Erkin X u d o y b e r d iy e V adabiyotshunoslikka

Sujet  qismlari
Badiiy  asar  sujeti  b ir  n e c h a   tarkibiy  qism lardan  iborat  va  ular  o ‘zaro 
b o g ‘liq;  qism lar q atoriga  ek spozitsiya,  tugun,  voqea  rivoji,  kulm inatsiya va 
yech im  kiradi.  Ba'zi asarlarda sujetning prolog (m uqaddim a) va epilog (xotima) 
k a b i qism lari ham   b o ‘ladi.  A sarning o ‘zida sujetning b arch a qism lari boMishi 
s h a r t  em as.  A m m o tugun  va kulm inatsiya bo‘lishi zarur.  X ususan,  prolog va 
e p ilo g   kam   uchraydi.  Lirik asa rla rd a   esa  sujet  qism larini b irm a-b ir  qidirib,

---

topish ancha qiyin.  Ulardagi sujet qismlari haqida gapirganda, fíkrlar oqim ining 
boshlanishi.  m antiqli tarzda davom  ettirilishi,  rivoji,  yakunlanishi t o ‘g ‘risida 
so ‘z  yuritish,  kechinm a  tasdiqlanishi  yo  inkor  qilinishi  m um kin.  E pik  va 
dramatik asarlaming barchasida. lirik-epik asarlaming ko‘pchiligida ckspo/itsiya, 
tugun,  voqca  rivoji,  kulminatsiya,  yechim   mavjud b o ia d i.
Sujet  qism larining  h ar  biri  badiiy  asar  m azm unini  o ch ish da  m uay yan  
vazifani bajaradi.  Shunga ko‘ra ulam ing h arbirini alohida-alohida ko‘rib o ‘tish 
va aniq m ushohada qilish zarur.  Sujet  qism lari va qahram on  xarakteri  rivojini 
birga  tahlil  etm ay,  asar  m azm unini  shu nchak i  hikoya  qílib  b erish   q u ru q  
bayonchilikdir.  C hunki  sujet  xarakter tarixidir.
E kspozitsiya.  K o‘pchilik  asarlard a  yozuvchilar  su jetlard ag i  v o q e a la r 
boshlangunga qadar ishtirok etuvchi shaxslarning qanday yashaganliklari, o'sib, 
ulg‘ayishlari,  xarak ter xususiyatlarining shakllanishi haqida  hikoya qiladilar. 
Bu  hikoya asa r ziddiyati boshlangandan  keyin s o d irb o ia d ig a n   q a h ra m o n la r 
xatti-harakatlarin i  asoslash va shu  y o ‘l  bilan  kitobxonni  ularga tay yo rlash  va 
ishontirish  u ch u n  qilingan  dastlabki  zaruriyatdir.
Ziddiyat  yuzaga  kelgunga  q ad a r qiyofasini shakliantirgan sh a ro itn in g   va 
unda q aro r to pgan xarakter xususiyatlarining tasviri ekspozitsiya d e b  ataladi. 
Ekspozitsiya asarda ishtirok etuvchi shaxslarning badiiy his qilinayotgan ziddiyat 
davom idagi  xatti-harakatlarini  dalillash  vazifasini o ‘taydi;  h ay o tlari,  o ‘sish, 
ulg‘ayishlari  t o ‘g ‘risidagi  m a’lu m o tla r  turli  o ‘rin!arda  b erila d i.  0 ‘lm as 
Umarbekovning “Yoz yomg‘iri” qissasida  Munisxon bilan  Rahim jon Saidovning 
asosiy  voqealardan  aw algi  hayotlari,  lurm ush  qurishlari,  x arak tcrlarid ag i 
qirralarning shakllanishi turli b o b lard a  hikoya qilinadi.  B unday ekspozitsiya 
kechiktirilgan ekspozitsiya deyiladi.  Biroq ekspozitsiya asaming qayerida kelirmsin, 
h ar  doim   bir  vazifani  bajaradi,  y a’ni  kitobxonni  q a h ra m o n la r  b ilan ,  ular 
xarakteri  shakllangan  sharoit  bilan  tan ish tirad i,  u la m in g   keyingi  x atti- 
harakatlarini dalillashga yo‘l ochadi.
Biz  O ybekning  “ Qutlug4  q o n ”  ro m an i  ekspozitsiyasidan  YoM chining 
qishloqda  o g ‘ir hayot  kechiiganini,  on asi  o ‘lgach,  qarzga  b o tg a n in i,  yerni 
sotishga m ajbur boMganini va ukasini tashlab, Toshkentga  ish qidirib kelganini 
ham da shaharda,  tog‘asinikida ham   qashshoqlarcha kun  k o 'ray o tg an in i, turli 
toifadagi kishilar bilan tanishganini bilib olam iz.  Bularning  ham m asi bizning 
keyinchalik YoMchi qalbida og‘ir hayotga,  qashshoqlikka va kishilam i shunday 
turm ushga  m ahkum  etgan sharoitga  nisbatan  norozilik tuy g'usi uyg‘onishiga, 
ongining  o ‘sishiga,  milliy  ozodlik  harakatining  q ah ram o n ig a  aylanishiga 
ishonishim iz  uchun  imkon  beradi.
Dramatik asarlarda ekspozitsiya m a’lumotlari ko‘pincha ayrim  ishtirok etuvchi 
shaxslarning axboroti yo hikoyasida beriladi.  Izzat Sultonning “ Im on” dramasida 
YoMdosh va Sanjarovlaming asardagi asosiy voqealardan, ziddiyat boshlanishidan 
avvalgi, ya’ni  um sh yillaridagi yashash tarzlari,  xatti-harakatlari,  xulq-atvorlari

---

p ro fesso r Komilovning hikoyasi orqali  m a’lum qilinadi.  Ayrim  pyesalarda esa 
ekspozitsiya  m a ’lum otlari  vo sitalar tarzida, ya’ni aks etlirilayotgan ziddiyat 
so d ir b o ‘lgan  vaziyatning  o ‘zi orq ali yuzberadi.  S arvar A zim ovning  “Q onli 
s a r o b ”  dram asidagi vaziyatdan,  qahram onlarning o 'z a ro   m unosabatlaridan, 
t o ‘qnashuvlaridan ularning b ir vaqtlar o ‘z  m am lakatini  tashlab  ketganligini, 
ch e t elda turli ishlar qilganliklarini, doim o Vatan xayoli bilan yashaganliklarini 
va tu rli  voqealam i  boshlaridan  kcchirganliklarini bilib olam iz.
K o‘ram izki,  ekspozitsiya  a sa r  m azm unini  to ‘liq  o ch ish da  va  kitobxonni 
unga ishontirishda muhim ahamiyatga ega.
T ugun  va voqea rivoji. A sardagi  voqealar rivojini  boshlovchi ziddiyatlar- 
n in g   p ay d o  b o lish in i  ko‘rsatuvchi o ‘rinlar tugun deb  ataladi.  T ugun yuzaga 
kelgan  ziddiyatni ochib berish  yo‘lib ila n  kitobxonning asar mavzusini to ‘g‘ri 
tushunishiga imkon tug‘diradi.
N avoiyning «Layli  va  M ajn u n »   dostoni  tuguniga  Q aysning  Laylini sevib 
qolishi,  Laylining otasi sovchilaiga  rad javobi berishi  kiradi.  Tugun Qaysning 
m u staq il  fikrlovchi,  ch in   o sh iq ,  erkinlikni  sevishini,  o ‘z  biqiq  m uhitidan 
n o ro z i  kishiligini  k o'rsatadi.  T u g u n   Laylining  otasining  «jinni»  (M ajnun)ga 
o ‘z  qizini  yerishdan  o r  qilishi  bilan  b o g liq   boMgan  badiiy  kontliktga  ham  
tutashadi.
Asarda voqea rivoji ham  katta ahamiyatga ega.  U asartugunidan  boshlanadi. 
V oqea rivojida kishilar orasidagi  m unosabat va ziddiyatlar yuzaga chiqadi;  insoniy 
x a ra k te rla rn in g  tu rli-tu m a n   qirralari ayon b o ‘ladi,  shaxslarning shakllanishi 
va  ulg ‘ayish tarixi aks etadi.
A gar tu gun  kitobxonning asard a  ko‘rsatilgan  m uam m oni tushunishiga yo‘l 
o c h sa ,  voqea  rivoji ju m b o q n in g   hal  etilishi  yo‘llari  haqida  ham   m ulohaza 
tu g ‘d irad i.  “ Q u tlu g 4 qon”  ro m an id a g i voqealar rivoji  davom ida YoMchining 
m a ’n av iy boyishi,  zulm ga  q arsh i  kurashish zarurligini  anglay borishi,  zolim  
boylarga qarshi faol harakatga kirishishi, nihoyat,  ozodlikka chiqish mumkinligi 
yoMlarini tushuna boshlashi ayon b o ia d i. Shu voqealar rivoji yordamida kitobxon 
o n g ig a  ro m an   mavzusi,  ya’n i  insofsiz va diyonatsiz boylar bilan m ehnatkash 
xalq orasidagi  m unosabatlar m uam m osi kurash orqali hal b o iis h i to ‘g ‘risidagi 
fikr singdiriladi.
K uim inatsiya  va  yechim .  V o q e a la r  rivojidagi eng  keskin,  hayajonli jihat 
kulm inatsiya (cho‘qqi) deb ataladi.  Kuiminatsiya asarda  ko‘tarilgan muam m oni 
n ih o y a td a   o 'tk irlash tirib ,  k u ch a y tirib ,  t a ’sirchanligini  oshirib  borishi  bilan 
m azm u n d o rd ir.
“Q utlug4 q o n ”  rom anida Y o‘lchi singan ezilgan m ehnatkashlam ing kolonial 
zu lm g a  va uning malayiga aylangan b a ’zi mahalliy hukm dorlar zo ‘ravonligiga 
q arsh i q o ‘zg‘olon  ko‘tarishi  asa m in g  kulminatsiyasidir.  U  q o ‘yilgan  masalani 
ch u q u rro q , to ‘liqroq,  yorqinroq his etishimizga,  atroflicha tushunishim izga va 
eslab qolishim izga yordam  beradi.

---

Kulminatsiya faqat epik,  lirik-epik va dram atik asarlardagina  em as,  balki 
lirik  she'rlarda  ham   m avjud.  Ehtiros  bilan  yozilgan  h ar  bir  sh e’rdagi  fikr 
oqim ining yuqori  nuqtasi  kulminatsiyadir.
Kulm inatsiya  keng  k o ’Iamli,  yiriksujetii  asarlard a  faqat  bir o ‘rin dag in a 
em as, balki h a r b ir s u je t  chizig‘ida  bo‘lishi m um kin.  Biroq ularning barchasi 
asam ingum um sujet  oqimíga bo‘ysundirilgan b o ia d i.  Oybekning “ U lug‘  y o l ” 
rom anida  um um kulm inatsion  nuqtadan   tashqari  U m arali,  Z u m rad ,  U n sin  
xarakterlariga tegishli b o lg a n   alohida k ulm inatsion  n u qtalar ham  bor.  U la r 
asam ing har jo y -h ar joyida muayyan bir keskin hoiatlarni vujudga keltiradi va 
shu yo‘l bilan  hayotning  haqqoniy aks ettirilishiga  dastak b o ‘ladi.
Kulminatsiya yozuvchi uslubiga  ko‘ra asam ing  oxirida,  o ‘rtasida  va h a tto  
boshida ham kelishi  m umkin.
«Layli  va  M ajnun»  dostonida  kulm inatsiya  asar  ichida  (o ‘rtasid a)d ir,  u 
t o r t  qaltis voqeani o ‘z ichiga oladi:  a) ota-o n asi Q aysni  Ka’baga olib  b o rad i, 
uni  tavba qildirm oqchi  boMadi,  am m o  Q ays x u d o d an   ishqni  k uchaytirishni 
so'raydi; b)  Navfal  M ajnunga ko‘m aklashish  u c h u n   Laylining otasiga q arsh i 
urush ochadi va  bunda nstuniikka erishadi.  Otasi  Laylini o ldirm oq chi b o ‘ladi, 
buni  bilgan  M ajnun  urushni to ‘xtatadi va  Laylini o iim d a n  saqlab  q oladi;  v) 
Layli  Ibn  Salomga  pinhona  unashtiriladi,  Layli eshitib,  noroziligini bildiradi. 
Ibn  Salom  to ‘yda  ko‘p   ichib,  yiqilib  qoladi,  Layli  t o ‘y  kuni  tunda  sa h ro g a 
borib,  M ajnun bilan  uchrashib,  unga vosil boMadi  (iffat saqlangan h o ld a).
O lm a s Umarbekovning “Yoz y o m g iri” qissasi xuddi shunday kulm inatsion 
cho‘qqidan, ya’ni  M unisxonning oMdirilishidan boshlanadi.  Keyin esa  m u a llif 
shu  voqeaning  tafsilotlarini,  q and ay  so d ir  boM ganligini,  sab ab larin i  va 
m ohiyatini  oshkor etadi.  Bu  uslub yozuvchidan  katta  m ahorat  talab   q ilad i. 
Chunki dastlabki sahifalarda boshlangan dram atik holat asar oxirigacha d av o m  
qiiishi  kerak.
Kulm inatsiya  asam ing  eng  keskin,  h ay ajonli  o 'rn i  b o ig an lig i  sab a b li 
kitobxonni ziddiyat  qanday barham  top ish i,  yakunlanishi  haqida  o ‘y lash ga 
majbur qiladi. Tasvirlanayotgan voqea sirlarining qanday ochilishini ko‘rsatuvchi 
yoki kitobxonga uning hal etilish yo'llari  haqida tushuncha beruvchi o ‘rin  a s a r 
yechimi deb ataladi.  “Qutlug'  qon”da qo‘zg‘olonning bostirilishi va Yo‘lchining 
o ‘limi rom an  yechim idir.
Anglashiladiki,  ziddiyatlar asar tu g u n id a  yuzaga  kelib,  voqealar  riv o jid a 
keng k o lam d a ayon b o ‘la boradi,  kulminatsiyada nihoyatda yuksak o ‘tkirlik va 
keskinlikka erishadi ham da yechimda hal boMadi.
Proles va epilog. Asosiysujet rivojidan aw al beriJadigan o ‘ziga xos m uqaddim a 
prolog
  deb ataladi.  Prolog sujet  rivojidan oldin kelib,  asardagi voqealam ing en g  
dastlabki sabablarini ochishga dastyorlik qiladi.  Bu sabablar keyingi h o la tla r va 
harakatlar  mohiyatini  aniq-ravshan  qiladi.  S a rv a r  Azimovning  “Qonli  s a r o b ” 
dram asining  prologida  asosiy  q ah ram o n lard an   M avlono  Fig‘oniy,  S h ayx

---

Abdulfotih, Yurtolbek,  Saidxonlar birin-ketin sahnada paydo bo'lib,  uzoq yillar 
aw al o ‘zlarining vatanlaridan  ketib,  chet elga kclib qolganlari, sarson-sargardon 
bo'lganlari, ikkinchi jahon  urushi davridagi kechmishlari va kelajakka oid rejalari 
haqida so‘zlaydilar.  Bu so‘zlar ulaming keyingi xatli-harakatlari, qismatlari qanday 
sabablaiga ko‘ra shunday bo'lganligini tushunishga yordam bcradi.
O datda,  prolog asarning eng boshida bo‘ladi.  Lekin b a ’zan vozuvchilar uni 
asarning boshqa  qism lariga,  h atto  oxiriga k o x h irib  ham  qo'yadilar.  Bunday 
holni Gogolning “ Q o ‘rqinchli qasos”  deb atalgan  ertak-qissasida uchratam iz. 
A sarni  xotim alovchi  q o ‘shig‘ida  uzoq  yillar  a w a l  Ivan  va  Petro  ishtirokida 
fojiali  voqealar so d ir  b o ‘lganligi,  Ivanning  halokati  va  “q o ‘rqinchli  qasosi” 
haqida  hikoya  qilinadi.  X uddi shu og‘ir voqealar qissada  Danila  va  K aterina 
oilasida yuzbergan barcha baxtsizliklarning va  Petro qarindoshlaridan boMmish 
Jo d u g a r  qilgan  h a m m a  jin o y atla rn in g   dastlabki  sabablaridir.  Shunga  k o kra 
bandurachi qo ‘shig‘i asa r oxirida berilgan boMsa-da,  “Q o ‘rqinchli qasos” ning 
prologi hisoblanadi.
Yozuvchi  a sa r  y e c h im id a   p ersonajlarning  keyingi  taq diri  y etarlicha 
ochilm agan deb hisoblagan paytlarda epilogdan  foydalanadi.  Bundan tashqari, 
epilogda  san ’atk o r  asa rd a  tasvirlangan  voqea  va  xarakterlarga  nisbatan  o ‘z 
m unosabatini,  u la r u stid an   chiqaradigan  hukm ini  an iq ro q  ifodalashga  ham  
h arak at  qiladi.  A sarda  tasvirlangan  voqealar  va  x arak terlar  rivojidan  kelib 
chiqadigan  eng so ‘nggi  natijalarni aks ettiruvchi jihat  epilog deb ataladi.
Yozuvchi Abdulla Q ahhom ing “Sinchalak” povesti xotimasida, ya’ni epilogda 
qahram o n larn in g  asardagi asosiy  voqealardan  b ir n ech a yil  o ‘tganda  keyingi 
hayoti va ulam ing o ‘zaro munosabatlari, to ‘qnashuvlari qanday yakunlanganligi 
haqida ma'lumot beriladi.  Xususan, Qalandarovning kishilaiga munosabati ancha 
yaxshilanganligi,  S aid an in g   K ozim bek bilan  tu n n u s h   qurib,  sovxozga  ishga 
o ‘tganligi hamda Tojixonning  Hamidulladan ajrashganligi aytiladi.  Epilog oxirida 
yozuvchi:  “T aqdirini o ‘z  q o ‘liga  oigan odam larning  kelajagi,  albatta,  yorqin 
b o kladi,  hali  bu  n e ’m atg a  erishm aganlarning  kurash  yo‘lini  y o ritad i”  deb 
o ‘zining qahram onlariga b o ‘lgan munosabatini,  ulam ing hayot taqdiri haqidagi 
xulosalarini aniq -ravshan  ifodalaydi.
A sarlard a  v o q e a la rn in g   e ste tik   y ak u n lan g a n lig id an   ko ‘ra,  u la m in g  
hayotiyligi m u h im ro q   b o ‘lib  qoladi.  Bu  m asala asar sujeti  uchun  m uhim dir. 
B undan tashqari, badiiy sujetni aniqlashda asarning bosh qahram oni faoliyatiga 
ta y a n ish   lozim ,  c h u n k i  a sa r  niazm u n id an   kelib  ch iq adigan  g 'o y a shu  bosh 
qah ram o n  orqali ifoda qilinadi.  “ S an ’atkom ing erkinligi  ko‘zlangan g ‘oyaviy- 
b ad iiy   vazifalarni  y e c h ish n in g   eng  maqbul  su jet-k o m p o zitsio n   yechim ini 
to p ish ,  asarn ing  ich ki  q u rilish in i  uyushtirishga  individual  yondashish  bilan 
b o g ‘liq d ir” .  Y ozuvchi  a s a r sujetini  sh akllantirishd a  faqat  nazariy  fikrlarga 
su y an ish   bilan  k ifo y alan ib  qolm aydi.  E ndilikda  sujet q urishn in g o ‘zi q a t’iy

---

q o id alar  bilan  cheklanm aydi.  U  tasvirianayotgan  v o q e a la r  dinam ikasi, 
s a n ’atk o rn in g   u lar  m ag‘zini  chaqishi  bilan  b elg ilan ad i.  S ujet  qism larining 
o ld in d an   tayinlangan  b ir  o ‘rinda  kelishi ham m a  a s a rla r  u c h u n   shart em as. 
Ekspozitsiya  tu g tin d an   avvalgina  em as,  balki  keyin  h a m   keladi  (A bdulla 
Q ahhorning  “Q o 'sh c h n o r chiroqlari”  rom anida sh unday ).  Ekspozitsiya asar 
ichiga sochib yuborilishi  ham   m um kin. Tuguni ham ,  yechim i ham  b o ‘lm agan 
asar m azm unsiz safsatadan  boshqa  narsa emas.
Adabiyot  ilm ining  ko‘rsatishicha,  sujetning besh  xil  k o ‘rinishi  mavjud:
1.  Xronikal sujet.  Bunday sujetda voqea tarixiy va m antiqiy jihatdan birin- 
ketin,  izchil  ko‘rsatiladi  (m asalan,  P arda T u rsu n n in g   “ 0 ‘qituvchi”  rom ani 
sujeti shunday).
2.  Konsentrik sujet.  Bu xil sujetda  voqealar sabab-oqibat tarzida, bir markaz^a 
jalb etilgan holda bayon etiladi.
3.  Retrospektiv sujet.  Voqea  rivoji  to 'x tatilib ,  tarix ga  m urojaat  qilinadi, 
ya’ni ortga qaytiladi (A bdulla Q odiriyning “0 ‘tgan  k u n la r”  rom ani shunday 
sujetga ega).
4. Assotsiativ sujet.  Bunisi obyektiv tasvir bilan birga subyektiv his-tuyg‘ular, 
xotiralar, tasaw urlar ham  aks ettiriladigan,  psixologizm ga tayangan  sujetdir, 
iehki  kechinm alar,  o ‘y  va  ehtiroslar  ham   sujetda  o ‘rin  olad i  (O ybekning 
“ Q utlug‘  q o n ”  roinani shunday sujet bilan  tanilgan).
5.  Sintetik sujet.  Q orishiq tarzli sujet  xilm a-xil tasv ir usullariga suyanadi, 
tahlil  realistik boMadi,  hayot turli y o ila r  bilan t o i a  k o ‘rsatiladi,  voqea tasviri 
determ iniv  (sababli bog‘lanish tarzida)  ko‘rinadi (O ybekning  “ Bolalik”  asari 
sujeti shunaqa).
Sujet  badiiy  asar  qah ram o n i  tarixidir,  shu  sab ab li  u  bosh  qah ram o n  
obraziga asoslanadi.  Buyuk Navoiyning “ Farhod va  Shirin”  dostoni1 54 bobdan 
iborat, oldingi  11  va oxirgi  2 bob sujetga kirm aydi,  u lar m uqaddim a va epilog 
o ‘rnidadir.  Asarda avtor obrazi  (rivoyati)  va  h a r b o b   oxirida  lirik chekinish 
h am  asar boshidan oxirigacha davom  etuvchi  epik voqea  m avjud,  dem ak, bu 
doston lirik-epikdir, sujeti  ham  shunday sujet  ekspozitsiya (tanishuv), tugun, 
voqea  rivoji, kulminatsiya (cho‘qqi), yechim kabi qism lardan  iboratligi m a’lum.
Ekspozitsiya  12,  13-boblami o ‘z ichiga  oladi.  U bizni C hin (Xitoy) xoqoni, 
uning o ‘g‘li  Farhod va  F arhodning muallimi donishm and   bilan uchrashtiradi. 
Ekspozitsiya  Farhodni iste’dodli bola sifatida ko‘rsatadi.  U ning o'qishi haqida 
shunday deyilgan:
Agar bir qatla  ko‘rdi  h ar saboqni,
Yana ochm oq yo‘q erdi ul  varaqni (70-bet).
1  ( A lis h e r  N a v o iy .  M u k a m m a l  a s a r l a r   t o 'p l a m i .  Y ig irm a   t o m l i k ,   s a k k i z i n c h i   to m .  X a m s a . 
F a r h o d   v a   S h irin .  T.:  “ F a n ” ,  1 9 9 1 )

---

Tugun  14-32-boblardagi voqealardasodirbo‘ladi.  Ekspozitsiyadan keyinroq, 
hali yosh bola b o ‘lgan  F arhodda g‘oyibdan  sevgi paydo b o ‘ladi  va  Farhodni 
“Z a ’faron q ila m a n ”  deydi,  bu  ham   hali tu gun em as,  balki  tugunning paydo 
bo'la boshlashi  edi,  ch unki hali F arh o d  kimni sevadi,  uni ko‘rganm¡,  seviküsi 
ham   Farhodni  sevadim i degan savollaigajavob yo‘q edi.  D ostonda oliy tuyg‘u 
ehtiro si-h ijro n   g ‘am i  va  aldang an  sevgi  m avzusidir.  U n d a  ijtim oiy  zulm , 
zo ‘ravonlik,  so x ta  m u habbat  bilan  m ajoziy (dunyoviy)  ishqi  haqiqiy (ilohiy) 
ishqqa aylangan kuchli hayajonlaro‘rtasidagi ziddiyat konfliktni yuzaga keltirndi 
va bu  konflikt  doston sujetiga dastak bo ‘lib qoladi.
G 'a m g in lik   —  F arh o d n in g   m uhim   belgisi.  X oqon  o ‘g‘lini  b u n d an   xalos 
etish uchun to ‘rt q a sr qurdiradi.  F arh o d  qurilishda  M oniydan naqqoshlikni, 
B oniydan  m e ’m o rlik n i,  Q o ra n d an   tosh  y o ^ is h n i  o 'rg an ad i,  ko ‘p  ilm larni 
egallaydi. A m m o  F arhodning g ‘ami kamaymaydi.  U  otasi xazinasida  Iskandar 
oynasini ko‘rib qoladi,  bu o y n aduny oni ko‘rsatadi.  M a’lum bo‘ladiki,  yunonga 
borilsa,  oynadagi  sir ochiladi.  Shunda  F arhod otasiga yuzlanib:
D edi:  H a r  ishni  qilmish  odam izod,
T afak k u r birla bilmish odam izod.
U lu m   ichra m ango to bo‘ldi madxal,
T o p ilm a s m ushkile  m en  qilm ag‘o n  hal  (122-bet).
deydi.
X o qon  va  m e h rib o n   v azir  M ulkoro  F arh o d n i  yunon  m am lakatiga  olib 
boradi.  F a rh o d   S u h a y lo   hakim  g ‘o riga bo rib ,  Isk a n d a r ko‘zgusini egallash 
uchun  yo‘ldagi ajd ah o n i yengib, A hram an  devni oMdiradi, g ‘ordagi  Iskandar 
oynasi  taq o zo si  b ila n   bu  yerga  kelding,  y an a  bo rib ,  u  o y n ani  k o'rishin g 
kerak,  deydi.  S u q ro t  h akim   F arh o d g a ta s a w u f  va  ishq t o ‘g ‘risida  sh u nd ay 
deydi:
M ajoziy ishqdin o ‘ftansa joning,
Borib sayli fanog'a xonum oning.
H aqiqiy ishqdin  esgay nasim e,
Y e tib   o n in g  nasm idin shom im e.
B o lib   m a ’shuqi  asliy chorasozing,
H aqiqatqa badal b o ‘lg‘ay m ajozing (181-182-betlar).
F arh od  C h in g a   qaytgach,  Isk an d ar  k o ‘zgusini  k o 'rad i,  u n d a  A rm an 
m a m la k a tin i,  S h ir in n i  va  o ‘zin i  k o ‘rib,  S h irin n i  sevib  q o lad i,  ahvoli 
o g ‘irlash ad i.  U n i  d en g izg a  sayo h atg a  olib  chiqishad i,  b o ‘ro n   x o q o n   va

---

M u lk o ro n i  C hinga  olib borib tashlaydi,  F arhod  esa  b ir  p a rc h a   taxta  ustida 
qolib, yaman savdogariariga duch keladi.  Shopur bilan tanishadi, savdo kemasini 
dengiz qaroqchilaridan himoya qiladi.  Shopur Farhodni Y am andan Armaniyaga 
olib  boradi,  chashm adan  qasrga,  ariq qazib,  suv  keltirish  u c h u n   ishlayotgan 
xalqqa duch kelishadi.  Farhod:
H u n am i asrabon  netkum dir oxir,
Olib tufroqqam u  ketkum dur oxir,  (2 3 0 -b et).
deydi va tog‘ qazuvchilarga yordam bera boshlaydi.  Shirin buni eshitib, qurilishga 
yetib keladi,  Farhod  va  Shirin bir-birini ko‘rib, sevib qolishadi.  Tugundan bu 
sevgi oqibati nima b o ‘ladi degan xulosa kelib chiqadi. T ug un  orqali  Farhodning 
ko'ngli yumshoqligi, sevgi ta’sirida savdoyi, devona sifat  boMganligi ozib ketishi, 
k o ‘p  yig 'lashi,  h u n a rm a n d   va  bilim don ligi,  m e rg a n lig i,  qahram onligi 
oydinlashadi,  xarakterida o ‘zgarishlar yuz beradi.
Voqea rivoji 33-36-boblami qam rab oladi.  Farhod qasr qurib, oldida “ Bahrun 
najol”  hovuzini yuzaga keltiradi.  Unga Farhod qazigan “N ahrut hayot” arig‘idan 
suv  keladi.  Suv  “Aynul  h ay o t”  chashm asidan  oqib  k eladi.  Shirin  F arhod 
sharafiga  ziyofat  beradi.  Arab  va  E ron  shohi  Xisrav  P arvez  Shiringa  sovchi 
yuboradi.  Farhod voqea rivojida mislsiz mehnat jasoratini k o ‘rsatadi. Shu sababli 
N avoiy bu dostonni  “m e h n atn o m a” debataydi.
37-42-boblar  kulm inatsiya  (c h o ‘qqi)  dir.  S ujetn in g   b u   qism i  shu  bilan 
izohlanadiki,  Shirin  Xisrav  yuborgan  odam larga  m e n   tu rm u sh   qurm oqchi 
em asm an,
Manga neyoru  ne oshiq havasdur,
A g arm en  odam  o ‘lsam   ushbu basdur,  (2 93-bet).
d eb javob qiladi.  Xisrav bun d an  g ‘azablanib, qo‘shin  to rtib  keladi, Armaniya 
qo‘ig‘onini qamal qiladi.  Farhod mardlik namunasini ko‘rsatadi.  Navoiy deydiki, 
b u n d ay  paytda  xato  ham   chiqishi  m um kin,  lekin  x a to   h aq   ishda  kam chilik 
hisoblanm aydi:
X atodin xolí erm as odam izod,
Erur haq ishda sahv etm oqdin ozod  (308 -bet).
S h o ir sevish-sevilish  m uam m osini  ham  t o ‘g ‘ri  h al  qiladi:
N edin  F arhod anga ch u n  bo‘ldi oshiq,
Erur ko'ngli aning birla  muvofiq  (309-bet).

---

Navoiy asli  F arh o d n in g  bezarar,  b e o z o r odam ligini ta ’kidlaydi:
Y o ‘q  ersa  yo‘q edi m um kinki  ul zor,
T egurgay poshshaning parriga  ozor (314-bet).
Xisrav yuborgan  hiylagar Farhodga dori sepilgan gulni  hidlatib,  uní behush 
qiladi va Xisravga keltiradi. Xisrav va  F arhod o ‘itasida savol-javob (bahs) bo‘lib 
o ‘tadi,  F arh o d  bu bahsda o'zining qo ‘rqm as,  dono,  bosiq ekanligini namoyish 
qiladi,  X israv  esa  o 'z in in g   qiziqqon,  q o 'p o l,  p o ‘pisachi  ekanligini  bildirib 
qo‘yadi, m a’naviy yengiladi.  Farhod Salosil qal’asidan zindonga solinadi.  Farhod 
kulm inatsiyada ja n g  va bahsda m ardlikni, aql-u zakovat,  farosat va ziyraklikni 
ko‘rsatadi.
4 3 -5 2 -b o b lar sujetning  yechim idir.  Xisrav  S hopum i,  u  bandi  F arh o d   va 
Shirin xatlarini bir-biriga olib borgani uchun qamoqqa oladi,  Farhod qam oqda 
Shiringa  yozgan  xatini  “ oxiri xayrli b o ‘lsin”  deb tugatadi,  og‘ir ahvolda  ham  
hayotdan um idvorlikni q o ‘ldan berm aydi.  Xisrav Farhodga  m akkor kam pim i 
yollab yuboradi,  kam pir Farhodga Shirin zahar ichib o ‘ldi deb,  yolg‘on gapiradi, 
Farhod  vafot  etad i.  Shirin  Farhodni jasadini  oldirib keladi,  Xisravning  o ‘g‘li 
Sheruya otasi o ‘ldirilgach,  Shiringa yaqinlashish uchun,  Shopum i qam oqdan 
ozod qiladi.  S hirin  F arhod jasadi ustida jo n  beradi, buni ko ‘rgan  M ohinbonu 
ham olam dan o ‘tadi.  Farhodning amakivachchasi-lashkarboshi  Bahrom Xitodan 
kelib, A rm aniyaga yangi podsho tayinlaydi,  Sheruya tovon to ‘laydi.
Navoiy F a rh o d  va Shirin sevgisi yechim i to ‘g‘risida shunday xulosa qiladi:
0 ‘ta r d am  uyla  foniy b o id i m utlaq,
K im ,  ul  ishqni  boqiy  ayladi  haq.
V ujudin o ‘rtab ul so‘z -u  gudozi,
H aqiqatqa badal bo'ldi majozi.
T u tu b  soqi-yi vahdat jo m i tavfiq,
N asibi ayladi  haq  rohi tahqiq.
B aqo shahrida sultonliqqa yetti,
Haqiqat  mulkida xonliqqa yetti (449-450-betlar).
S h o ir yechim da Xisrav to ‘g ‘risida shunday kinoya qiladi:
Birovg‘akim , bitrovdin yetti ofat,
H am onokim  qatig‘ro q d u r mukofot...

---

Sitam din bas ilikni chekm ak a’lo,
Vavou  m ehr tuxm in  ekm ak avlo.
C hu  m azra’  ichra  sochting  h ar ne d o n a,
H am ul dona, ko‘targung jovidona  (437-bet).
Y echim dan  ayon  b o ‘ladiki,  F a rh o d   va  S hirinning  m ajoziy  (dunyoviy) 
ishqi haqiqiy (ilohiy) ishqqa aylanadi.  Zolim  Xisrav va  u ning  o ‘g ‘li Sheruyani 
hayot jazolaydi.  Vafo,  m ehr unib chiqishi  uchun vafo va  m e h r u ru g 'in i ekish 
lozim .  S hohlik,  zo ‘rlik,  tengsizlik,  zulm   sevgining  d u sh m a n id ir degan  fikr 
dostonning g‘oyasidir.
Xulosada shuni ham alohida aytib o ‘tish kerakki,  Navoiy “ F arhod va  Shirin” 
d o sto n id a o ‘z  zam onidagi bir q a n c h a   illatlarga  sham a  q ilad i va  u lard an  o ‘z 
noroziligini bildiradi.  Bu esa dostonning  rom antik sujeti realizm ni jonlantirib 
va yorqinlatib yuboradi:
1)  S hoh  o ‘lkaning  bezagidir:
Bu  kun  chun shah  zam onning a ’qalidur,
M u n a w a rk o ‘ngli davlat  m ash’a lid u r(1 3 0 -b e t).
Erursen sh o h -ag ar ogohsen sen,
A garogohsen sen -sh o h sen   sen.  (462-bet).
A m m o hayotda ko‘pincha buning teskarisi b o lad i.
2)  Shoh  Farhodni  dorga  osm o q ch i  b o ig a n id a   xalq  ich id a  bunga  qarshi 
g ‘a la -g ‘ovur,  g‘ulg‘ula  boshlanadi.  X alq  zolim   X isravni tu tib  olib,  turm aga 
qam aydi (436-bet).  Navoiy deydi:
Ichib may,  saitan at  ilm ay ko'zum ga.
Qilay zulm,  elga qilg‘uncha, o'zum ga  (297-bet).
3) Zolim  falak,  zam on  Farhod og‘zig‘a “zahar tom izad i” .  Shirin  Farhodga 
yozgan  x atida  aytishicha,  falak  z u lm n i  kasb  qilib  o lg a n ,  ayriliq  soluvchi 
o ‘sh a d ir (55,527-528-betlar).
C hu aylabtur s im e h ri tez raftor,
Seni biryon,  m e n i  b iryon   giriftor  (3 73 -bet).
4) Toj egasiga  chinakam   ishq begonadir.  C hunki s h o h la r k o ‘p in cha  ko‘p 
nikohli  (ko‘p  xotinlikka  asoslangan)  o ila tip ig a m a n s u b   b o ‘ladilar.
5)  D ostonda bosqinchilikva urush qattiq qoralangan.

---

6) T arixda A bdullatif hokim iyatni q o ‘lga olish uchun otasi  Ulug‘bekni qatl 
etishda bosh  rolni o ‘ynagan edi.  D osto n d a  Sheruya Shirinni tortib olish uchun 
otasi Xisravni  o ‘ldiradi.
7)  N avoiy davrida tarki dunyo qilish,  qalandarlik va zohidlik qilish  hollari 
yo‘q em as edi.  S hoir kishilami  diniy e ’tiqod va m ehnatga  undadi.
8) C h in  xoqoni o ‘g ‘li Farhodga podsholikni topshirm oqchi b o ia d i,  Farhod 
esa unam aydi.  Bu o ‘rin shoir davrida kuchaygan taxt uchun  kurashishga qarshi 
qaratilgan.
9)  F a rh o d   S u q ro td an   m axily  ilm larn i  ham   o ‘rgangan  edi.  U  b ir  ismni 
aytsa,  z in d o n   eshiklan ochilar,  u esa tashqariga  chiqib ozod,  sayr qilib yurar, 
y an a z in d o n g a  qaytib  kelar edi.  N ig o h b an d   (soqchi)lar  F arh o d n i  valiy  deb 
o ‘ylab,  u n g a  xohlagan  joyingizga  ketavering,  deyishadi.  A m m o  F arho d 
unam aydi,  m e n   ketsam , podsho m en   u ch u n  sizlarni jazolaydi,  deydi.  Navoiy 
o ‘zboshim chilik,  m onarxiyachilik d av rid a qonunchilik va olijanoblikni ilgari 
surdi.
“ F arh o d  va S hirin”  dostonisujetiga haqiqiy m uhabbat insonni h ar jihatdan 
poklaydi deg an estetik ideal asos qilib olingan.
D o sto n  sujeti  bosh q ah ram o n n in g  tu g llish id a n  vafot  etishigacha b o ‘lgan 
v oqealarg a suyanadi.  Bu  shu  asa rn in g   epiksujet  tipid ir.  D astlab  m en   yosh- 
m an ,  ta jrib a siz m a n   deb,  p o d sh o   b o   lishga  norozilik  bild irg an  F arh o d  
h u n arm a n d lik ,  bilim donlik,  ishchanlik va m ardlikni  ko'rsatishgacha bo'lg an 
katta amaliy va m a’naviy takomillashuvga erishadi.  Farhod o ‘zbek adabiyotining 
eng yetuk ishlangan qahram onidir.
K om pozitsiya
Y ozuvchi  m uayyan  tu rm u sh   m an za rasin i  aks ettirar ek an ,  u n i  o ‘quvchi 
ko‘z o ‘n g id a  b u tu n  to ‘laligi va yaxlitligi bilan  nam oyon qilish  u ch u n   asarini 
m a ’lu m  shaklga soladi. Adabiy asa rn in g   barcha qism lam i o ‘zaro  birlashtirib 
turuvchi,  m uayy an  hayotni vaxlitlikda va m uallif nuqtayi nazariga m os holda 
obrazli aks ettirishga yordam  beruvchi qurilishi  kompozitsiya deb ataladi.
K om pozitsiya nihoyatda m azm undortush unchad ir.  U o ‘zining m urakkab, 
biroq an iq  qonuniyatlariga ega.
B iror asa r kom pozitsiyasi,  y a’ni tuzilishi haqida fikr yuritish u ch u n   undagi 
voqealar,  h o d isa va shaxslar nim a m aqsadda kiritilgani xususida o ‘ylab ko‘rish 
kerak boMadi.  M aqsad aniq b o lm a s a ,  harakat  ham ,  ya’ni kiritilgan voqealar, 
u la rd a   q a tn a s h a d ig a n   shaxslar  h a m   tartibsiz  b o ia d i.  Shu  sababli  asar 
k o m p o zitsiy asin i  an iqlash  u c h u n   m a ’lum   birlikda  turgan  narsa,  voqea  va 
shaxslam ing n im a  m aqsad bilan birlashganiga diqqat qilish lozim.  Shu  narsa

---

aniqlanm asa,  asardagi birfikni va uning qismlari bajaradigan  vazifasini anglab 
olish  m ushkul.
Adabiy asarda narsa,  voqea va shaxslami bir nuqtaga  yig‘adigan  kuch bor. 
Bu  g ‘oya,  niyat,  yozuvchi  ifodalam oqchi  boMgan  fik rd ir.  Shu  yo‘sinda 
san ’atkom ing e ’iibor beradigan diqqat markazi paydo b o ‘Iadi.  Vozuvchi qamrab 
olingan  hayot  m aterialida  nim aiarnidir diqqat  m arkazida tu ta d i.  nim alam idir 
o 'z in in g  diqqat  m arkaziga olm aydi. Y a’ni har b ir n arsa,  voqea,  shaxsga ifoda 
qilinm oqchi  b o ‘lgan  g ‘oya,  n iyatdan  kelib  chiqib  o ‘rin   beradi.  Yozuvchi 
A Tolstoy:  “ Maqsadsiz yoza berish mumkin em as”ligini aytib, kompozitsiyani 
“sa n ’atkor diqqat  m arkazining belgilanishidir” ,  — d e g a n   edi.
K om pozitsiyani  shu  xilda  t a ’riflash  qadim   z a m o n la rd a n   beri  bor  edi. 
S an ’atkom ing dem oqchi  boMgan gapi asam ing  hajm ini belgilaydi.
Demak, badiiy asam ing tuzilishi, tashkil topishida yozuvchi ilgari surmoqchi 
bo‘lgan  fïkr, g ‘oya «isosiy kuch hisoblanadi.  “0 4tgan  kuniar”  rom anida yozuvchi 
A bdulla  Q odiriy diqqat  m arkazida  xonlik zulm i  avjiga  ch iq q an   b ir davrda, 
oddiy  m ehnatkash  kishilar  u  y oqda  tursin,  hatto  O ta b e k ,  K um ush  singari 
hokim  sinf vakillari ham  baxtli b o ‘la  olmasligi, taqdiri  fojiali  ekanligi haqidagi 
niy atn i  ifodalash  m aqsadi  tu ra d i.  T an lan g an   h a m m a   o b ra z ,  voqea  va 
tafsilotlargacha asardagi  m aqsad  orqali, ya’ni  k o 'z d a  tu tilg a n  g ‘oyani yetarli 
darajada ifodalash nuqtayi  nazaridan kelib chiqib joylashtiriladi.  Agar Abdulla 
Qodiriy ham m a  narsani asosiy maqsadga bo‘ysundirm aganda rom an g‘oyaviy- 
b a d iiy jih a td an  m ukam m al  chiqm agan bo‘lar edi.
Eng yaxshi  badiiy asariarda  h a r bir bob,  boblardagi h a r  b ir  m anzara  ham 
o ‘z m arkaziga ega bo 'ladi. A na shundagina adabiy asa r z a ru r izchillikka ega 
bo'lishi mumkin.  Barcha m arkazlar aniq va ravshan yozilgan, haqqoniy bo'lishi, 
personajlar xarakterining rivoji,  ruhiyati bilan  bogM anishi,  asosiy  m arkazga 
borib  q o ‘shilishi  lozim.  Barcha  chekka  m arkazlam in g  yig‘indisidan  badiiy 
asaming yagona markazi vujudga keladi. Bosh markazning asosiy belgilari chekka 
m arkazlam ing sifat  xususiyatiarini keltirib chiqaradi. S.Ayniy yozgan “ Qullar” 
romanining birinchi qismida kompozitsion markaz o ‘tgan asrda 0 ‘rta Osiyodagi 
qullam ingtaqdirini ko‘rsatishdan iborat.  Har bir bob o ‘zining alohida markaziga 
ega.  Ayniyning m ahorati shundaki,  boblam ing  h a rb irid a g i  m arkaz um um iy 
m arkazning nuri bilan  yoritilgan.  G o ‘yo um um iy m ark az  m ay da b o ‘laklarga 
bo‘linib, o'sha boblarga joylashganga o ‘xshaydi.
Shu  rom anning  birinchi  qism idagi  o ‘n  yettinchi  b o b n i  eslaylik.  U nda 
buxorolik  A bdurahim boyning  ta ta r   savdogari  bilan  u ch rash u v i  va  suhbati 
tasvirlanadi.  Suhbatda har narsa to ‘g ‘risida tartibsiz  ravishda gapirilavermaydi. 
Birinchidan,  bu  manzarada  ikki tafsilot — tatar savdogarining suhbat  davomida 
te z - te z   issiq  choy  so ‘rab  tu rish i  va  gap  o ra sid a  “ ...sh u la y ,  sh u lay ” ni 
takrorlayverishi bu suhbatga jonlilik bag‘ishlagan.  Bu  y erd a  en g asosiy narsa

---

shuki,  m uallif kitobxonlam ing e ’tiborini suhbat m azm unidan  kelib chiqadigan 
yagona markazga jalb  qiladí. Suhbatning m azm uni esa ms podshohining farmoni 
bilan qullam ing o zo d   qilinishi va Abdurahim boyning kelajakda  o ‘z qullaridan, 
ya’ni  boylik  m an b a y id a n   ajralib  qolishi  natijasida  za rar  k o'rishidan  iztirob 
chekishi, tatar savdogarlarining qullam ing ozod qilinishi boyga  foyda ekanligini 
tushuntirishgn  z o ‘r   b erib  urinishidan  iborat.  Ikki  boy  suhbatlashar  ek an , 
nim alar  h aq id a  gap lashm aydi,  deysiz.  Biroq  yozuvchini  aw alo   qu llam in g  
taqdiri  q iziq tirad i,  sh u n in g  uchun  h a m ,  m u allif boylar suhbatining  m azkur 
holatini,  a sa r  q a h ram o n larin in g   taqdiri  to ‘g ‘risida  so ‘z  boradigan  qism ini 
tasvirlaydi.  M u allif bobning m arkazi oldiga q o ‘yilgan  m aqsadni bajarish bilan 
chegaralangan.
“Q ullar”  ro m an in in g  bu bobida bir m anzara va bír markaz mavjud b o lib , 
ular asarn in g  u m u m iy  m arkazi bilan b o g la n ib  ketgan.
Ba’zan  badiiy asarlarda bobning yagona markazi bilan bir qatorda bir necha 
voqea beriladi va  ularning harbiri o ‘z markaziga  ham ega bo'ladi.  Bu m arkazlar 
esa  bobning  m ark azi  bilan,  sh u ningdck ,  asarning  um um iy  m arkazi  bilan 
uzviy  ravishda  b o g ‘lanib  ketadi.  O ybekning  “ N avoiy"  rom anidagi  ikkinchi 
bobni eslaylik.  Bu  bobning  m arkazi Alisher  Navoiy insonparvarligining asosiy 
nuqtalari  m ohiyatini ochib berishdan  iborat.  Bu g ‘oya keyinchalik b utun  asar 
davom ida to b o ra  kengroq ochila boradi.  Bu  bob uch manzaradan  iborat b o lib , 
ularning  h a r  biri  o*z  m arkaziga  ega.  Birinchi  m anzarada  A lisher  Navoiy 
shohning  m uhrdorligi vazifasiga tayinlanishi m unosabati bilan  uning  uyidagi 
inehm ond orchilik tasvirlanadi. O 'quvchini bu yerda qahram onning m ehm on 
kutish  m aro sim i  o rtiq ch a jalb  etm ay d i,  balki  ikki ulug‘  odam ning -   Navoiy 
va Sultonm urodning uchrashuvlari, Alisheming o ‘z ideallari, fan va madaniyatni 
rivojlantirish t o ‘g ‘risidagi  m ulohazalari  uning e ’tiborini tortadi.  Xuddi ana shu 
narsa voqeaning markazi.
Bu  b o b n in g   ikkinchi  voqeasida  yozuvchi  diqqati  N avoiyning  o ‘z  ukasi 
D arveshali  b ila n   suhbati  va  bu  su h b atd a  davlat  ham da  h uk m d o r  faoliyati 
to ‘g‘risidagi ideali yuzasidan ilgari surilgan  mulohazalariga qaratilgan.  Keyingi 
voqeada esa yozuvchining diqqat m arkazi Alisher Navoiyning X o‘ja  Afzal bilan 
uchrashuvi va  m am lakat,  xalq hayoti,  kelajagi to ‘g ‘risidagi  ideallari  haqidagi 
m ulohazalari tasviriga qaratilgan.
K o‘rinib tu rib d ik i,  bobning  u m um iy m arkazi g o ‘yo  uch qism ga  boMinib, 
alohida v oqealarga joylashtirilganga  o ‘xshaydi.  Lekin  bu uch voqea m arkazi 
bobning u m u m iy  m arkazidan kelib chiqqan,  o ‘z navbatida bu bob,  rom anning 
um um iy m arkazini vujudga keltirishda  ishtirok etadi.
K om pozitsiyaning yana m uhim   m asalalaridan biri muvofiqlikdir.  Bu yerda 
ayrim tafsilotlar, epizodlam ing,  voqealar tasviri va obrazlaming asar markaziga, 
yozuvchi  m aq sad ig a  muvofiqligi  k o ‘zda tutiladi.  H ar bir dalilning  m uayyan

---

sharoitga muvofïqligini sezish va aniqlash u  ishtirok etayotgan m anzara,  bob va 
u m um asar m arkazini  his  qilish  va aniqlash orqaligina b o ‘lishi  m u m k in .
Agar badiiy asar boblari va v oqealarida yozuvchining diqqat  m ark azi aniq 
va ravshan  sezilib turm asa,  fakt  yo tafsilotlarning  muvofiqligi  haqida gapirish 
m um kin emas.
K om pozitsiyaning  m uhim   to m o n la rid a n   yana  biri  m e ’y o r  m asalasidir. 
Haqiqiy  yozuvchi  asar  ustida  ishlar  ek an ,  o ‘zining  hajm   jih a tid a n   q a t’iy 
chekianganini his qiladi.  U ayrim talsilotlar va dalillar tasvirini o ‘zboshim chalik 
bilan c h o ‘zish yoki chcklab qo'yish  huquqiga cga em as.  M e’y o r m asalasi har 
bir  tafsilot  va  voqeaning  m arkazga  nisbatan  muvofiqligiga  bogMiq  boMadi. 
Muvotlqlik darajasi hamisha tasvir oMchovini belgilab bcradi.  M arkazga m utlaq 
darajada tafsilot va  voqealar.  m a n za rala ro rasid a ularning  asosi hisoblangan, 
ya’ni  m arkazni  ifodalovchi  d e ta l,  voqealargina  mufassal,  k eng tasvirlanadi. 
“ N avoiy”  rom anining beshinchi  bobidagi  voqea va tafsilotlarning  m e ’yorini 
eslaylik.  Bu bob birinchi qism ining  m arkazi o ‘z birodarlarini  o ‘ldiruvchilarç»a 
Alisher Navoiyning  munosabati va aqlning kuch-qudratiga  b o ‘lgan  ishonchini 
ko'rsatishga da'vat qilgan.  Bu qismda voqea tafsilotlami tasvirlash shakli-o'lchovi 
xuddi ana shu  markazga qat’iy b o ‘ysundirilgan.  M uallif ortiqcha detallashtirishga 
yo‘l qo‘ymaydi.  Shuningdek,  yaltiroq tasvirlar bilan  ham  m ashg'ul boMmaydi. 
Bulaming barchasi  m azkurqism ning markaziga muvofiqdir. Y odgor M irzoning 
H usayn  Boyqaroga  qilgan  hujum i,  B oyqaroning  harbiy  m a h o ra ti,  Alisher 
N avoiyning  m am lakat tarixi,  taqdiri  haqidagi  o ‘ylari yuzasida g ap b o i^ a n d a  
ham   m u allif fikrlam i juda  ixcham  jo y lash tirad i,  so‘zlam igina  em as,  hatto 
tafsilotlam i  ham   kam   ayttiradi  —  yozuvchi  uslubi  fikm i  lo ‘n d a   qilib  aytish 
bilan  izohlanadi.  Roman  muallifi Y odgor  M irzoning butun  h ayotini,  Husayn 
Boyqaro  haqidagi b a ’zi  m a 'lu m o tla m i,  m am lakatning o ‘tm ish i  to kg ‘risidagi 
fîkrlarni  ikki  sahifaga sig‘diradi.  B u lam in g  ham m asi kitobxonni  keyinchalik 
keng yoritiladigan m uam m olarning tarixidan xabardor qiladi.
R om an  m uallifi  kitobxonni  asosiy  sharoit  bilan  tan ish tirib ,  o ‘z   badiiy 
maqsadiga erishgach, o ‘sha qismning markaziy kuchga kiradigan o ‘rinlari tasviriga 
o ‘tadi.  N atijada Alisher Navoiyning  H usayn  Boyqaro bilan  u ru sh la rv a   ulam i 
davom ettirish to ‘g‘risidagi masala tufayli tug‘ilgan to'qnashuvidan  iborat b o ‘lgan 
voqea beriladi.  Bu o'ringa kelib, yozuvchining qisqa axborotlar bilan cheklanishi 
m um kin b o ‘lm ay qoiadi.  Z otan, asa m in g  m arkazi bevosita  b ayo n etiladigan 
qism tasvirida oddiy va qisqa xabarlar bilan cheklanishi mumkin em as,  aksincha, 
bu qism go 'zal va hayajonli bo*lishi kerak.  Bu yerda biz xuddi a n a  shu qoidaga 
rioya qilinganini ko'ramiz. Yozuvchi m arkaziy voqea tasviriga o ‘ta r ekan,  uning 
uslubi o ‘zgara boradi.  Endi u ma’lum ot bermaydi, aksincha, mufassal tasvidaydi. 
Endi  o brazlar  h ar  tom oniam a  p u x ta ,  o 'ziga  xos  n utqlari,  qiyofalaridagi

---

o 'z g a rish la ri,  nozik  h arakatlari  b ilan   k o ‘rsati!adi,  shu  y o ‘l  bilan  ularning 
ru h iy  m ohiyati ochiladi.
D em ak ,  badiiy asarkom pozitsiyasi, aw alo,  mazm unning,  p o etik g ‘oyaning 
aniqlígi,  realligi,  estetikligi  va  shu  p o e tik   g‘oyaga  nisbatan  qism lam ing, 
obrazlam ing joy-joyiga qo‘yilishi va ularning asardagi muvofiqlik qoidasiga binoan 
an iq lan g a n  tasvir m e ’yoridan  iborat.
K om pozitsion vositalar
A d a b iy  a sa rn i b ir  b u tu n   q ilib  ijo d   etish da,  qism lam i,  v o q ea la m i  o ‘zaro 
bogM ashda,  q a h ra m o n la r  h a ra k a t  qilad igan  sharoitni  qayta  hosil  etishda 
yo zu v c h i  tu rli-tu m a n   y o rd a m c h i  k o m p o zitsio n   v ositalard an   foydalanadi. 
U nday kom pozitsion vositalar jum lasiga  link chekinish,  kiritm a voqea,  badiiy 
qoliplash,  epigraf,  portret,  peyzaj,  detai vaboshqalar  kiradi.  Bu  kompozitsion 
v o sita la rn in g   barchasi  h ar  b ir  a sa rd a ,  albatta  uchrashi  sh art  em as.  Agar 
p o rtre t,  peyzaj  (m an z ara ),  lirik c h e k in ish   va detal  (tafsil)  ad ab iy asarlarda 
birm u n ch a ko‘p uchrasa,  boshqalari  ko‘zga kamroq tashlanadi.  Kom pozitsion 
v o sita la r  a sa r g ‘oyasini  o c h ish d a   m u ay y an   rol  o ‘ynashiga  k o ‘ra  o ‘ziga  xos 
m azm u n d o rlik k a ega b o ‘ladi.  Shu  sababli  ularning h ar birini  alohida-alohida 
k o ‘rib  o ‘tish   lozim dir.
l i r i k  chekinish. Adabiy asarda yozuvchining bevosita o ‘z fikr va tuyg‘ularini 
aytishi lirik chekinish deb ataladi.  B unday chekinishtar,  asosan,  epik asarlarda 
bo‘ladi,  chunki dram ada um um an  m uallif nutqi bolm aydi, lirika esa butunicha 
sh o ir k ech in m alarin in g   m ujassam idir.
L irik  chek in ish   tu rli-tu m a n   k o m pozitsion   vazifani  bajaradi.  K o‘pincha 
y o zuvchilar lirik chekinish  y ordam ida  personajlarning  ishlari,  xulq-atvorlari, 
xarak terlarig a beradigan  o ‘z b a h o la rin i aniq-ravshan  hildirishga va kitobxon 
ongiga singdirishga erishadilar. Abdulla Qodiriy “0 ‘tgan kunlar” romanida Zaynab 
x a rak terig a,  x atti-h arak atlarig a  o ‘z  m unosabatini yorqinroq bayon  qilish  va 
un i o ‘q u vch i ongiga  yetkazish  m aqsadida  quyidagi  lirik  chekinishni keltiradi: 
“ K u n d o sh lik   uyda  kunda  ja n ja l” ,  deganlar.  Albatta,  b u n i  aytuvchi  kishi 
o ‘y la m a sd a n  va bilm asdan  a y tm ag a n d ir. Juda, h ar kuni janjal b o lm a g a n d a  
h a m ,  hartad a,  o ‘n kunda b i r t o ‘p o lo n  chiqm asa,  albatta,  kundoshni-kundosh 
d eb  b o ‘lm as.  N ega  desangiz,  bizn in g  b a ’zi bir kundoshsiz,  chiqitsiz oilalarda 
h a m  ik k i-u ch   kunda  tovoq-qoshiq sinib,  tog'ora yangilanganini  har qaysimiz 
b ilam iz,  bas,  endi  kundoshlik oilalarim izga kelganda-chi,  albatta,  yuqoridagi 
“ K undoshlik uyda kunda janjal” m aqolini to ‘g‘riga, chinga chiqarm asdan chora 
yo‘q...  D arhaqiq at,  o ‘z o ram izda  kundosh janjalini  kim bilm asin? Arzimagan 
g ap  u stid a  d u n y o   buzgan  k u n d o sh   t o ‘polonlari  kim ning  q ulog ‘iga  yoqsin?

---

0 ‘quvehining  qim m atli  vaqtini  ayaganim dek,  qalam ni  h a m   g 'id i-b id id an  
o/.od qilishni  muvofiq ko‘rdim .  M en i kechirsinlar” .
Ba’zan muayyan personajga qaratilgan  link chekinish  boshqa personajning 
o 'y lari,  kechinm alari  bilan ch a tish ib   kctgan  b o 'lad i,  lekin  kitobxon  baçibir 
uni  muallifning bevosita anglashilgan o ‘y-tuygkulari sifatida  qabul qiladi.
N avoiyning  “ Farhod  va  S h irin ”  dostonining  1 -3 ,5 ,4 4 -4 5 -b o b lari  link 
chekinishsiz,  qolgan  48  bob  lirik  chekinishdan  iborat.  L in k   chekinishlar 
soqiyga  m urojaat  ruhidadir.  K o 'p c h ilig i  m ayning  b iro n   yangi  tom on ini 
aniqlaydi,  o ‘zi m ansub b o ‘lgan b o b n in g   m azm uni bilan  uyg‘u ndir.  Mayning 
fazilatlari  “ mayi  m am zuj ra n g in ” ,  “sharobi  oshiqona” ,  “ b o d ay i o l” ,  “ mayi 
gulrangi x u sh b o '“ ,  “ mayikim jo n fiz o d u r” ,  “jom i  fan o ” ,  d eb   belgilanadi.  U 
m ayni  “jo m i  tavfiq” ,  “jom i  k iro m i” ,  “ sharobi  a rm a n iso z ” ,  “ sharobi  dard 
p arvard” ,  “jo m i  mayi  n o b ”,  “sh a ro b i  chini  oyin” ,  “jo m i  ilo h iy ” ,  “sharobi 
b ax u d o n a”  deb ataydi.  Ba’zi  lirik chekinishlar chuqu r  ijtim oiy m a ’n ogaega, 
lirik qahram onning  kamchiligini  k o ‘rsatadi,  37-bobdagi lirik chekinish  m ana 
bunday:
K etur,  soqiy,  q a d a h   ogohliqdin,
Ki,  andin ju rch a  xushroq shohliqdin.
Ichib may,  saltan at  ilm ay ko‘zumga,
Qilay zulm, elga  qilg‘uncha o ‘zumga.
N avoiyna,  ishqda shoh v ag a d o  ten g ,  ularning  ishqqa  m un osab ati  turlicha 
(38-bet), jah o n n i faslibevafo (14-bob), soqiyga  rangin jo m  tu t,  u ko'ngilning 
g'am toshi va tikonlarini suisin,  deydi  ( 15-bob). Tiriklik shom ini bilgil g ‘animat, 
deydi  (21-bob).  Lirik  chekinishda  S h arq d a  inson  bosh  suyaklari  m ay  kosa 
qilinganiga ishora, kinoya, ta’na bor (23-bob). Tasawuf ishqining “fano bazmi”ga 
intilish mavjud  (26-bet).
Ayrim   hollarda  lirik chekinish  m uallifning tasvirlangan  hay otga  nisbatan 
o ‘z m uno sabatini,  bahosini  anglatadi.  H am id O lim jon  “ Z a y n a b   va  O m o n ” 
poem asida  yoshlar m uhabbatining  tan tan a sin i tasvirlar e k a n ,  unga nisbatan 
o ‘z  m unosabatini bildirish uchun  quyidagi lirik chekinishni  havola qiladi:
G o 'z a l edi dunyo c h u n o n   ham ,
G o ‘zal edi ajoyib d am .
Ikki do‘stga aytib sharaf-shon,
O qar edi  toshqin