O’zbekistоn respublikasi оliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

SOHALARI 
 
l-§. Metallar haqida ma’lumot 
Kimyo fanidan ma’lumki, D.I. Mendeleevni davriy jadvalidagi kimyoviy 
elementlarning  -3/4  qismi  metallardir.  M.V.  Lomonosov  ta’rifiga  ko‘ra, 
«Metallar  bolg‘alanishi  mumkin  bo‘lgan  yaltiroq  jismlardir».  Keyingi  yillarda 
metallarni  ichki  tuzilishini  rentgen  nuri  yordamida  o‘rganishlar  ko‘rsatdiki, 
ularning  atomlari  fazoda  ma’lum  tartibda  joylangan  bo‘lib,  aniq  fazoviy 
kristallik panjaraga ega. Shu boisdan xossalari ham turlicha bo‘ladi. Ko‘pchilik 
metal-larning atomlaridagi sirtqi (valent) elektronlar soni bitta yoki ikkita bo‘lib, 
ular  yadroga  zaifroq  tortilib  turadi.  Shu  sababli  ma’lum  sharoitda 
elektronlarining  birini  yoki  ikkalasini  nometallarga  berib,  musbat  zaryadli 
ionlarga aylanadi. Sof (tarkibida qo‘shimchalar judayam oz bo‘lgan) metallarni 
o‘ziga  xos  xossalari  tufayli  texnikani  turli  sohalarida  (masalan,  Fe,  Cu  va  Al 
lardan elektroradio texnikada, Та, Nb, Si va boshqalardan priborsozlikda, atom 
texnikada va boshqa joylarda) qo‘llanilsa, mashinasozlikda va boshqa sohalarda 

---

5 
 
qora  va  rangli  metallar  qotishmalari  (cho‘yan,  po‘lat,  latun,  bronza  va 
boshqalardan) asosiy konstruksion material sifatida keng foydalaniladi. 
Ma’lumki,  rangli  metall  va  ularning  qotishmalari  qora  metall 
qotishmalaridan  ancha  qimmat  bo‘lsada,  korroziyaga  bardoshligi,  elektr  va 
issiqlikni  yaxshi  o‘tkazishi,  plastikligi,  puxtaligining  qoniqarligi,  temperatura 
pasaygan  sari  elektr  o‘tkazuvchanligining  ortishi,  termik  ishlanishi  va  boshqa 
xossalari  tufayli  zarur  joylarda  keng  qo‘llaniladi.  Lekin  imkon  bo‘lsa, 
qimmatbaho  rangli  metall  va  ularning  qotishmalari  o‘rniga  qora  metall 
qotishmalari  va  nometall  mate-riallardan  foydalanish  katta  iqtisodiy  tejamlik 
beradi. Bu holni unutmaslik kerak. 
 

---

6 
 
II -ma’ruza. DOMNA PECHIDA CHO‘YAN ISHLAB CHIQARISH 
Reja: 
1. Shixta  va  o‘tga chidamli  materiallar. 
          2. Rudalarni boyitishning  asosiy usullari. 
3. Yoqilg‘i va ularning xillari. 
4. Flyuslar  va ularning metallurgik  jarayondagi roli. 
5.O‘tga  chidamli  materiallar,ularning  xillari  va ishlatilish joylari. 
          6.Domna pechining tuzilishi. 
            
7. Domna pechining yordamchi uskunalari. 
          8. Domna pechini ishga tushirish va unda sodir bo‘ladigan jarayonlar. 
          9. Domna pechining mahsulotlari va ularni pechdan chiqarish. 
 
Ma’lumki,  zamonaviy  metallurgiya  kombinatlari  yirik  inshootlar 
kompleksi  bo‘lib,  unda  rudalarni  boyitish  (ya’ni  begona  qo‘shimchalardan 
deyarli  tozalash),  koks  ishlab  chiqaruvchi  batareyalar,  domnaga  shixta 
materiallarni  yuklovchi  apparat  va  uzluksiz  ravishda  qizdirilgan  havo  bilan 
ta’minlab  turuvchi  havo  qizdirgich  qurilmalar,  shuningdek,  quymalar,  prokat 
mahsulotlar oluvchi va boshqa qator uchastkalari bo‘ladi.