Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

Iqtisodiyotni nodavlatlashtirish usullari 
 
№
 
Usullar 
Usulning mazmunn 
Usulning 
mexanizmlari 
Nosalbiy 
tomonlari 
Salbiy 
tomonlari 
 
1 
 
 
 
 
 
Bozorni 
liberallash 
tirish 
 
 
 
 
 
Erkin baholar 
kiritilishi, 
raqobatga yo’l 
ochish, bozor 
qatnashchilar- 
ini ko’pay- 
tirish 
 
Baho,raqobat,privat
izatsiyasiz 
nodavlat-lashuv 
 
 
 
 
 
Mayda korxo- 
nalar ko’payi- 
shi, bozorda 
taklifning 
o’sishi, bozor 
tuzilishining 
o’zgarishi 
 
Bahoning ko’- 
tarilib bo- 
rishi 
 
 
 
 
 
 
2 
 
 
 
Davlat shax- 
siy aktsio- 
ierli kor- 
xonalarni 
yaratish 
Aktsioner ka- 
pitalida dav- 
lat hissasini 
kamaygirish 
 
Soliq, kredit 
 
 
 
 
Mulkchilar 
ko’payadi, er- 
kin iqtiso- 
diy faoliyat 
o’sadi 
Tabaqalashuv 
kuchayadi 
 
 
 
 
3 
 
 
 
 
 
 
Davlat iq- 
tisodiyo-tiga 
xos nobozor 
usullarni 
ketma-ket 
yo’q qi-lish 
 
 
Davlat kor- 
xonalarida 
bozor muno- 
sabatlarini 
qo’llash 
 
 
 
Byudjet, kre- 
dit, xususiy 
investitsiya- 
lardan foy- 
dalanish 
 
 
 
Davlat buyurt- 
malarini qis- 
qartirish, 
korxonalar 
faoliyatini 
yaxshilash 
 
 
O’tish bi- 
lan bog’liq 
ishlab chi- 
qarishning 
vaqtincha 
qisqarishi 
 
4 
 
Х
ususiylashtirish 
 
Davlat mul- 
kini xususiy- 
lashtarish 
Auktsion, ak- 
tsiyalar sota- 
lish, tekin- 
ga mulkni 
tarqatish 
Mulk egasini 
topadi, uning 
samarador-ligi 
oshadi 
Ta’siri 
ma’lum vaqt 
O’tgandan 
kuchga kiradi, 
katga o’zga- 
rishlarni 
talab etadi 
 
Lekin  xususiylashtirishning  ijobiy  tomoni  shuki,  u  mulkning  real  —  xaqiqiy 
egasini topadi. Bilamizki, mulk egasini topmaguncha samaradorlik bo’lmaydi. Demak, 
bozor  mexanizmlari  ishga  tusha  boshlaydi,  ishlab  chiqarish  o’sib,  taklif  kuchaya 
boradi. 
Rivoj  topgan  mamlakatlarda  xususiylashtirish  moliya  bozoriga  ta’sir  etadi, 
natijada  sotiladigan  aktsiyalar  ko’payishi  bilan  taklif  ortadi.  Bu  hech  qanday 
xarajatlar  bilan  borliq  bo’lmaydi  va  iste’mol  buyumlariga  bo’lgan  talabning 
qisqarishiga  olib  keladi.  Foydali  bo’lgani  uchun  fuqarolar  xursandlik  bilan  davlat 
mulki-ning sotilishida faol qatnashadilar. Inflyatsiyaga qar-shi ta’sir kuchli bo’ladi. 
Daromadlarning  bir  qismi  ak-tsiyalar  sotib  olishga  sarflanganligi  sababli  tovar  va 
xizmatlar  bozorida  talab  pasayadi.  Angliya,  Frantsiyaga  o’xshagan  mamlakatlarda 
privatizatsiya jarayonida xuddi shunday voqelik yuz bergan. 
Rossiyada  axvol  boshqacha  bo’lib,  xususiylashtirish  cheklari  chiqarildi,  bu 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
76 
ijtimoiy-siyosiy muvozanatga ancha yordam berdi. 
Х
ususiylashtirishning muvaffaqiyati uchun bir nechta shartlarni bajarish talab 
etiladi. 
1.  Mulkning  taqdirini  belgilashda,  imkoni  bo’lsa  privatizatsiyalashtiriladi. 
Bunda  nohaqlik,  nazoratsizlik  yuz  bermasligi  uchun,  avvalo  davlat  mulki 
sub’ektlarining to’la aniqligi talab etiladi. 
2.
 
Privatizatsiya  iqtisodiyotning  bozor  potentsiallarini  tezda  ishga  solishi 
uchun  kapitallar  harakatini  ta’minlash,  ularning  tarmoqlararo  va  sohalararo  siljish 
yo’llarini ochish talab etiladi. 
3.
 
Sotiladigan  aktsiyalarning  oldindan  ma’lum  bo’lishi.  Rivojlangan 
mamlakatlarda  bu  jarayon  xaqiqiy  bozor  usulida  erkin  tarzda  bo’lmaydi.  Masalan, 
Frantsiyada 
sotiladigan 
korxonalar 
aktsiyalarining 
10 
foizi 
korxona 
xodimlariga 
past 
bahoda 
sotiladi, 
15 
foizi 
chet 
elliklarga, 
50 
foizi 
Frantsiya 
fuqarolariga 
va 
bank, 
muassasa, 
korxonalar, 
fondlarga, 
qolgan 
25 
foizi 
esa 
yirik 
moliya 
institutlariga 
sotiladi. 
Germaniyada 
esa 
davlat o’ziga 51 yoki 25 foizini qoldiradi. 
4.
 
Х
ususiylashtirishning 
oxirigacha 
amalga 
oshishini 
ta’minlash  uchun  mulkning  biri  xususiylashtirilib,  ikkinchisini  byurokrat  apparat 
qo’lida qolishiga yo’l qo’yilmaslik kerak. 
Yuqoridagi shartlar bajarilsa, xususiylashtirish muvaffaqiyatli o’tadi. Masalan, 
Germaniyada bu qiyinlik bilan ko’chdi. Chunki, mahalliy hokimiyatlarning huquqlari 
katta.  Angliyada  "British  Genekom"ni  privatizatsiya  qilish  natijasida  2,25  mln. 
kishi sherik mulkdor bo’lishdi. Bu, korporatsiyaning 96 foizi xodimlariga teng, degan 
so’z. 
Davlat  xususiylashtirishni  kengaytirar  ekan,  demak  u  o’z  faoliyatini  bozor 
iqtisodiyoti  talabiga  moslashtirish,  uning  rivojini  kuchaytirish  va  talab  tomon  to’la 
harakatda  bo’lish,  iste’molchilar  uchun  zarur  tovarlar  bi-lan  bozorni  to’ldirishni 
ko’zda  tutadi.  Privatizatsiya  ishlab  chiqarish  samaradorligi  va  aholining  yuqori 
darajali turmushini ta’minlash uchun bo’lgan harakatdan iboratdir. 
O’zbekistonda raqobat bozoriga xos erkin iqtisodiyotni shakllantirishda albatta 
xususiylashtirish  muxim  asos  bo’lib,  u  tezlashtirilishi  kerak.  Ammo  yuqoridagi 
shartlar-ni  e’tiborga  olish  va  sharoitga  qarab yuqorida ko’rsatib o’tilgan usullardan 
foydalanishni esdan chiqarmaslik shart. 
Х
ususiylashtirishni iqtisodni liberallashtirish 
bilan  bog’liq  holda  olib  borish  maqsadga  muvofiqdir.  Chunki,  liberallashtirish 
bevosita  bozorni  kengaytiradi,  ya’ni  bu  jarayonga  hoziroq  ta’sir  ko’rsatib,  tezda 
samara bera boshlaydi. 
Respublikamizda  baho  liberalligi  amalga  oshdi  va  o’z  samarasini  bermoqda, 
boj  sohasidagi  amaliy  ishlar  chet  tovarlarining  ichki  bozorimizda  o’z  o’rnini 
kengaytirmoqda.  Pul-kredit  sohasidagi  ishlar,  milliy  pulning  mustahkamlanishi 
kabilar bozor munosabatlariga o’tishni tezlashtirmoqda. 
Lekin xususiylashtirish sohasida ham bir qancha ishlar bajarilib, bunda davlat 
katta  tashabbuskorlik  qilmoqda.  Pulli,  pulsiz  va  imtiyozli  usullar  keng 
qo’llanilmoqda.  Aytaylik,  turar  joylarni  xususiylashtirish  juda  tez  vaqt  ichida  keng 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
77 
miqyosda  o’tkazildi.  Bunda  imtiyozli  usul  qo’llanilib,  uy-joylar  arzon  bahoda  kam 
pul  hisobiga  O’zbekiston  fuqarolarining  xususiy  mulkiga  aylantirildi.  Maishiy 
xizmat  ko’rsatish  korxonalari,  avvalo  mayda  va  o’rta,  so’ngra  katta  savdo 
korxonalari  ham  xususiylashtirildi.  Bunda  xizmatchilarga  imtiyozli  sharoitlar  yaratib 
berildi. 
Auktsion  yo’li  bilan  kim  oshdi  savdosi  orqali  nodavlatlashtirish  ham 
qo’llanilib,  bu  asosan  viloyat  va  tumanlar  hududlarida  o’tkazilmoqtsa.  Tez  vaqt 
ichida  davlat  sanoat,  qurilish,  transport  korxonalarini  aktsionerlashtirish  tufayli 
mulkchilarning  soni  ancha  kupaytirildi.  Bunda  korxona  xizmatchi  va  ishchilariga 
ustuvorrlik  xuquqi  berilib,  avvalo  ular  cheklangan  aktsionerpshk  korxonalariga  ay-
lantira boshlandi. 
O’zbekistonda  ham  xususiylashtirishda  chet  el  kapitali  qatnashib,  mulk  sotib 
olishi  mumkin.  Bu  mulk  tur-liligi  sharoitini  yaratishda  ahamiyatlidir. 
Х
ususiylashtirishning  tezlik  bilan  olib  borilishi  shuni  ko’rsatadiki,  O’zbekistonda 
ming-minglab xususiy korxonalar paydo bo’lmoqda. Ularning soni 2003 yilga kelib 
mingdan oshib ketdi. 
Х
ususiylashtirish  natijasida  davlat  monopoliyasiga  barham  berilmoqda, 
nodavlat  mulkning  barcha  shakllari  rivojlanmoqtsa. 
Х
ususiy  mulkchi  ishlab 
chiqaruvchilarning  mikdori  borgan  sari  ko’payib,  erkin  iqgisodiy harakat sharoitini 
yaratuvchilarga  raqobat  uchun  qadam  tashlanmokda.  Natijada  mulk  egasini  topib, 
undan  foydalanish  samaradorligini  to’xtovsiz  oshirib  borish  sari  siljish 
tezlashmoqda.