B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

jadallashtirish
  yuzasidan  istaklar  ko’rinishida 
prognozlashtirishning  me’yoriy  usulidan  foyddalanildi.  Umuman  olganda 
iqtisodiy  prognozlashtirishning  sho’rolar  amaliyoti  uchun  «tonnel 
dunyoqarash» 
xos 
bo’lib, 
unda 
hisob-kitoblarda 
iqtisodiy 
munosabatlarning  haqiqiy  qonuniyatlari  hisobga  olinmadi,  talab  va 
taklifning o’zgarishlari haqidagi ma’lumotlar noma’lum edi, narxlar qat’iy 
belgilangan  edi,  prognozlar  parametrlari  esa  alohida  korxona  ishining 
samaradorligini aks ettirmadi. 
Sostialistik  lager  tarkibiga  kiruvchi  turli  mamlakatlar  rejalarini 
muvofiqlashtirish 
masalalari, 
shuningdek 
milliy 
iqtisodiyotlarni 
integrastiyalash,  ularning  hamkorligi  va  o’zaro  yordam  ko’rsatishini 
rivojlantirish  va  mustahkamlash  chora-tadbirlarini  ishlab  chiqish  bilan 
shug’ullauvchi  yagona  organ  –  Iqtisodiy  O’zaro  yordam  Kengashi 
(SEV)ning tashkil etilishi prognozlashtirish va rejalashtirish amaliyotidagi 
muhim voqea bo’ldi. 
Sobiq  ittifoq  xalq  xo’jaligini  rejalashtirishning  boy  tajribasini 
umumlashtirgan  holda,  nafaqat  uning  yaqqol  ustunlik  tomonlarini,  balki 
davlat miqyosidagi rejali xo’jalik kamchiliklarini ham ta’kidlash lozim. 
Rejali xo’jalikning 
ustunlik tomonlari
 quyidagilardan iborat edi: 
•  rejalarda  jamiyatni  rivojlantirish  ijtimoiy  va  iqtisodiy  jihatlarining 

---

 
39 
o’zaro bog’liqligi; 
• kuchlarni faoliyatning ustuvor yo’nalishlarini bajarishga jamlash; 
• muammoni hal etishga nisbatan yalpi yondashuv; 
• uzluksiz istiqboliy va joriy rejalashtirish imkoniyatlarining hisobga 
olinishi; 
• tarmoq va hududiy yondashuvlarning uyg’ulashuvi; 
•  mehnat,  moddiy  va  moliyaviy  resurslarni  muvazanatlashtirishga 
urinish.  
Mamlakatning  rejali  tizimi  bozor  iqtisodiyotiga  xos  bo’lgan 
xatolarning  oldini  olish  umidida  tashkil  etildi.  Amalda  shunday  bo’lib 
chiqdiki,    rejali  tizimda  muvazanatlashuvga  erishishga  intilishda 
xatolarning  soni  nafaqat  kamaymaydi,  balki  ular  yanada  tez-tez 
uchraydigan va yanada jiddiy xatolarga aylanadi. 
Markazlashgan  tarzda  rejalashtirishning 
kamchiliklari
  jumlasiga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
•  tovar-pul  munosabatlari  rivojlanishi  tabiiy  qonunlari  va 
tendenstiyalarining etarlicha hisobga olinmasligi; 
•  “har  qanday  yo’l  bilan  reja”  tamoyili  bo’yicha  faoliyat  maqsadi 
rejaning  iqtisodiy  munosabatlar  ustidan  o’ziga  xos  fetishi  sifatida  reja 
rolining ortishi; 
•  turli  mintaqalar  korxonalari  to’liq  faoliyat  yuritishi  uchun 
maydonning  mavjud  emasligi  va  yuzaga  kelgan  rejalashtirish  tizimining 
beso’naqayligi; 
•  zahiralar,  tashabbus,  mikrodarajaning  xilma-xilligini  hisobga 
olmaydigan rejalashtirishning metodologik jihatdan zaifligi; 
•  kuchlarning  boshqaruvchi  partiya  tomonidan  tanlangan  maqsadlar 
foydasiga olib qo’yilishi; 
•  hayotning  boshqaruvchi  partiya  tomonidan  istiqbolsiz  deb  e’tirof 
etilgan alohida tomonlari, masalan, kibernetika, genetikaning unutilishi; 
•  reja  ko’rsatkichlarini  ishlab  chiqish,  kelishish,  tasdiqlash, 
aniqlashtirish va ularning barqarorligini qo’llab-quvvatlash uchun kuchlar, 
vaqt va mablag’larning ko’p sarflanishi.  
Biroq  sobiq  ittifoqning  davlat  tomonidan  rejalashtirish  tajribasi 
markazlashgan  tarzda  rejalashtirishning  istiqbolsizligini  isbotlab  berdi,  u 
jamiyat  rivojiga  to’sqinlik  qilgan  holda,  davlatning  ishlab  chiqarish 
omillaridan  foydalanish  borsaida  cheksiz  taqsimlovchi  huquqqa  ega 
bo’lishiga,  qat’iy  markazlashuvga,  investistiyalar,  ishlab  chiqarish  va 
iste’mol,  ish  haqining  belgilanishi  va  narxlarning  qotirilishi  ustidan 
nazorat  qilinishiga,  xo’jalik  yurituvchi  subyektlar  uchun  rejalarning 

---

 
40 
ortiqcha  tabaqalashtirilishiga,  tasdiqlangan  ko’rsatmalarga  muvofiq 
o’zining  iqtisodiy  manfaatlariga  zid  ravishda  harakat  qilishga  majbur 
bo’lgan korxonalar  mustaqilliginig cheklanishiga, iqtisodiyotning ko’plab 
sohalari, shu jumladan tashqi savdoning monopollashuviga olib keldi. Shu 
tariqa  yagona  davlat  rejasining  ustunliklarini  pirovardida  uning 
kamchiliklari  bosib  ketdi.  Iqtisodiyotning  ma’muriy-buyruqbozlik  tizimi 
va markazlashgan tarzda rejalashtirish bir-biriga o’xshash bo’lib qoldi. 
Lekin,  sobiq  ittifoqda  davlat  yo’li  bilan  markazlashgan  tarzda 
rejalashtirishning  salbiy  baholanishiga  qaramay  uning  ustunlik  tomonlari 
jahonning  boshqa  mamlakatlari  tomonidan  e’tirof  etildi.  Xorijiy 
mamlakatlarning  ayrim  iqtisodchilari  hamon  bunday    rejalashtirishning 
ustunlik  tomonlari  va  to’liq  foydalanilmagan  imkoniyatlari  haqida  o’z 
fikrini  bildirishda  davom  etmoqda.  Bunday  nuqtai  nazar  tarafdorlari 
shundan  kelib  chiqishadiki,  murakkab  industrial  stivilizastiya  markazning 
aralashuvisiz  hal  etilmaydigan  muammolarni  keltirib  chiqaradi.  Ularning 
hisoblashlaricha,  agar  markazlashgan  muvofiqlashtiruvchi  organ  mavjud 
bo’lmasa,  u  holda  jamiyat  hayoti  tartibsiz  ko’rinish  olishi  mumkin. 
Shuning  uchun  turli  mamlakatlar  markazlashgan  tarzda  rejalashtirish 
imkoniyatlariga  yana  takror  qaytishi  ehtimoldan  holi  emas,  lekin 
buyruqbozlik 
davlat 
tomonidan 
rejalashtirish 
shakllari, 
albatta, 
rivojlanishning yangi omillari bilan belgilangan holda boshqacha bo’ladi. 
Sobiq  ittifoqda  prognozlashtirish  korxona  darajasiga  nisbatan 
ko’proq  davlat  darajasida  rivojlandi.  Prognozlar  turli  ITI  bo’limlarida, 
laboratoriyalarda  va  OO’Yu  kafedralarida  ishlab  chiqildi.  Prognoz 
ishlanmalarining  boshqaruv  muammolari  yuzasidan  tahliliy  tadqiqotlar 
bilan  xufyona  organik  bog’liqligini  ta’kidlash  mumkin.  Prognozlar 
faoliyatning  turli  sohalarini:  gidrometeorologiya,  geologiya,  tibbiyot, 
ekologiyani qamrab oldi, kosmosni o’zlashtirish sohasida ilmiy-texnikaviy 
prognozlar,  sostiologik,  demografik,  iqtisodiy,  arxitektura  va  shahar 
qurilishi, ichki va tashqi siyosiy, harbiy prognozlar ishlab chiqildi. Ilmiy-
texnikaviy  va  iqtisodiy  prognozlar  rivojlanishning  istiqboliy  rejalari  va 
dasturlarini  ishlab  chiqish  amaliyotida,  xalq  xo’jaligini  boshqarish 
organlarining ishida qo’llanildi. 
 Barcha  prognozlar  ichida  15  yillik  davrga  mo’ljallangan 
prognozlarning ulushi katta bo’ldi. Prognozlashtirishning ekstrapolyastiya, 
ekspert  yo’li  bilan  baholash  kabi  usullari  va  "maqsadlar  daraxtlari" 
usullaridan keng foydalanildi.  
Yuqoridagi  fikrlar  negizida  prognozlashtirish  va  rejalashtirish 
amaliyotining qator kamchiliklarini ko’rsatish mumkin: 

---

 
41 
•  prognozlashtirish  nazariyasi  va  amaliyoti  masalalarining  etarlicha 
ishlab chiqilmaganligi; 
•  prognozlashtirishni  rivojlantirish,  shu  jumladan  axborot  almashish 
va  kadrlar  tayyorlash  yuzasidan  amalga  oshiriladigan  sa’y-harakatlarning 
etarlicha muvofiqlashtirilmaganligi; 
•  prognozlar  ijrochilarining  prognozlashtirishning  ko’plab  usullari 
haqida to’liq bilimga ega emasliklari; 
•  prognozlarni  ishlab  chiqish  uchun  axborot  bazasining  torligi, 
ko’plab ma’lumotlarning sir tutilishi; 
•  prognozlarning  ayrim  turlarini  bajarish  uchun  katta  xarajatlar 
qilinishi; 
•  prognozlarni  ishlab  chiqish  maqsadlarining  aniq  ifodalanmasligi, 
ko’pincha  prognoz  va  reja  ko’rsatkichlari  o’rtasida  o’zaro  bog’liqlikning 
mavjud emasligi; 
•  retrospektiv  va  prognoz  axborotidan  foydalanishda  istiqbollarning 
o’zgarib turishi; 
•  prognozlarni  bajarish  uslubiyotlari  va  tartibotlarining  etarlicha 
ishlab chiqilmaganligi. 
Shunday  qilib,  iqtisodiy  o’zgarishlarni  oldindan  ko’ra  bilish 
evolyustiyasi  iqtisodiyot  sohasidagi  mutaxassislarga  anglab  etish  uchun 
muammolar,  yutuqlar  va  kamchiliklardan  tarkib  topgan  boy  materialni 
taqdim etadi.