O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

      Bronzalar. 
Mis bilan qalay qotishmasi 
bronza
 
deyiladi. 
   Ma’lumki,  qalay  qimmatbaho  metall  bo‘lganligi  sababli  uni  tejash  hamda  qotishma 
xossalarini  zarur  tomonga  o‘zgartirish  maqsadida  bronza  tarkibidagi  qalay  qisman  yoki 
to‘la A1, Fe, R,  Zn
 
va boshqa elementlar bilan almashtiriladi. Masalan, A1 kiritish bilan 
alyuminiyli  bronzalar  (masalan,  BrAB,  BrA7),  R  kiritish  bilan  qo‘rg‘oshinli  bronzalar 
(masalan, BrSZO), berilliy kiritish bilan berilliyli bronzalar (masalan, BrB2),Si kiritish bilan 
kremniyli  bronzalar  (BrKMSZ-1)  va  boshqalar  olinadi.  Qalayli  bronzalarning 
cho‘zilishga mustahkamligi σ
b
 = 150 — 350 MPa, nisbiy uzayishi δ = 3 — 15% 

---

 
94 
bo‘ladi. 
Bronzalar  GOST  613—79  bo‘yicha  harf  va  raqamlar  bilan  quyidagicha 
markalanadi.  Masalan,  BrA11J6N6,  bu  yerda  Br  bronzaligini,  A  qotishmada 
alyuminiy  11%,  J  temir  6%,  N  nikel  6%  ligini  bildiradi,  qolgan  qismi  esa 
misdan iborat bo‘ladi. 
     Bronzalar  texnologik  ko‘rsatkichlariga  ko‘ra  bosim  bilan  ishlanadigan  va 
quymalar  olinadigan  bronzalarga  ajratiladi.  Bosim  bilan  ishlanadigan  bronzalar 
(BrOTSSNZ-75-1,  BrOTSS5-5-5  va  boshqalar)dan  listlar,  sterjenlar,  truba  va 
boshqalar  ishlanadi,  Quyma  bronzalar  (BrAJ9-4L-BrOF10-1  va  boshqalar)  dan 
vint,  vtulka,  chervyak  va  boshqa  detallar  zagotovkalari  qu yish  yo‘li  bilan 
olinadi.  Shuni  aytish  kerakki,  mis  qotishmalari  strukturalarini  o‘rganishda  xuddi 
qora  metallar  singari  namunalardan    shliflar  tayyorlanadi  va  strukturasi  mikroskop 
ostida ko‘riladi. Bunda reaktiv sifatida masalan 10 g FeCl
3
 
                      2- rasmda  mis qotishmalarining mikrostrukturalari  keltirilgan. 
 
A- yumshatilgan lotun. B-quyma bronza. V- yumshatilgan bronza. 
30 sm
3 
NS1 va 360 sm
3
 N
2
0 olinadi bir oz spirt qo‘shilsa ham bo‘ladi. 2- rasmda mis 
qotishmalarining mikrostrukturalari keltirilgan. 
Mis  va  uning  qotishmalarini  olish.    Xozirgi  vaqtda  mis  tarkibida  mis  kolchedani 
(SuFes2)  bo‘lgan  sulfid  rudalarydan  olinadi.
31
 Mis  rudalarining  boyitilgan 
                                                           
31
 William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013. 434-435  
 

---

 
95 
konsentrati  (tarkibida  11—35%  Su  bo‘lgan)  kuydirilib,  tarkibidagi  oltingugurt 
kamaytiriladi, sungra mis shteyni olish uchun suyuqlantiriladi. 
Shteynga   suyuqlantirish maqsad  mis va temirning oltingugurtli birikmalarini ruda 
aralashmalaridan ajratib olishdir. Shteynlar tarkibida 16—60% Si bo‘ladi. 
E s l a t m a. «Quyish usuli» grafasida quyidagi belgilashlar kiritilgach: 3—qumli-
loyli  qoliplarga,  V—suyultiriladigan  modellarga,  K—kokil,  D—bosim  ostida;   
birinchi  birinchi  harfdan      keyin      keladigan  M  harfi  qotishma  quyilayotganda   
modifikatsiyalangaganini bildiradi. 
Mis  shteynlari  konvertorda  suyuqlantiriladi,  havo  bilan  puflanib,  tarkibida 
1—2%  temir,  rux,  nikel,  mishyak  va  boshqa  aralashmalar  bo‘lgan  xomaki  mis 
olinadi.  Xomaki  mis  qo‘shilmalardan  tozalanadi  (rafinirlanadi).  Rafinirlangandan 
sung mis miqdori 99,5—99,99% ga yetadi (texnik toza birlamchi mis hosil bo‘ladi). 
Toza misning 11 ta markasi mavjud (M006, M06, M1b, M1U, M1, M1r, M1f, M2r, 
MZr,  M2  va  MZ).  Eng  yaxshi  M006  mis  markasidagi  aralashmalarning  umumiy 
yig‘indisi 0,01% ga, MZ. markasida esa 0,5% ga teng. 
Toza  pishirilgan misning mexanik xossalari quyidagicha:    σv = 220 — 240    MPa,   
NV  40 — 50, σ - 45 — 50%.  Toza mis elektrotexnika maqsadlarida ishlatiladi va 
sim,  chiviq, tasma,  listlar,  polosalar  hamda  trubalar  ko‘rinishida  ishlab  chiqariladi. 
Mexanik mustahkamligi kam bo‘lganligidan toza mis konstruksion material sifatida 
ishlatilmaydi,  balki  uning  rux,  qalay,  alyuminiy,  kremniy,  marganets,  kurgoshin  
bilan  qotishmasi ishlatiladi 
Misni  legirlab,  mexanik,  texnologik,  ekspluatatsion  xossalari  yaxshilanadi. 
Mis  qotishmalarining  uchta  gruppasi  bo‘ladi:  latunlar,  bronzalar  va  misning  nikel 
bilan qotishmalari.
32
 
Latunlar.  Mis  asosli  ikkita  yoki  ko‘p  komponentli  qotishmalarga  latunlar  deyiladi, 
ularda  rux  asosiy  legirlovchi  element  xisoblanadi.  Ruxdan  boshqa  elementlar 
                                                           
32
 William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013. 434-435  

---

 
96 
kiritilganda,  kiritilgan  element  nomi  bilan  ataluvchi  maxsus  latunlar  hosil  bo‘ladi, 
masalan, temir-fosfor-marganetsli latunlar va hokazolar. 
Misga  qaraganda  latunning  mustaxkamligi,  korroziyaga  chidamliligi  katta, 
yaxshi ishlanadi (kesib, quyib bosim ostida ishlanadi). Latun tarkibida 40—45% rux 
bo‘ladi.  Rux  miqdori  bundan  ko‘p  bo‘lsa,  latunning  mustaxkamligi  kamayib, 
murtligi  ortadi.  Maxsus  latunlarda  legirlovchi  elementlar  miqdori  7—9%  dan 
ortmaydi. 
Qotishma latunning bosh xarfi L bilan belgilanadi. Undan sung qotishmaning 
asosiy  tashkil  etuvchilarining  bosh  harflari  yoziladi:  S  —  rux  (sink),  O  —  qalay 
(olovo),  Ms—marganets,  J—  temir  (jelezo),  F  —  fosfor,  B-berilliy  va  xokazo. 
Harfdan  keyin  keluvchi  raqamlar  legirlovchi  elementlarning  protsentda  berilgan 
miqdorini bildiradi. Masalan, LAJMs 66-6-3-2 markali alyuminiy-temir-marganetsli 
latun  tarkibida  66%)  mis,  6%  alyuminiy,  3%  temir,  2%  marganets  bo‘lib  dolgami 
ruxdan iborat. 
Boshqa  rangli  metallar  qotishmasiga  uxshash  latunlar  ham  texnologik 
belgilariga  ko‘ra  quymabop  va  deformatsiyalanadigan  xillarga  bo‘linadi. 
Qo‘ymabop  latunlar  (GOST  17711—72)  shakldor  quymalar  uchun,  mo‘ljallangan 
bo‘lib, ular quyma parchalari ko‘rinishida yetkazib beriladi. 
Deformatsiyalanadigan  latunlar  (GOST  15527—70)  L90  (tompak),  L80 
(yarim  tompak)  kabi  oddiy  latunlar,  LAJ  60-1-1,  LS63-3  kabi  murakkab  latunlar 
ko‘rinishida  ishlab  chiqariladi.  Latunlar  sim,  chiviq,  tasma,  polosalar,  listlar, 
trubalar  va  boshqa  prokatlangan  hamda  presslab  tayyorlangan  buyumlar 
ko‘rinishida  yetkazib  beriladi.  Latunlar  umumiy  va  kimyo  mashinasozligida  keng 
qullaniladi. 
Bronzalar.  Misning  qalay,  alyuminiy,  kremniy,  marganets,  qurg‘oshin, 
berilliy  bilan  hosil  qilgan  qotishmalari  bronza  deb  ataladi.  Kiritilgan  elementga 
qarab, qalayli, alyuminiyli va boshkalar bo‘ladi. 

---

 
97 
Bronzalarning  korroziyaga  chidamliligi  yuqori,  quyilish  va  antifriksion 
xossalari  yaxshi,  kesib  yaxshi  ishlanadi.  Mexanik  xarakteristikalarini  kutarish  va 
aloxida  xossalar  berish  uchun  bronzalar  temir,  nikel,  titan,  rux,  fosfor  bilan 
lepirlanadi.  Marganetsning  kiritilishi  bronzaning  korroziyaga  chidamliligini,  nikel 
plastikligiii,  temir  mustaxkamligini,  rux  quyish  xossalarini,  qurg‘oshin  kesib 
ishlanuvchanligini yaxshilaydi. 
Bronzalar bu harflari bilan markalanadi, undan ung tomonda turuvchi darflar bronza 
tarkibiga kiruvchi elementlarni bildiradi: 
E  s  l  a  t  m  a:  Quyma  latunlarning  mexanik  xossalari  kokilga  quyilgan 
latunlarga nisbatan berilgan. 
O — qalay, S — rux, S — qurg‘oshin (svinets), A — alyuminiy, J — temir (jelezo), 
Ms—marganets va hokazolarni bildiradi. Sungra ularning protsentlardagi miqdorini 
bildiruvchi  raqamlar  yoziladi  (bronzadagi  mis  miqdorini  bildiruvchi  raqam 
yozilmaydi).  Masalan,  bronzaning  BrOTSS5-5-5  markasi  uning  tarkibida  5%  dan 
qalay, qurg‘oshin va rux borligini, kolgani (85%) misdan iborat ekanligini bildiradi. 
Q  a  l  a  y  l  i      bronzalar  tarkibida  4—6  %  qalay  bo‘lib,  kjori  mexanik 
xossalarga  eta  (av  =  150  —  —  350  MPa,  a  =  3  —  5  %,  qattikligi  NV  60  —  90), 
antifriksion  va  korroziyalanishga  qarshi  xossalari  yuqori,  yaxshi  quyiladi  va  kesib 
yaxshi  ishlanadi.  Antifriksion  xossalarini  va  kesib  ishlanuvchanligini  yaxshilash 
maqsadida  qalayli  bronzalarga  qurg‘oshin  kiritiladi,  rux  kuyilish  xossalarini 
yaxshilaydi, fosfor quyilish, mexanik va antifriksion xossalarini yaxshilaydi.