Техник ижодкорлик ва дизайн фанининг назарий (лекция) машғулотлари мазмуни

 
 

---

~ 62 ~ 
 
Ishlab chiqariladigan buyumlarning texnik va estetik 
xususiyatlari mutanosibligi. Dastgoh va qurilmalarning tashqi 
shakli, nisbatlari va materiallarning ahamiyati, kompozitsiya va 
uyg`unlik tushunchalari
 
Dizayn  nazariyasi  hozirgi  kunda  texnik  estetika  deb  nomlanib,  u 
o`z ichiga ijtimoiy, iqtisodiy, ergonomik masalalarni oladi.  
Yaratilayotgan  har  qanday  ob‘yekt  ma‘lum  vazifani  (funksiyani) 
bajarishga 
qaratilgan. 
Ob‘yektning  shakli,  o`lchami  uning 
funksiyasiga shakl mazmuni va tashkiliy qiyofasiga mos kelishi kerak. 
Agar  buyumning  eni  va  balandligi  chuqurligidan  nihoyatda  katta 
bo`lsa,  bunday  tuzilishi  frontal,  agar  buyumning  chuqurligi  yuqorida 
aytilgan  tartibda  bo`lsa,  u  holda  bunday  tuzilishni  fazoviy  tuzilish 
deyiladi.  Dizaynda  kompozitsiya  deganda  ba‘zan  tugallangan 
ob‘yektni xarakterlovchi sifat bahosi tushuniladi.
 
Estetik  faoliyat  asosini  insonning  muayyan  talab  va  ehtiyojlari 
tashkil  etadi.  Inson  faoliyatining  xususiyati  ana  shu  talab  va  ehtiyoj 
tabiati bilan belgilanadi. 
Estetik  faoliyatning  asosiy  xususiyatlari  ham  estetik  ehtiyojlar 
bilan  belgilanadi.  Inson  faoliyatining  barcha  turlari  ijtimoiy  hayot 
jabhalarida  namoyon  bo`ladi.  Estetik  faoliyat  inson  moddiy  yoki 
ma‘naviy  faoliyatining  o`zagi  bo`lib,  uning  barcha  shakllari  inson 
kuch-qudrati  mohiyatining  yorqin  ifodasi  bo`lib  borgan  sari  estetik 
mazmun kasb etaveradi. Shunday qilib, estetik faoliyat inson faoliyati 
boshqa shakllarining «insoniylik» mezoniga aylanadi. 
Estetik faoliyat ilmiy ijodning ham estetik tomonini tashkil qiladi. 
Lekin estetik omillar ilmiy ijodga tarkiban xos bo`lib, unga yordamchi 
omil  vazifasini  o`taydi.  Juda  ko`p  ilmiy  tadqiqotlar  va  atoqli  olimlar 
guvohlik  berishlaricha,  olimning  salohiyati,  ijodiy  mehnati  natijalari 
va samaradorligi uning estetik madaniyati darajasiga bevosita bog`liq 
ekan. 
Estetik  faoliyat  ilmiy  izlanishlarning  hamma  bosqichlarida  ilmiy 
muammolarning qo`yilishi, ularning yechimi, olingan ilmiy natijalarni 
baholash jarayonida katta ahamiyat kasb etadi. 
Eng  yaxshi  san‘at  asarlari  insonlarda  xayol-farazni  vujudga 
keltiradi va yaxlitlik, nafosat his-tuyg`usini uyg`unlashtiradi, tafakkur 
qilish  qobiliyatini  oshiradi,  erkin  dunyoqarash  baxsh  etadi,  yuksak 
muloqot  madaniyatini  shakllantiradi,  hozirgi  fan  ravnaqi  uchun  juda 

---

~ 63 ~ 
 
muhim  ahamiyat  kasb  etadigan  barcha  qobiliyat  imkoniyatlarini 
safarbar qilishga undaydi. 
Estetik  ong  oddiy  his-tuyg`u  emas,  balki  muayyan  axloqiy, 
huquqiy, ilmiy-mafkuraviy qadriyatlarga asoslangan e‘tiqoddir. 
Demak,  estetik  ongning  mohiyati,  mazmuni  insonning  o`zini 
anglash  darajasi  bilan  bog`liq.  Estetik  ong  shakllangan  e‘tiqodlar, 
maqsad  va  manfaatlar  tizimi,  o`z-o`zini  anglash  esa  shu  tizimning 
shakllanish jarayonidir. 
Estetik faoliyat nisbatan badiiy faoliyatda, ya‘ni san‘atda eng sof 
holda  ko`rinadi.  Shu  bois  san‘at  estetik  faoliyatning  ixtisoslashgan 
ko`rinishidir.  Inson  faoliyatining  asl  xususiyatlarini  anglash  uchun 
san‘atga murojaat qilish maqsadga muvofiq keladi. Chunki san‘at o`z 
tabiatiga ko`ra ijodiy maqsadga qaratilgan, «nafosat qonunlariga rioya 
qilingan»  bo`lib,  undan  inson  faoliyatining  eng  muhim  belgilari 
ko`rinadi. 
Estetik  faoliyat  moddiy  ishlab  chiqarishning  barcha  sohalarini  - 
mehnat  sharoitlarini  ham,  mehnat  samaralarini  ham  qamrab  oladi. 
Mehnat insonning jismoniy va ma‘naviy kuch-qudratining mohiyatini 
ko`proq  ifodalasa,  uning  estetik  ahamiyati  ham  shunchalik  ko`proq 
ortib boradi. 
Mehnatning estetik jihatdan to`laqonli bo`lishi, birinchi navbatda, 
ob‘yektiv 
omillarga, 
qolaversa, 
ishlab 
chiqarish 
jarayoni 
qatnashchilarining  umumiy  va  estetik  madaniyati  darajasiga 
bog`liqdir. Bu yerda mehnat sharoitlari ham muhim o`rin tutadi. 
Ishlab  chiqarish  muhitining  estetik  jihatlarini  vujudga  keltirish, 
unga  «ma‘naviy  qadriyat»  maqomini  berish  dizayn  (sanoat 
estetikasi)ga  oid  rasm  chizmalar,  modellar,  bezaklar  vositasida  ham 
amalga  oshiriladi.  Hozircha  estetik  adabiyotda  dizaynning  yagona 
hammabop  yaxlit  qoidaga  aylangan  ilmiy  ta‘rifi  yaratilmagan.  Lekin 
ko`pchilik  tadqiqotlar  dizayn  badiiy-texnik  faoliyat  turidir,  deb 
qarashga moyildirlar. 
Texnik  estetika  o`zining  tabiiy  tomoni  bilan  bevosita  texnika 
bilan  qorishib  ketadi.  Dizayn  dunyoqarashga  ham  taalluqli  bo`lib,  u 
umumiy estetik nazariya oqimiga kelib quyiladi. Bu yerda dizaynning 
maxsus  faoliyat  turi  sifatidagi  xususiyatlarini,  dizayn  va  san‘atning 
o`zaro  munosabatlari, sanoat  mahsulotlarini ishlab chiqarishda badiiy 
ijod  ishtiroki,  ular  o`rtasidagi  umumiylik  va  farqlar,  texnikaning 

---

~ 64 ~ 
 
estetik  jihozlanishi  va  estetik  qiymati  kabi  muammolar  tahlili  estetik 
faoliyat uchun ko`p samaralar berishi mumkin. 
Dizayn  muhandislik,  ilmiy  va  badiiy  faoliyat  qorishiq  holda 
namoyon  bo`ladi,  lekin  dizayn  ularning  birontasiga  aylanib  qolmadi. 
Dizayn san‘atdan bahra oladi. San‘at bilan dizayn o`rtasida umumiylik 
bo`lsa-da, ular estetik faoliyatning ikki xil turlaridir. Dizayn san‘atdan 
qanday  farq  qiladi?  Ayonki,  badiiy  faoliyat  u  yoki  bu  ko`rinishida 
faqat g`oyalargina emas, balki narsalar ishlab chiqarish bilan bog`liq. 
San‘at, avvalo, ma‘naviy ishlab chiqarish turi, ong va bilish sohasidir. 
U san‘atning tub mohiyatini ifodalaydi. 
San‘at  estetik  qadriyati  ma‘lum  darajada  «foyda»  qadriyatlariga 
ziddir,  ya‘ni  san‘at  asari  moddiylikdan  ko`ra  ko`proq  ma‘naviy 
ehtiyojlarni  qondirishga  qaratilgan  bo`ladi.  Dizayn  mahsulotlari 
mashinalar, binolar va boshqalarda moddiy «foyda» xususiyati bo`rtib 
turadi. 
Bu yerda narsaning burch-vazifasi uning ijtimoiy ahamiyati, inson 
ehtiyojini qondirish qobiliyati bilan aniqlanadi. 
San‘at  bilan  dizayn  o`rtasidagi  farq  haqida  gapirganda,  san‘at 
mansubligidan  asari  qaysi  moddiy  tizimga,  qaysi  muhitda  vujudga 
kelganligidan  qat‘iy  nazar,  mustaqil  qiymatga  ega  ekanini  ta‘kidlash 
kerak. 
Dizayn  mahsuloti  esa  narsalar  tizimining  ajralmas  qismi  bo`lib, 
undan  tashqarida  amal  qila  olmaydi.  Uning  estetik  qiymati  muayyan 
narsalar  «tizimi»ga  anchalik  mos  kelishi  bilan  o`lchanadi,  ya‘ni 
dizayn  faoliyatining  ob‘yektini  alohida  olingan  mashina  emas,  balki 
o`zining  barcha  jihozlari,  tashqi  va  ichki  bezaklari  ko`rinishi  va 
hokazo shakllari bilan birgalikda yaxlit olingan «mashinalar tizimi»ni 
tashkil etishi shart. 
Hozirgi  sharoitda  dizayn  tobora  umumbashariyat  muammolari 
bo`lgan  tabiiy  boyliklardan  oqilona  foydalanish,  inson  salomatligini 
va  uni  qurshab  turgan  muhitni  himoya  qilish  vazifalarini  bajarishda 
faol ishtirok etmoqda.