§4. Milliylikka asoslangan baynalmilliylik – millatlararo munosabatlar
madaniyatini shakllantirish sharti
Ko„p millatli jumhuriyatimiz sharoitida milliy munosa-batlarni uyg„unlashtirish,
millatlararo munosabatlar madani-yatini takomillashtirishning eng muhim sharti –
turli millat va elat vakillarida o„zaro hurmat tuyg„usini tarbiyalashdir.
Respublikamizda insonparvar, demokratik jamiyat qurish uchun kurash avj olgan
hozirgi sharoitda millatlararo munosabatlar madaniyatini yangi bosqichga
ko„tarmoq uchun odamlarda baynalmilliy his va tuyg„ularni shakllantirish muhim
ahami-yatga molikdir. Buning uchun esa, eng avvalo, milliylik va baynalmilliylik
orasidagi dialektik aloqadorlik mexaniz-mini to„la tushunib olmoq darkor.
Baynalmilliylik boshqa millat va elatlar manfaatini hamisha e‟tiborga olish,
ularning tili, adabiyoti, madaniyati, san‟ati, tarixi, dini, urf-odatini hurmat qilish,
qadrlay bilish demakdir. Boshqacha qilib aytganda, bisotida baynal-milliylik
tuyg„usi bo„lgan inson dastlab o„z millati yoki elatining milliy qadriyatlarini
o„zlashtirib oladi. Milliy qadriyatlarni o„zlashtirish orqali boshqa millat va elat
yaratgan umuminsoniy qadriyatlarni, ya‟ni insoniyat yaratayotgan barcha ilg„or
progressiv qadriyatlarni o„zlashtiradi.
Milliylik va baynalmilliylik inson faoliyatidagi biri ikkinchisi bilan dialektik
aloqador bo„lgan eng muhim his va tuyg„ulardir. Insonning insoniy fazilatlarini
xarakterlovchi ikki holat, ikki darajadir. Bu ikki holat biri ikkinchisisiz yashay
olmaydi. Agar uning biri shikastlansa, ikkinchisi ham darhol shikastlanadi.
Lekin shuni alohida ta‟kidlash zarurki, baynalmilliy-lik zaminida milliy ong
yotadi. Chunki insonda milliylik tuyg„usi bo„lmasa, u o„zining qaysi millat, elatga
mansubligini his qila olmasa, o„sha millat yoki elatning iqtisodiy, siyosiy, madaniy
manfaatlarini tushunib yetmasa, uni himoya qila bilmasa, urf-odatlari va rasm-
rusumlariga amal qilmasa, madaniyati, adabiyoti, tili va tarixidan yiroq bo„lsa,
bunday kishi chinakam baynalmilliychi bo„lolmaydi. Shoirlar aytgani-dek, milliy
zamindan uzilgan odam vaznsizlik holatida ish ko„rayotgan kosmonavtga
o„xshaydi. U na osmonning yiroqligini, na ona yerning azizligini biladigan
manqurtga aylanadi.
Sovet hokimiyati yillarida amalga oshirilgan tarbiyaviy-mafkuraviy ishlarimizda
baynalmilliylik milliylikdan ajratib qo„yildi. Zo„r berib baynalmilliylik haqida
gapirdigu, milliy ong, milliy g„urur haqida lom-mim demadik. Umumta‟lim
maktablarining dasturlarida milliy madaniyatni, millat tarixini, milliy tilni
o„qitishga e‟tibor berilmadi. Natijada yigit va qizlarimizning ko„pchiligi milliy
qadri-yatlarimizdan benasib bo„lib voyaga yetdilar.
Milalatlararo
munosabatlar
madaniyatida
tub
burilish
yasamoq
uchun
mehnatkashlar orasida olib borilayotgan baynalmilliy tarbiyaning shakl va
uslublari, mazmuniga alohida e‟tibor berish lozim. Ayniqsa baynalmilliy
tarbiyaning iqtisodiy asosini ishlab chiqish zarur. Chunki ko„p millat va elatni
birlashtirgan sobiq Ittifoqda baynal-milliy tarbiyaning iqtisodiy asosi yaratilmagan
edi. Ba‟zi bir respublikalar boqimanda bo„lib qoldi, bu yerdagi xalqlar boshqalar
hisobiga
yashayapti,
degan
o„ylovsiz
mushohadalar
millatlararo
munosabatlarimizga sovuqlik tushirgandi. Xuddi shuning uchun ham ko„p millatli
davlat sharoitida baynalmilliy aloqalarning iqtisodiy asoslarini o„rganadigan
alohida instiut tashkil etish maqsadga muvofiq bo„ladi. Bu instiut ko„p millatli
mamlakat sharoitida turli millat va elatlarning milliy ehtiyojlarini o„rganib, uni
qondirish yo„llari xaqida konkret taklif va rejalar ishlab chiqishda, qaysi millat,
qaysi elat davlat jamg„armasiga qancha hissa qo„shdi, undan nimalar olayotganini
aniq hisob-kitob qilishda munosib rol o„ynaydi. “Hisobli do„st ayrilmas”, deb
bekorga aytishmagan. Ana shunday mexanizm yaratmasdan turib, turli millat va
elatni o„zida birlashtirib turgan mamlakatlarda millatlararo munosabatlar
madaniyatida tub burilish yasash xaqidagi gaplar gapligicha qolaveradi.
Baynalmilliy tarbiya-ning samarasi ham o„ziga yarasha bo„ladi.
Mehnatkashlarda baynalmilliy tuyg„uni mustahkamlash uchun dastavval har bir
millat va elat kishisida o„zligini tanish, o„zligini namoyon qilish malakalari bo„lishi
kerak. Milliy g„urur, milliy iftixor, milliy or-nomus tuyg„ulari shakllanishi lozim.
Shaxsning o„zida milliy tuyg„ular bo„lmasa, boshqalarni hurmatlash tuyg„usini
shakllantirib bo„lmaydi. Baynalmilliy tarbiyada shunga erishish lozimki, har bir
kishi eng avvalo betakror mustaqil shaxs sifatida muayyan milliy jamoaning vakili
ekanligini his etsin, o„zini vatanning fuqarosi deb tushunsin, so„ngra unda butun
bashariyat g„amidan chetda qolmaslik tuyg„usi shakllansin. Ana shunday tuyg„u,
ana shunday kayfiyat kimning ongida, faoliyatida hukmron bo„lsa, unday kishini
haqiqiy baynalmilliychi deb atash mumkin.
Boshqacha qilib aytganimizda, baynalmilliy tarbiyaning zaminida milliy
qadriyatlar yotmog„i, unda o„z xalqining madaniyati va turmush tarziga tayanib
o„zga xalqlar madaniyatini, o„z ona tiliga asoslanib boshqa xalqlar tilini o„rganish
asos qilib olinishi lozim. Chunki o„zligini anglamagan inson o„zgalar qadriga ham
yetmaydi. Chinakam baynalmilliy tarbiya ildizlari ham shundagina mustahkam
bo„ladi. Xullas, haqiqiy baynalmilliy tuyg„uga ega bo„lgan shaxsni tarbiyalash
deganda chinakam barkamol insonni voyaga yetkazishni tushunmoq lozim.
Baynalmilliy tuyg„uga ega bo„lgan odam zamonasining eng dolzarb
muammolaridan chetda tura olmaydi. Bunday kishilar ko„pincha eng ilg„or
progressiv, gumanistik g„oyalar bilan qurollangan bo„ladi. Ana shu g„oyalar
qarichi bilan olamda sodir bo„layotgan voqealarni baholaydi. Tabiat musaffoligini
saqlab qolish, tinchlik uchun olib borilayotgan har bir kishining harakati
baynalmilliylikning eng muhim mezonlaridandir.
Hozirgi sharoitda baynamilliy tarbiyaning samarador-ligini oshirish uchun
odamlarga eng avvalo milliy g„urur, milliy qadriyatlarni ulug„lash, vatanparvarlik,
do„stu-birodarlik tuyg„ularini shakllantirish lozim. Bunday ishni amalda
uddalamoq uchun har bir millat va elatning milliy qadriyatlarini ulug„lash
borasidagi jamoat tashkilotlarining faoliyatini tubdan qayta qurish maqsadga
muvofiqdir. Bu borada keyingi vaqtlarda respublikamiz shahar va qishloq-larida
xalq bayramlari va marosimlarining qayta tiklanishi va ularni takomillashtirishga
e‟tiborning oshganligi diqqatga sazovordir. Ramazon va qurbon hayitlarining
nishonlanishi, ayniqsa, Navro„z bayramining tiklanishi jamoatchilik tomonidan
qizg„in ma‟qullandi. Yaqin o„tmishda xalq turmushining madaniy va ma‟naviy
sohasida ma‟muriyatchilikka yo„l qo„yilganligi, asrlar davomida tarkib topgan
an‟analarni mensimaslik kabi holatlar barham topdi. Har yili 21 martni Navro„z
bayrami – dam olish kuni, 21 martdan 21 aprelgacha bo„lgan davr “Rahm-shafqat”
va “Atrof-muhitni muhofaza qilish oyligi” deb e‟lon qilingani va bu davr ichida
“Xotira kuni”, , “Birinchi ekin”, bolalarning “Boychechak” bayrami,”Lola sayli”
kabi ko„pgina marosimlarning tiklanishi odamlarda milliy g„ururning va shu orqali
umummilliy qadriyatlarning shakllanishida katta rol o„ynaydi,
Millatlararo munosabatlar madaniyatini hozirgi zamon talabi darajasiga ko„tarmoq
uchun, eng avvalo, tarbiya yordamida har bir kishi o„z milliy qadriyatlari, tili,
yozuvi, urf-odati, tarixi, madaniyati, adabiyotini mukammal bilishi, shu orqali
boshqa millat va elatlarning ham milliy qadriyatiga hurmat bilan qarashi malaka va
ko„nikmalarini shakllantirish zarur.
Xullas, millatlararo munosabatlar sohasida hayot kun tartibiga qo„ygan va o„z
yechimini kutayotgan muammolar bugun yangicha tafakkur yuritishni taqozo
etmoqda.
Xususan,
millat-lararo
munosabatlar
madaniyatini
yanada
mustahkamlash uchun ko„p millatli mamlakat sharoitida baynalmilliy tarbiya
to„g„ri yo„lga qo„yilishi lozim. Buning uchun esa baynalmilliy tarbiya-ni
milliylikka asoslantirmoq muhim ahamiyat kasb etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Karimov I.A. O„zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. Tom 1.-
Toshkent, 1996.
Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. Tom 2.- Toshkent, 1996.
Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Tom 3.- Toshkent, 1996.
Karimov I.A. Bunyodkorlik yo„lidan. Tom 4.- Toshkent, 1996.
Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. Tom 5.- Toshkent, 1997.
Karimov I.A. O„zbekiston XXI asr bo„sag„asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari.- Toshkent, 1997.
Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo„lida. Tom 6. – Toshkent, 1998.
Karimov I.A. Biz kelajagimizni o„z qo„limiz bilan quramiz. Tom 7.- Toshkent,
1999.
Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz.
Tom 8.- Toshkent, 2000.
Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas‟ulmiz. Tom 9.- Toshkent,
2001.
Karimov I.A. O„zbekistonda demokratik o„zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo„nalishlari.- O„zbekiston
ovozi, 2002, 31 avgust.
Abdullayev G. Natsionalnoye i internatsionalnoye v sfere bo„ta.-
Tashkent,1991.
Atamuradov S. Natsionalnoye samosoznaniye i internatsio-nalnoye vospitaniye.-
Tashkent,1991.
Achildiyev A. Tendensii razvitiya natsionalnogo samosoz-naniya.-
Obhestvenno„ye nauki v Uzbekistane, 1993, №1.
Jo„rayev N., Boboyorov B. Millatlararo munosabatlarning ma‟naviy asoslari.-
Muloqot, 2001, №4, 2-4-betlar.
Milliy istiqlol g„oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar.- Toshkent, 2000, 59-60-
betlar
Mustaqil O„zbekiston va millatlararo munosabatlardagi barqarorlik.- Toshkent,
1995.
Xushmurodov I., Nazarov q. Milliy munosabatlar va ma‟-naviy madaniyat.-
Toshkent, 1990.
Choriyev A.CH., Choriyev S.A. Millatlararo munosabatlar ma-daniyati.- qarshi,
1993.
Choriyev A.CH. Sotsialno„y oblik sovremennoy molodeji.- Tashkent, 1996.
Yoqubjonova O. Til va internatsional tarbiya.- Toshkent, 1992.
American bodies: cultural histories of the vehicle equal. Edited by Tim Armstrong.
- Sheffield: Sheffield Academic, 1996.
Rietbergen P. J. G. N. Europe: cultural history.- London: Routledge, 1998.
Ross. I. C. Umbra : a cultural history.- London: Viking,1996.
Sherfherd S. English drama: a cultural history.- Oxford:
Blackwell, 1996.
Do'stlaringiz bilan baham: |