Texnologiyasi

йир
буш
май
буш
арал
V
V
V

,           
  Misol:  agar  shag‘al  bo‘shliqligi  32%  bo‘lsa,  qumning  bo‘shliqligi  esa  27% 
bo‘lsa,  u  holda  shag‘al  va  qumning  minimal  bo‘shliqligi  8,6%  ni  tashkil  etadi. 

---

36 
 
Bunda  shartli  ravishda  yirik  to‘ldiruvchilar  orasidagi  bo‘shliq  mayda 
to‘ldiruvchilar  bilan  to‘ldirilishini  nazarda  tutiladi.  Lekin  amaliyotda  yirik 
to‘ldiruvchi  donalari  bir-biriga  yaqin  joylashganda  qum  o‘tishi  qiyinlashadi  va 
bo‘shliq hosil bo‘ladi.   
Beton  uchun  to‘ldiruvchini  tanlashda    odatda  uning  beton  qorishmasi 
xususiyatlariga  va  betonga  umumiy  ta’sirini  inobatga  olishga  to‘g‘ri  keladi. 
Betonda  shag‘al  yoki  chaqiq  toshni  maksimal  imkoniyat  darajasidagi  yiriklikda 
qo‘llash  maqsadga  muvofiq  bo‘lib,  bu  holda  to‘ldiruvchi    eng  kam  solishtirma 
yuzaga  ega  bo‘lgani  uchun  konstruksiyani  betonlash  shartlari  bajariladi.  Talab 
darajasidagi 
beton 
qorishmasini 
quyish 
va 
zichlashtirish 
maqsadida 
konstruksiyaning  minimal  o‘lchamlaridan  shag‘al  yoki  chaqiq  tosh  ¼  barobardan 
yirik  bo‘lishi  mumkin  emas  va  bu  o‘z  navbatida    temir  -beton  konstruksiyasida  
armatura  sterjenlari  orasidagi  minimal  o‘lchamlardan    kichikroq  bo‘lishi  talab 
etiladi.  Plitalar,  pollar  va  yopmalarni  betonlashda  shag‘al  yoki  chaqiq  toshning 
maksimal yirikligi plita qalinligiga nisbatan ½  nisbatida bo‘lishi kerak.  
Yirik  to‘ldiruvchining  bo‘shligini  kamaytirish  maqsadida,  agarda  chegaraviy 
mumkin  bo‘lgan  yiriklik  imkoniyati  mavjud  hollarda  bir  necha  fraksiyalardan 
iborat  qorishmalardan  foydalaniladi  va  bo‘shliqlikning  minimal  darajada  bo‘lishi 
uchun ular orasidagi o‘zaro ma’qul nisbat tanlanadi.  
Beton  uchun  yirik  donali  qumdan  foydalanish  yaxshi  natija  beradi.  Biroq,  
qum  tarkibida  yirik  zarralarning  uchrashi  bo‘shliqlikni  oshishiga  sabab  bo‘lishi 
mumkin (40 % gacha) va bu bo‘shliqlarni sement hamiri bilan to‘ldirishga to‘g‘ri 
keladi.  Buning  natijasida  sement  sarfi  va  betonning  tannarxi  ko‘payib  ketadi. 
SHuning  uchun  eng  yaxshi  natijalarni  tarkibida  o‘zaro  optimal  nisbatdagi  yirik, 
o‘rtacha  va  mayda  zarralari  bo‘lgan  qum  beradi  va  bunday  nisbatdagi  qum 
minimal  bo‘shliqni  ta’minlaydi.  Sifati  yuqori  bo‘lgan  qumda    bo‘shlilik  38%  dan 
oshmasligi  kerak.  Optimal  donadorlik  tarkibda  bu  ko‘rsatkich  30  %  gacha 
kamayadi.  

---

37 
 
Agar  beton  yoki  qorishmada  qum  donalari  orasidagi  bo‘shliqlarni    faqat 
sement  hamiri  bilan  to‘ldirilsa,  kam  harakatlanuvchan,  quyilishi  og‘ir  kechadigan 
bikir qorishma yuzaga keladi.   
Qum donalarini bir biridan ajratish va ularni sement  qobig‘i bilan o‘rab olish 
zarur  va  bu  qobiq  qorishma  yoqi  beton  qorishmasining  harakatchanligini 
ta’minlaydi. Qum qanchalik yirik bo‘lsa donalar solishtirma yuzasi kamayib, qobiq 
hosil  qilish  uchun  ketadigan  sement  sarfi  iqtisod  qilinadi.  Biroq,  yuqorida 
ta’kidlanganidek  faqat  yirik  donalardan  iborat  bo‘lgan  qum  katta  miqdordagi 
bo‘shliqlarga ega bo‘lib uni qo‘llash maqsadga muvofiq emas.  
Beton  tayyorlash  uchun  tarkibida  mayda  va  o‘rtacha  yiriklikdagi  zarralari 
bo‘lgan  yirik  qum  tanlanishi  tavsiya  etiladi.  Bunday  aralash  holdagi  donalarda 
bo‘shliqlar  kamayib,  donalar  yuzasi katta bo‘lmaydi.  Bunday  ijobiy    qum  tarkibi 
O‘zRST tavsiyasiga mos tushadi.  
Notekis  yuzaga  ega  bo‘lgan  qumdan  foydalanish  maqsadga  muvofiq  bo‘lib,  
bunday qum sement toshi bilan yaxshi bog‘lanadi va  betonning mustahkamligini 
oshishiga  olib  keladi.  Qumni  yuvish  jarayoni  murakkab  va  qimmat  bo‘lganligi 
sababli  olinayotgan  qum  imkon  darajasida  toza  bo‘lishi  tavsiya  etiladi.  Odatda 
daryo qumi afzal deb bilinadi. 
Qumning  zichligi  uning  xaqiqiy  zichligiga,  bo‘shliqligiga  va  namligiga 
bog‘liq  bo‘lib,  quruq  va  sochiluvchan  holatda  aniqlanadi.  Suvga  to‘yingan  holda  
muzlash ehtimoli bo‘lgan konstruksiyalardagi betonlar yoki M200 va undan ortiq 
markadagi  betonlar  uchun    tayinlangan  qum    1550  kg/m
3
  zichlikka  ega  bo‘lishi 
kerak.  Boshqa  hollarda    -  1400  kg/m
3
  dan  kam  bo‘lmasligi  talab  etiladi.    Siltash 
jarayonida qum zichlashib uning zichligi 1600-1700  kg/m
3 
ga etishi mumkin. Eng 
katta  hajmni    5-7  %  namlanganlik  holatidagi  qum  egallaydi;  namlikning  ortishi 
yoki kamayishi bilan qumning  hajmi  kamayadi (rasm-6.3). Bu xususiyatni qumni 
qabul  qilish  va  miqdorlash  jarayonida  (hajm  bo‘yicha),  shuningdek  beton 
tayyorlashda inobatga olish kerak. 
Beton  uchun  to‘ldiruvchilarni    to‘g‘ri  tanlash,  ularni  me’yorida  qo‘llash  – 
beton  texnologiyasida  ahamiyatli  masalalardan  biri  hisoblanadi.  Beton  uchun 

---

38 
 
mo‘ljallangan to‘ldiruvchilarga beton tarkibiga ta’sir etuvchi xususiyatlardan kelib 
chiqib tegishli talablar qo‘yiladi. Betonning xususiyatiga to‘ldiruvchining: 

 
donadorlik tarkibi;  

 
mustahkamligi va sovuqqa chidamliligi; 

 
tozaligi    katta ta’sir ko‘rsatadi.