Til, lison, me’yor va nutq munosabati

-miz

  va 

-siz

  (

o‘qiymiz  –  o‘qiysiz

)  har  xil  lisoniy 

morfologik  birlik  bo‘lib,  bir  paradigmaning  turli  a’zolari  sifatida  ziddiyatli 

munosabatda bo‘ladi. Biroq turli farqli xossaga ega bo‘lgan til oldi va til orqa 

o‘

 

unlilari  bitta 

o‘

  fonemasining  variantlari  sifatida  fonetik  jihatdan  farqlansa-da, 

funksional  jihatdan  tafovutga  ega  emas.  Chunki  o‘zbek  tilida  bitta 

o‘

  fonemasi 

mavjud  bo‘lib,  uning  variantlari  ma’no  farqlash  tabiatiga  ega  emas.  Ba’zilar 

o‘y

 

so‘zini aytganda, 

o‘

ni til oldi, boshqalar esa til orqa unlisi sifatida talaffuz qiladi. 

Baribir,  bu  so‘z 

o‘

  tovushlari  qanday  bo‘lishidan  qat’i  nazar,  «fikr»,  «xayol» 

ma’nolarini  beradi.  Lisoniy  birlikning  varianti  orasidagi  bunday  munosabat 

ziddiyatsiz munosabat deyiladi. 

Ziddiyat  paradigmatik  munosabatning  xos  ko‘rinishi  va  xossasi  sifatida 

sintagmatik munosabatga qarama-qarshi qo‘yiladi. 

Ma’lum  bir  lisoniy  birlik  mansub  ziddiyatlar  majmui  bu  birlikning 

paradigmatik  sifatini  aniqlashda,  paradigmatik  muayyanlashtirishda  hal  qiluvchi 

rol  o‘ynaydi.  Paradigmatik  muayyanlashtirish  birlikning  boshqa  birlikdan 

farqlanuvchi substansial tabiatini oydinlashtirish demakdir. 

Tilshunoslar lisoniy ziddiyatni bir necha tomondan tasniflaydilar: 

1) ziddiyat tizimida tutgan o‘rniga ko‘ra. 

2) ziddiyat a’zolarining o‘zaro munosabatiga ko‘ra. 

3) turli vaziyatda ziddiyatning amal qilishiga ko‘ra. 

Lisoniy  ziddiyat  ziddiyat  tizimiga  munosabatiga  ko‘ra,  o‘lchami  va 

uchrovchanlik belgilari bilan farqlanadi. 

Lisoniy  ziddiyat  o‘lchoviga  ko‘ra,  bir  o‘lchamli  va  ko‘p  o‘lchamli  turga 

bo‘linadi. 

---

 

46 

Agar  belgilar  majmui  tizimda  zidlanuvchi  ikki  a’zo  uchungina  amal  qilib, 

boshqa a’zoga tegishli bo‘lmasa, bir o‘lchamli ziddiyat deyiladi. Masalan, o‘zbek 

tilidagi 

l

  va 

h

  fonemalari  hosil  bo‘lish o‘rniga ko‘ra  «yon»  va  «bo‘g‘iz»  belgilari 

asosida  zidlanib,  bu  belgi  undoshlar  tizimining  boshqa  a’zolarida  uchramaydi. 

Chunki bu undoshlar o‘zbek tili fonologik tizimida yagona yon va yagona bo‘g‘iz 

undoshlaridir. 

Кo‘p  o‘lchamli  ziddiyatda  zidlanuvchi  birlikdagi  belgi  boshqa  a’zoda  ham 

uchraydi.  Masalan,  til  oldi  undoshlari  bo‘lgan 

m

  – 

d

  zidlanar  ekan, 

m

dagi  «til 

oldi»lik  belgisi 

d

  fonemasida  ham  mavjud.  Bunda  a’zolar  boshqa  belgi  asosida 

zidlanadi. 

«Uchrovchanlik»  belgisiga  ko‘ra  ziddiyat  ajralgan  va  muntazam  ziddiyatga 

bo‘linadi. Ajralgan ziddiyatda shunday belgi asos qilib olinadiki, bu belgi boshqa 

ziddiyatga  asos  bo‘la  olmaydi.  Masalan,  unlilarning  lablangan-lablanmaganlik 

belgisi faqat teng qiymatli ziddiyat uchun asos bo‘ladi. Bunday ziddiyat «ajralgan» 

ziddiyat  deyiladi.  Lekin  tilning  ko‘tarilish  darajasiga  ko‘ra  belgisi  teng  qiymatli 

ziddiyatga ham asos bo‘lib xizmat qiladi. 

Bir  belgi  turli  a’zoni  juftlab  zidlash  uchun  xizmat  qilsa,  muntazam  ziddiyat 

deyiladi.  Masalan,  erlik,  ayollik  jinsi  asosidagi  ziddiyat 

ota

-

ona

,