‘indan  keyingi vazn  birligi  rukundir.
N azm da  m isralar m a ’lum  tartibga ega b o ‘lg an   b ir yoki b ir necha b o ‘g ‘in 
guruhidan  iborat.  M israning ana shunday b o ‘laklari  aruzda  rukn,  b a rm o q d a 
tu ro q  deb ataladi.  R ukn b ir bo‘g 4 n lid an  to rtib ,  b esh b o ‘g ‘iniigacha b o ‘lad i. 
Navoiyning:
Bulbuli  ruhim   q ilu rb o g ‘i visolin  o rzu ,
Suvu dona o ‘mig‘a ruxsoru xolin orzu
(“ Bulbuli  ru h im   qilur”)
bayti 8  rukndan  iborat:
—  V ------ /  —  V -------- /  —  V  —
  /   —  V —  /
fAilAtun  fAilAtun fAilAtun  fAilun  (2  m arta)
Awalgi uchta  rukn to ‘rt bo‘g‘inli b o isa , oxirgi rukn uch bo‘g‘inlidir, ch u n k i 
“ orzu” so‘zi uch b o ‘g4n hisoblanyapti, sababi shuki, “o r” o ‘ta cho‘ziq bo‘g ‘indir.

---

Ruknlarning baytdagi o ‘m iga qarab qo‘yilgan nom i bor,  dedik, yuqoridagi 
baytning “bulbuliru”si  “ sadr” ,  “suvu dona”si  ibtido,  “onzu”,  1-misrada aruz,
2-m israda zarb, “ him   q ilu rb o ” ,  “g‘ivisolin”,  “o ‘rnig‘a  ruh” va “soruxolin’Mar 
hashvdir.
Aruzda bir fikrga  ko‘ra sakkizta, yana bir fikrga ko‘ra o ‘nta (asosiy asl o ‘zak) 
rukn b o lib ,  Sharq aruzchilari ularni “usuli afoilu  tafoil”  yoki qisqacha “usul” 
d eb ataydilar. A m aliyotda  ishlatilib kelinayotgan sakkizta asl  rukn quyidagilar:
1) birinchi b o ‘g ‘im   qisqa,  ikkinchi va uchinchi  bo‘g ‘inlari cho ‘ziq b o ‘lgan 
u ch  b o ‘g ‘inli  rukn  “ fa U lu n ”  ( V ------ );
2) birinchi va  u ch in ch i b o ‘g ‘inlari cho‘ziq,  ikkinchi  b o 6g‘ini qisqa b o ig a n  
u ch b o ‘g‘inli  rukn.  “fA ilu n ”  (—  V —);
3)  birinchi  b o cg ‘ini  c h o ‘ziq,  ikkinchisi  qisqa,  uchinchisi  va  to ‘rtinchi 
b o ‘g ‘inlari c h o 'z iq  b o ‘lgan  to 'r t  bo‘g‘inli rukn:  “ failatu n ”  (— V ----- );
4)  birinchi  b o ‘g ‘ini  qisq a,  ikkinchisi, uchinchisi  va  to ‘rtinchi  b o ^ 'in la r i 
c h o ‘ziq b o ‘lgan to ‘rt b o ‘g ‘inli rukn:  “m afailun” ;
5)  birinchi,  ikkinchi  va  u ch in ch i  b o ‘g‘inlari  c h o 'z iq ,  to 'rtin c h i  b o ‘g ‘ini 
qisqa boMgan to 'r t b o ‘g ‘inli rukn:  “m a fu la tu ”;
6)  birinchi,  ikkinchi  va  t o ‘rtinchi b o ‘g ‘inlari  c h o ‘ziq,  uchinchi b o ‘g ‘ini 
qisqa bo‘lgan t o ‘rt b o ‘g ‘inli  rukn: “m ustaf ilun” .
7) birinchi,  ikkinchi  va to 'rtin c h i bo‘g‘inlari qisqa,  uchinchi va beshinchi 
b o ‘g‘inlari c h o ‘ziq b o ‘lgan besh b o ‘g ‘inli rukn:  “ m utafA ilun” ;
8)  birinchi,  u c h in c h i  va t o ‘rtinchi bo*g‘inlari qisqa,  ikkinchi va beshinchi 
b o ‘g‘inlari c h o ‘ziq boMgan  besh b o ‘g‘inli rukn:  “m afA ilatun” .
N azm   oMchovidagi  b u n d a n   keyingi  birlik vazndir.  U  b ir  yoki b ir  n echa 
ru k n d an   iborat  b o ‘ladi:  vazn  nutqni  she’riy,  y a ’ni  m avzun  qilish  u ch u n  
kerak.  V azn  tark ib id ag i  ru k n la r bir xil yoki  b ir  n ec h a  xil  b o ‘lishi  m um kin.
B ahr o ‘lchov  birligi b o 'lm a y ,  v az n lartasn ifig a  o id   tu shu nch adir.  Ilm da 
um um iy va o ‘ziga xos xususiyati bilan boshqalardan  farq qiluvchi  birdan ortiq 
narsa,  hodisa va tu sh u n c h a la r alohida turkum larga ajratiladi.  Bahr ham   m ana 
shunday m aqsadda vujudga keltirilgan. Vaznlami bahrlatga bo‘lishda asl ruknlar 
n azarda tutilgan.  M u taq o rib  b ah ri faU lun (V —),  m utadorlik bahri fAilun  (—
V   —),  hazaj  b ah ri  m afA Ilu n   (V  —),  ramal  b ah ri  fA ilA tun  (—  V  —),  rajaz 
b ah ri  m u s ta filu n   (—  V  —),  tavil  bahri faU lun  (V  —)  va  m afA Ilun  (V  —), 
m ad id   bahri  fA ilA tun  (—  V   —)  va  fAilun  ( -   V  —),  basit  bahri  m ustafilun 
(— V —) va fAilun  (—  V —),  m uzori’  bahri  m afA Ilun  (V —) va fAilAtun  (—
V   —),  m ujtass  b a h ri  m u s ta filu n   (—  V  —)  va  fA ilA tun  (—  V  —)  ruknidan 
iborat.
H azaj  b ah ri  m afA Ilu n   (V  —)  asl  rukni  va  u n in g   tarm o q   ruknilaridan 
tu zilg an ;  A vazning  “ B ir  m ah v ash ”  g'azali  vazni  hazajning  tarm oq laridan 
paydo bo‘lgan.

---

Bir  m ahva  /   sherur  m aning  /   m urod im ,  /
K o‘b dur a /  nga asru e ’ /  tiqodim .  /
_ V / V - V - / V - /
Basit  bahri  esa  m ustafilun  (—  V  —)  va  fA ilun  (—  V  —)  ru k n larid an  
yasaladi.  Habibiyning “ Inson topar” g‘azali vazni m ustafilun tarm og‘i  (— VV 
—) va fAilun (—  V —)  asi  ruknida  yuzaga keldi.
H a r nim akim  /  istasa  in /  son top ar.  /
Topgali qas /  d aylasa im /  kon  topar. /  
- V V - / - V V - / - V - /
C hunki bu  sh e’r yozilgan basit  bahri  shu  m u stafilun  va  fAilun  kabi  aslga 
tayanadi.
Har vaznning nom i uning bahriga, baytdagi ruknlam ing soni va ruknlam ing 
zihofiga qarab qo‘yilgan. Vazn nomidagi birinchi so‘z shu vazn  kirgan b ah m in g  
nomidir.  Ikkinchisi baytning neeha  rukndan iboratligini bildiradi.  Bayt  sakkiz 
ruknli,  ya’ni  sh e’m in g   misrasi  to ‘rt  ru k n d a n   ib o rat  b o ‘lsa,  “ m u sa m m a n ” 
deyiladi,  bayt olti  ruknli b o ‘lsa,  “ m usaddas” ,  t o ‘rt  ruknli b o‘lsa,  “ m u ra b b a ” 
deb ataladi.  Uchinchi va  undan  keyingi so‘zlar ruknlam ing zihofmi anglatadi.
R ukn  butun  b o ‘lsa  “solim ”  deyiladi.  M asalan,  s h e ’rning  h ar  m israsida 
mafAIlun  rukni to ‘rt m arta qaytarilsa, uning vazni  “hazaji m usam m ani so lim ” 
deb  ataladi.  Agar  shu  vaznning  ikkinchi  va  t o ‘rtinch i  ruknlarining  ox irgi 
b o ‘g ‘inlari  tushirib  qoldirilgan  b o ls a ,  ya’ni  ru k n lar  “ h a z f ’  deb  atalu v c h i 
zihofga uchragan  bo  Isa,  “ hazaji  m usam m ani  m ah zu f”  vazni hosil b o ‘ladi.
M uzori’ bahri mafAIlun  (V —) va fAilAtun (— V —)  ruknlaridan yasalgan. 
M uqim iyning  “ Ey yori g ‘am gusor” g'azali  shu bahrning
- V / - V - V / V - V / - V - /
MaP Ulu/fAilAtu/m afA/lu/fAilun/
vaznida yozilgan.
M afAIlun  (V —) asi  ruknidan harb zihofiga k o ‘ra
M afAIlu  (V  - V )   va  m a rU lu   (V  - V )   qoladi.  FAilAtun  ( -   V  - )   asi 
ruknidan hazf zihofiga ko‘ra fAilun  (— V —),  kaff zihofiga ko‘ra fAilAtu (— V 
—V)  hosil  b o ia d i.  A ruzda  44 ta zihof bor,  u la rd a n ju d a  k o ‘p tarm o q  ru k n la r 
yasalgan.
M uzori’ bahrida m afA Ilun asi  ruknidan  9 ta  ta rm o q   rukn yaratilgan,  u la r 
quyidagicha:  m afA Ilu  (V  —V),  m afA ilun  (V  —  V  —),  faU lun  (V  —), 
m a fU lu   (—V),  m a f U lu n   (—),  fa’  (—),  m a f U I   (—  ~ ),  shu  b ah r b o ‘y ic h a

---

fAilAtun asl  ru k n id a  fA iLA tu  (—  V —V),  fAilAn  (—  V ~ ),  fAilun  (— V —), 
fAiliyyon  (—  V —  ' ) ,   fA ’  (~ ),  fa ’  (-)  tarm oq  ruk n lari  paydo b o ‘lgan.
H am m a b ah rlard an   h a m  shunga yaqin  holda turli tarm oq  ruknlar vujudga 
keladi.
N azm da talaffuz vaznga  b o ‘ysunadi va natijada  oddiy vaznsiz  nutqqa xos 
talaffuz qoidalari b a ’z a n  buziladi.  M umtoz poeziyada shunday b o ‘lib kelgan, 
h ozir esa bun d ay  qilish  m u m k in  em as.
Nazmda jum la gap em as, baytgayoki bandgato‘g‘ri keladi.  Nazm dagibo‘g‘in 
talaffuziga oid xususiyatlar quyidagilar:  “go'sht” ,  “to ‘rt” singari ikki va undan 
o rtiq   undosh  q a to r  kelgan  b o ‘g ‘inlar  misra  o ‘rtasida  bir  uzun  va  b ir  qisqa 
b o ‘g ‘in  (—  V),  m isra  o x irid a  o ‘ta  c h o ‘ziq  b o ‘g ‘in  (~ )  kabi  talaffuz  etiladi. 
C h o ‘ziq unlilaridan  s o 'n g   undo sh i b o r (“n ”  m ustasno)  “jo m ”,  “z o ‘r ” ,  “tir ” 
singari bo ‘g‘inlar ham   m isra oxirida xuddi o ‘shanday talaffuz etiladi.
So‘z,  q o ‘shim cha  oxiridagi  qisqa unlilar  m isra o ‘rtasida ham   qisqa,  ham  
c h o ‘z iq b o ‘g ‘in,  m isra oxirida faqat ch o‘ziq bo‘g ‘in hosil qiladi.  Ba’zi so'zlarda 
ikkilangan  to v u sh lard an  b i n  vazn  talabi bilan tu shib qolishi m um kin:  yetti- 
yeti:  q attiq-qatiq  singari.  E ndi  vaznga  solingan  n u tq   n am un alaridan   b a ’zi 
parchalam i o ‘qib ko‘ram iz.
Navoiyning “ F arh o d  va S hirin” dostoni hazaj bahrining  musaddasi  m ahzuf 
vaznida yozilgan:
T ariqi  ish  / q   ixfosi  /  da  m o hir,  /
Bu  yanglig*  ish /q   sirrin  qil /   di zohir;  /
Ki  F a rh o d a y  /   labon  ishqin  /   nihoniy,  /
X ira d d in   k o ‘r  guzur  erdi  /   nishoni  /
v
------ / V --------/ V  —  /
Erkin V ohidovning quyidagi she’ri:
T u n  b ilan  yig‘/la b d i bulbul /  g‘uncha hajri /  dog‘ida, /
K o‘z yoshi sh a b /n a m  b o ‘lib qol /m ish  uning y ap/rog‘ida /
_ v - / -   V  — /  —  V — /  — V —  /
fAilAtun  fAilAtun  fA ilA tun fAilun  (“T un bilan  yig‘labdi bulbul”)  ramal 
bahrining m usam m ani m a h z u f vaznida.
Y uqoridagi  m iso llard an   ayon  b o ia d ik i, aru zd a ochiq  (unli tovush bilan 
tugallanuvchi) b o ‘g ‘in  qisqa va ch o 'ziq  b o‘g ‘in, yopiq (undosh tovush bilan 
tugallanuvchi) b o ‘g ‘in c h o ‘ziq va o ‘ta cho‘ziq b o ‘g ‘in vazifasini bajaradi, o ‘ta 
c h o ‘ziq b o ‘g‘in b ir c h o ‘ziq va b ir qisqa bo‘g ‘in o ‘rniga o'tadi:

---

K o‘zim dadur /  jam oling /
K o‘n g ild a d u r/ xayoling /
M a f A ilu n /m a fA Il/