1-ma’ruza leksikologiya, uning ob’ekti, turlari, vazifalari. O‘zbek tili lug‘at tarkibining ma’no jihatidan tavsifi reja: Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari

Lug`aviy ma’no taraqqiyoti yo`llari

Ma’lumki, ijtimoiy hayotda, inson ongida, tafakkurida

yuz bergan

o`zgarishlar natijasida til ham o`zgarib, taraqqiy qilib boradi. Bu o`zgarishlar

birinchi navbatda uning lug`at boyligida aks etadi. Lug`at boyligidagi o`zgarishlar

esa birinchi navbatda leksemalar ma’nolarining rivojiga bog`liqdir.

Leksemalar ma’nolarining rivojlanishi quyidagi yo`llar orqali amalga oshadi.

1. Lug`aviy ma’noning ko`chishi

Leksema lug`viy ma’nosining ko`chishi deganda bir tushuncha nomining boshqa

tushuncha nomi sifatida ishlatilishidir. Yuzaki qaraganda, bu yerda ma’no

ko`chishi emas,

nom ko`chishi

yuz berayotgandek ko`rinadi. Aslida unday emas,

chunki bunda oldin birinchi tushuncha bilan bog`liq tarzda yangi tushuncha yuzaga

keladi va u inson ongida barqarorlashadi. Tildagi

tejamkorlik

tamoyili esa yangi

tushuncha uchun yangi so`z qidirib o`tirmasdan tilda oldin mavjud bo`lgan so`zni

yangi ma’noda ishlatishga imkon beradi. Masalan,

oyoq-

leksemasini olib

ko`ramiz. Bu leksema sememasi quyidagi semalarga ega: 1) a’zo; 2) gavdani

ushlab turuvchi a’zo; 3) yurishga yordam beradigan a’zo; 4) miqdoran bittadan

ortiq a’zo; 5) shaklan uzunchoq a’zo; 6) uchida barmoq tirnoq va tuyoqlari

mavjud bo`lgan a’zo. Albatta, bu ro`yxatni yana davom ettirish mumkin, lekin

bizga shu leksema ma’nosining ko`chishi qay tarzda yuz berishini tushuntirish

---

uchu shularning o`zi yetarli deb hisoblaymiz. Inson atrofidagi narsa va

tushunchalarni idrok qilishda birinchi navbatda o`zidan andoza oladi, shuning

uchun u stol, stul kabi narsalarning qismlarini ham o`ziga qiyoslagan holda idrok

qiladi va o`z oyog`iga xos belgilarning ayrimlari stol va stullarda mavjudligini

ko`radi. Natijada, u

oyoq

leksemasining 2-, 5-semalariga tayangan holda stol va

stullardagi qismni ham shu nom bilan ataydi:

stolning oyog`i.

Lug`aviy ma’noning ko`chishi bu kabi shakily o`xshashlikdan tashqari belgi,

harakat, vazifa o`xshashligiga, narsalar o`rtasidagi aloqaga asoslangan holda yuz

berishi mumkin. Shularga asoslanib, lug`aviy ma’no ko`chishining quyidagi

turlarini ajratsa bo`ladi:

1. Metafora

(grekcha

metaphora

– «ko`chirma») o`xshashlik asosida ma’no

ko`chishidir. O`xshashlik esa turlicha bolishi mumkin: