O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Metallarning mexanik xossalari. 
 
Metallarni  mexanik  xossalari:  mustahkamlik,  qattiqlik,  egiluvchanlik, 
plastiklik va xakazolar. 
 
Bunda  har  xil  metal  naomunalari  mashinalarda  sinab  ko‘riladi.(materiallar 
qarshiligi fanida namunalarni sinash to‘la o‘rganiladi)  
 
Ushbu  bo’limda,  faqat  metallarni  qattiqligiga  to’xtashga  to‘g’ri  keladi, 
chunki mashinasozlik sanoatida metallarni qattiqligini o‘zgartirish usullari mavjud.  
 
Metallarni  qattiqligi  deganda  bir  metalni  unga  boshqa  bir  qattiqroq  metalni 
botishiga  qarshilik  ko’rsatish  xossasiga  aytiladi.  Qattiqlik  metalning  eng  asosiy 
xususiyatlaridan  bo‘lib,  detallar  tayyorlashda  uni  yaroqli  va  yaroqsizligi 
belgilanadi. Metal qancha qattiq bo‘lsa uni ishlash uchun shuncha ko‘p kuch talab 
etadi.  Metallarni  qattiqligini  turlicha  aniqlanadi.  Ko‘proq  tekshiriladigan  usullar 
namunaga  po‘lat  sharikni,  olmos  konusni  yoki  olmos  piramidani  botirish  yo‘li 
bilan aniqlanadi. 
 
 
Sharikninamunadaqoldirganiziqanchakattabo‘lsametals
hunchayumshoqvaaksincha.  
 
Qattiqqligini 
aniqlashni 
quyidagi 
usullari  keng 
                                                           
11
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013 
d
Д
P
3
2
4
1- шпиндел.
2- шар
3- намуна
 
4-
rasmQattiqlikningsinash
sxemasi. 

---

46 
 
tarqalgan. 
1.Qattiq  po‘lat  sharikni  botirish.  (Brinell  buyicha  qattiqlikni  aniqlash)(4-
rasm) 
2.Olmos konusni uchini botirish (Rokvell buyicha qattiqlikni aniqlash) 
3.Olmos piramidani uchini botirish (Vikkers buyicha qattiqlikni aniqlash) 
Qattiklikni  sinash  usuli  bilan  aniqlanganda  detal  sindirmasdan 
tekshiriladi.  Detalni  qalinligiga  va  qattiqligiga  qarab,  shariklarni  har  xil 
diametrdagisi olinadi. Misol: nagruzka 30000 N bo‘lganda diametri 10 mm 
li sharik olinadi. 7500 N bo‘lganda diametri 5 mm bo‘lgan sharik olinadi va 
nagruzka 1870 N bo‘lganda diametri 2.5 mm bo‘lgan sharik olinadi. 
 
Sharik  botirilgandan  so‘ng  hosil  bo‘lgan  izning  chuqurligi  metalning 
qalinligidan  kamida  10  marta  kam  bo‘lishi  kerak.  Izni  markazidan  metalni 
yuza chetigacha bo‘lgan oraliq sharikni diametridan katta bo‘lishi kerak.  
 
Qattiqlik  qimmati  N  bilan  belgilanadi  va  aniqlash  usulining  indeksi 
quyiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
F
P
HB

 N/mm 
2
 
 bunda, R-sharikka quyilgan kuch, N 
 
F- shar qoldirgan izni yuzasi, mm
2
 
 
 
 
 
 
2
2
2
2
2
d
D
D
D
F







mm
2
 
 
bunda, D-sharni diametri, mm 
 
 
d-izni diametri, mm. 
 
Rokvell usulida diametri 1.58 mm bo‘lgan po‘lat sharik yoki 120
0
 burchakli 
olmos konusdan foydalaniladi. Bunda qattiqlik indikatordagi shkaladan aniqlanadi. 

---

47 
 
Sharik  yumshoq  metallar  uchun  olmos  konusi  esa,  qattiq  metallarni  sinash  uchun 
ishlatiladi. 
 
Vikkers  usulida  juda  yumshoq  va  qattiq  metallarni  qattiqligini  aniqlash 
mumkin. Bu usulda naomunaga uchlaridagi burchak 136 
0
 bo‘lgan piramida bilan 
bosiladi.  Bosiladigan  kuch  550-1200  N  gacha.  Izni  o‘lchami  priborni  o‘zidagi 
mikroskop yordamida o‘lchanadi. 
 
 
Metallarni texnologik xossalari. 
 
Metallarni  texnologik  xossalariga  kesib  ishlanishlik  toblanuvchanlik, 
payvandlanishlik,  bolalanishlik,  erigan  metalni  ravonligi  va  boshqalar.  Shulardan 
asosiy o‘rinlarda metalni kesib ishlanuvchanlik xususiyati turadi, chunki ko‘pchilik 
metal buyumlarini stanoklarda kesib ishlanadi. 
 
Kesib  ishlanish  xossasiga  kesish  tezligi,  kesish  kuchi,  kirib  ular  ishlangan 
yuzani  tozaligiga  qarab  aniqlanadi.  Metalni  bu  xususiyatlari  biror  etalonga  qarab 
solishtiriladi. Buning uchun A12 markadagi avtomobil po‘lati olinadi. 
 
Ikki  va  undan  ortiq  ellementlarni  birga  suyuqlatish  yo‘li  bilan  olingan 
murakkab  jism  qotishma  deb  aytiladi.bunga  misol,  chuyan,  po‘lat,  bronza,  latun, 
dur alyuminiy va boshqalar.  
 
Baozan  qotishmani  qotishma  tarkibiga  kiruvchi  elementlarni  kukunlarini 
aralashtirib,  unga  shakl  berib  hosil  qilingan  buyumni  maxsus  pechlarda  1100-
1400
0
  S  da  pishirish  yo‘li  bilan  ham  olish  mumkin.  Misol  qattiq  qotishmalar, 
metallokeramik detallar.  
 
Qotishma  tarkibiga  kiruvchi  elementlarni  atom  diametrlari  farqiga,  kristall 
panjara  turiga  va  ularni  suyuqlanish  temperaturasiga  ko‘ra.  qotishmalar:  mexanik 
aralashma, ximiyaviy birikma va qattiq eritmaga bulinadi.. 
1.
 
Mexanik  aralashma.  Agar  qotishma  tarkibiga  kiruvchi  elementlarni  atomlari 
kristallanish  jarayonida  bir-biriga  tortilmay,  bir-biridan  qochsa,  qotishma 
tarkibiga kiruvchi har bir element atomlari qattiq holtda mustaqil kristallar hosil 

---

48 
 
qiladi. Hosil bo‘lgan kristal donlari mexanik aralashmasidan tuzilganligi uchun 
mexanik aralashma deb aytiladi. 
qotishmani  kristallanish  sharoitiga  ko‘ra  mexanik  aralashma  turli  shakl  va 
o‘lchamlik kristallardan iborat bo‘lishi mumkin.  
2.
 
Ximiyaviy  birikma.  Agar  qotishma  tarkibiga  kiruvchi  elementlarning  atomlari 
kristallanish  jarayonida  o‘zaro  ximiyaviy  ta’sir  etsalar  bunday  elementlar 
ximiyaviy birikma hosilqiladi. Ximiyaviy birikmani kristal panjarasi murakkab, 
ko‘proq metal va metalmaslar birikib hosil qiladi.  
3.
 
Qattiq eritma. Qotishmaga kiruvchi elementlar biri ikkinchisida erib, qotganda 
sof metal kabi kristal panjarali struktura hosil qiladi. Misol: Temir

C, Ni, Mn, 
Si, va boshqa elementlar bilan. Mis

Ni, Zn, Al, Si va boshqa elnmentlar bilan 
qattiq eritma hosil qiladi. 
Qattiq  eritmalar  hosil  qilishda  qotishma  tarkibidagi  qaysi  elementni  kristal 
panjarasi  saqlanib  qolsa,  shu  element  erituvchi  element  deb,  kristal  panjarasi 
saqlanmagan elementni esa, eruvchi element deb ayltiladi va A(V) A-erituvchi, V-
eruvchi. 
 
Qotishmalar  tarkibiga  kirgan  elementlarni  o‘zaro  munosabatlariga  ko‘ra 
elementlarni  eruvchanligi  turlicha  bo‘ladi.  Misda  nikel,  nikelda  mis  xoxlagancha 
eriydi.  
 
Hamma  metallar  ham  bir-birida  yaxshi  erivermaydi.  Ba’zilar  yaxshi,  o‘rta, 
yomon va erimasligi mumkin. Rentgen nurlari yordamida tekshirilganda shu narsa 
aniqlandiki,  eruvchi  element  atomlari  bilan  erituvchi  element  atomlari  o‘rin 
almashuvi natijasida qattiq eritma hosil bo‘ladi.(5-rasm) 
 
V elementini atomlari  
A elementni atomlarini siqib chiqaradi va natijada A 
elementidan V elementi hosil bo‘ladi. Atomlari 
bunday  o‘rin  almashuvi  uchun  A  va  V  elementlari 

  B 
элемент
О- A 
элемент.
B
 
 
  5--rasm.  Kristal  panjaralarda 
atomlarni joylashish sxemasi 
 

---

49 
 
kristal  panjaralari  bir  xil  bo‘lishi  va  atomlar  radiuslari  bir-biriga  yaqin  bo‘lishi 
kerak. 
Odatda,  qotishmani  hosil  qiluvchi  asosiy  komponentlardan  tashqari 
qotishma  tarkibida  oz  miqdorda  boshqa  elementlar  ham  mavjud  bo‘ladi  va  ularni 
primeslar  deb  yuritiladi.  Bu  primeslar  qotishmaga  rudani  eritib  olayotganda  yoki 
qotishma eritilayotganda tushadi. Ular qotishmani xossalariga aytarli tasir etmaydi.  
 Toza metallarning mustahkamlik chegarasi kichik bo‘lganligidan mashinasozlikda 
asosan  ularning  qotishmalari  ishlatiladi.  Metal  qotishmalari  deb,  bir  necha  xil 
metallarni  yoki  metallarni  metall  bo‘lmagan  jismlar  bilan  suyuqlantirib  (yoki 
qizdirib)  aralashtirish  natijasida  olingan  murakkab  moddaga  birmuncha  qattiq 
bronza  olinadi.  Bunda  metall  materialning  ekspluatatsion  va  texnologik  xossalari 
yaxshilanadi.  
            Qotishmalarda  sodir  bo‘ladigan  protsessni  o‘rganish,  shuningdek 
qotishmalarning tuzilishini tushuntirish uchun metallshunoslikda komponent, faza, 
sistema  kabi  tushunchalardan  foydalaniladi.  Sistemani  hosil  qiluvchi  moddalarga 
komponentlar  deyiladi.  Toza  metall  bir  komponentli  sistemani,  ikkita  metalldan 
hosil  bo‘lgan  qotishma  esa  ikki  komponentli  sistemani  hosil  qiladi  va  h.k.  Shu 
jumladan,  ko‘rilayotgan  temperatura  oralig‘ida  tashkil  etuvchi  qismlarga 
dissotsiyalanmaydigan barqaror moddalar – ximiyaviy birikmalar ham komponent 
bo‘lishi  mumkin.  Masalan,  rangli  metall  qotishmalari  komponentlariga  metallar 
(masalan,  rux,  mis  bilan  birikkanda  latun  hosil  bo‘ladi),  temir  uglerodli 
qotishmalar  komponentlariga  tarkibida  oz  miqdorda  metallmas  moddalarda 
bo‘lgan  metallar  (temir  uglerod  bilan  birikkanda  chuyan  va  po‘lat  hosil  bo‘ladi) 
kiradi.  
            Bir  xil  tarkibga,  bir  xil  agregat  holatiga  ega  bo‘lgan  hamda  sistemaning 
boshqa  qismlaridan  bo‘lish  sirti  bilan  ajratilgan  sistemaning  bir  jinsli  qismi  faza 
deb ataladi.  

---

50 
 
            Bo‘lish  sirtidan  o‘tishda  moddanig  ximiyaviy  tarkibi  va  strukturasi  sakrab 
o‘zgaradi.  Ma’lum  tashqi  sharoitlarida  (bosim,  temperatura)  muvozanat  holatda 
bo‘luvchi  fazalar  yig‘indisi  sistema  deb  ataladi.  Masalan,  bir  jinsli  suyuqlik 
(suyultirilgan  metall)  bir  fazali  sistemadan  iborat.  Toza  metall  krisstalanishida 
sistema  ikkita  fazadan,  ya’ni  suyuq  (suyultirilgan  metall)  va  qattiq  (kristallangan 
metall  zarralari)  dan  tashkil  topadi.  Yana  misol:  ikki  xil  kristallning  mexanik 
aralashmasi  ikki  fazali  sistemani  hosil  qiladi.  Chunki  har  bir  kristall  o‘zining 
tarkibi va tuzilishi bilan bir-biridan farq qiladi hamda bir-biridan bo‘lish sirti bilan 
ajratilgan  bo‘ladi.  Bir  fazali  strukturaga  ega  bo‘lgan  qotishma  deb  ataladi. 
Qotishma strukturasi deyilganda mikroskop ostida ko‘rinadigan fazalarning o‘zaro 
joylashishi, ularning shakli va o‘lchamlari tushuniladi.
12
 
 
Qotishmadagi  komponentlar  suyuq  va  qattiq  eritmalar,  ximiyaviy 
birikmalar va mexanik aralashmalar hosil qilishi mumkin.  
            Bir  jinsli  suyuq  eritmalar  suyuq  holatda  istalgan  nisbatiga  bir-birida 
eriydigan barcha metallar uchun xarakterlidir. Bir jinsli suyuq eritmada eritiladigan 
metall (komponent) A ning atomlari 1 erituvchi metall V atomlari 2 orasida tekis 
taqsimlangan.  Faqat  ozgina  metallargina  suyuq  holatda  cheklangan  metallargina 
o‘zlarining atomlari o‘lchamlari orasidagi farq katta bo‘lganligidan suyuq holatda 
erimaydi.  Kristallanish  va  qotishmalarning  qotish  protsessida  komponentlarning 
o‘zaro ta’sir turlicha bo‘lishi mumkin.