Til, lison, me’yor va nutq munosabati

Ot

tushum  kelishigi 

+  Fe’l  =  vositasiz 

to‘ldiruvchili fe’lli birikma

 lisoniy sintaktik qolipidan chiqqan nutqiy  birlik. 

Qolip  miqdoran  cheklangan.  Masalan,  o‘zbek  tilida  so‘z  birikmasi  hosil 

qilishning 18 ta ustuvor qolipi ajratilgan va nutqimizda ulardan son-sanoqsiz so‘z 

birikmasi hosil qilinadi. 

Qolip  ham  boshqa  lisoniy  birlik  kabi  shakl  va  mazmun  yaxlitligidan  iborat. 

Yuqorida  keltirilgan  qoliplarning  tenglikdan  chap  qismi  shakliy,  o‘ng  qismi  esa 

mazmun  tomoni  deb  yuritiladi.  Qolipning

  sifat  +  ot

  tarzida  mazmuniy  tomonsiz 

berilishi ham xato emas. Chunki, masalan, 

-mi

 morfemasi misol sifatida olinganda, 

uning grammatik ma’nosi, 

kitob

 leksemasi haqida fikr yuritilganda, har doim uning 

sememasi  ham  berilishi  (masalan,  -

chi  =  so‘roq,  taajjub  bildiruvchi  morfema

, 

kitob  =  varaqlaridan  tashkil  topgan,  muqovalangan,  bosma  yoki  qo‘lyozma 

holdagi o‘qish quroli

)  shart  emas.  Shu  boisdan  qolip  haqida  gap  ketganda,  uning 

shakl tomonini qayd etish yetarli. 

Shunday  qilib,  fonema,  morfema,  leksema  va  qolip  lisoniy  birlik  bo‘lsa, 

tovush, qo‘shimcha, so‘z, so‘z birikmasi va gap esa nutqiy birlik. Ularning o‘zaro 

---

 

26 

munosabati  va  o‘ziga  xos  belgilariga  doir  fikrni  jadvalda  quyidagicha  xulosalash 

mumkin:  

6-jadval 

BORLIQ 

TIL 

LISO

N 

 

ME’Y

OR 

NUTQ 

fonem

a 

tovush 

morfe

ma 

qo‘shi

mcha 

lekse

ma 

so‘z 

qolip 

yasama 

so‘z, so‘z 

birikmasi, 

gap 

 

Demak, lisoniy va nutqiy birlik o‘zaro quyidagi dialektik munosabatda bo‘lsa:  

7-jadval 

LISONIY 

BIRLIК 

NUTQIY 

BIRLIК 

umumiylik 

alohidalik 

mohiyat 

hodisa 

imkoniyat 

voqelik 

sabab 

oqibat 

 

bir vaqtning o‘zida quyidagi qarama-qarshi belgilarga ega bo‘ladi: 

8-jadval 

LISONIY 

BIRLIК 

NUTQIY 

BIRLIК 

moddiylikdan 

xoli 

moddiylikka 

ega 

---

 

27 

cheklangan 

cheksiz 

ijtimoiy 

individual 

barqaror 

o‘tkinchi