1-ma’ruza leksikologiya, uning ob’ekti, turlari, vazifalari. O‘zbek tili lug‘at tarkibining ma’no jihatidan tavsifi reja: Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari

---

1-MA’RUZA

LEKSIKOLOGIYA, UNING OB’EKTI, TURLARI, VAZIFALARI.

O‘ZBEK TILI LUG‘AT TARKIBINING MA’NO JIHATIDAN TAVSIFI

REJA:

1. Leksikologiya, uning obyekti, vazifalari.

2. So‘z va leksema munosabati.

3. Leksemaning ifoda va mazmun tomoni.

4. Lug`aviy ma’no va uning tarkibiy qismlari.

5. Leksemalarda bir ma’nolilik va ko`p ma’nolilik.

6. Lug`aviy ma’noning turlari.

7. Lug`aviy ma’no taraqqiyoti yo`llari.

Oldingi bo‘limlarda ta’kidlanganidek, tilda mavjud bo‘lgan so‘zlar yig‘indisi

lug‘at tarkibi

yoki

leksika

deb yuritiladi. Lug‘at tarkibni o‘rganadigan bo‘lim esa

leksikologiya

(yun.

lexikos

– lug‘atga oid,

logos

– ta’limot) deb ataladi.

Lug‘at tarkibiga mansub bo‘lmish birlik

so‘z

tilshunoslik fanining asosiy birligi

bo‘lib, u tilning boshqa bo‘limlarida, jumladan, morfologiya, so‘z yasalish va

uslubiyat bo‘limlarida ham o‘rganiladi.

Morfologiyada so‘zning qaysi leksik-grammatik guruhga mansubligi o‘rganilsa,

so‘z yasalishi bo‘limida u yasalgan yoki yasalmagan birlik sifatida tekshiriladi.

Uslubiyat bo‘limida esa so‘z qo‘llanish ma’qulligi yoki ma’qul emasligi jihatidan

tekshiriladi.

Leksikologiya bo‘limida so‘zning ifodalagan ma’nosi, lug‘at tizimida tutgan o‘rni,

kelib chiqishi, qo‘llanish darajasi o‘rganiladi. Bu bo‘limda so‘z

lug‘aviy birlik

sifatida o‘rganiladi. So‘z muayyan tilning lug‘at tarkibiga mansub bo‘lganligi

uchun leksikologiya mazkur tilning lug‘at tarkibini tizim sifatida tekshiradi.

Yuqorida aytilgan fikrlarni

inson

so‘zi misolida isbotlashga harakat qilamiz:

Morfologik

nuqtai nazardan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) ot turkumiga

tegishli; 2) turdosh ot, aniq ot, yakka ot; 3) bosh kelishikda; 4) birlikda.

So‘z yasalish

nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) tub so‘z; 2)

sifat yasalishi uchun asos bo‘la oladi:

insoniy, insonparvar;

---

Uslubiyat

nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) kitobiy uslubda

qo‘llanadi; 2) hissiy-ta’siriy bo‘yoqqa ega.

Leksikologiya

nuqtai nazaridan bu so‘z quyidagi xususiyatlarga ega: 1) lug‘aviy

manoga ega; ongli mavjudot; 2) bu so‘z

odam, kishi, bashar

so‘zlariga ma’nodosh

hisoblanadi; 3) o‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan; 4) nisbatan faol so‘z

hisoblanadi;

Demak, tilnshunosliking har bir bo‘limida so‘zning turli qirralari tadqiq qilinar

ekan.

Ilmiy adabiyotlarda leksikologiya bir qancha turlarga bo‘linadi.