Korporativ tizimlar
. Yuqorida aytib о‘tilganidek, biznesning asosini
resurslar tashkil etadi. Ular korporativ tizimda ta’sir о‘tkazish uchun asos
bо‘lib xizmat qiladi. Dastlab, iqtisodiy faoliyatning kо‘rinish shakli
hunarmandchilik
shaklida
bо‘lib, xususan, hunarmandlar asosiy
resurslarga - zarur moddiy resurslarga, bilim va kо‘nikmalarga, savdo
qilish qobiliyatiga va boshqalarga ega edi. Rivojlanish jarayonida
yordamchi funksiyalarni bajaradigan xodimlar ishtirok etgan faoliyat
shakllari paydo bо‘ldi, bunda asosiy resurslarni ish boshqaruvchilar
tomonidan nazorat qilib kelindi.
Jamiyatni rivojlantirish jarayonida nafaqat iqtisodiy faoliyat shakllari,
balki mahsulotga bо‘lgan talablar ham о‘zgarib bordi(estetik kо‘rinish,
sifat va boshqalar). Bu esa, ushbu talablarni qondirish uchun bir qator
resurslardan foydalanish zarurligiga olib keldi. Ishlab chiqarish rivojlanib
borayotganligi sababli, korxona uchun zarur bо‘lgan resurslarga ega
bо‘lgan muayyan funksiyalarni bajaradigan kо‘plab odamlar iqtisodiy
faoliyatga jalb qilingan. Ularning har biri, korxonaning rivojlanishiga ta’sir
kо‘rsatadi.
Dastlab, mahsulotlar asosan oddiy kо‘rinishda edi, shuning uchun
odamning talablari ham ancha past edi. Bunday holat odamlarni tezda
mukammallushuviga, dunyoqarashining о‘sishiga imkonini berdi. Boshqa
tomondan, biznes "egalari" ning haqiqiy ta’siri ancha past edi. Ushbu holat
XX asrning 30 yillaridan to 70 yillarigacha bо‘lgan davrda sezilarli
darajada о‘zgardi.
80
https://iqtisodiygazeta.uz/2018/04/19/mulohaza-uchun-mavzu-ijtimoiy-kapital/
200
Texnik taraqqiyot ijtimoiy makonni butunlay о‘zgartirdi, tez
harakatlanish imkoniyatlari paydo bо‘ldi, bu esa insonlarning о‘z
ehtiyojlarini tug‘ilgan va yashagan joyda amalga oshirishga olib keldi.
Natijada mehnat migratsiyasi, tovar va xom ashyo zahiralari hamda
ularning harakatlanishi paydo bо‘ldi.
Tadbirkorlarda yanada samarali resurslar - malakali mutaxassislar, eng
yaxshi xom-ashyolarga jalb etish, yanada qulay bozorlarda ishlash
imkoniyati paydo bо‘ldi. Bu raqobatning kuchayishiga olib keldi. U, о‘z
navbatida,
xodimlarning
talablarini
aniqlaydigan
texnologiyalarni
rivojlantirishni rag‘batlantirdi, tashkilotlarning malakali kadrlariga bо‘lgan
ehtiyojini
shakllantirdi.
Tashkilotlarni
kengaytirish
boshqaruv
kо‘nikmalarini shakllantirishni talab qildi, tashkilotda boshqaruv
funksiyasini mahalliylashtirishga olib keldi-professional menejerlar paydo
bо‘ldi.
Texnologiyalar yanada rivojlanib borayotganligi sababli, mahsulotlar
sifat va naflilik jihatdan о‘zgarib, alohida resurslarning ahamiyati ham
о‘zgarib bordi. Ma’lum bо‘lishicha, har qanday kishini faqat ishlash uchun
emas, uni yangiliklarni izlanishga va kо‘p hollarda bu yangiliklarni izlash
va uni hayotga qо‘llashga о‘rgatish kerak ekan. Malakali xodimlarni
qidirish va о‘qitish uchun har doim korxona zarar kо‘rib borgan. Shunga
kо‘ra, korxona tomonidan xodimlarga nisbatan munosabat о‘zgargan.
Ayrim vaqtlarda, moddiy resurslarning egasi bо‘lmagan odamlar
tashkilot resurslarini taqsimlash jarayoniga sezilarli ta’sir kо‘rsatgan.
Bundan tashqari, raqobat, texnologiya va ixtisoslashuv-ning rivojlanishi
xom ashyo etkazib beruvchilarining mahsulot ishlab chiqarishga bо‘lgan
ahamiyatini о‘zgartirishga olib keldi - ishchilar ham tashkilotning
resurslarini taqsimlashga ta’sir kо‘rsatib kelingan. Natijada, moddiy
kapital egalari tashkilotni mutlaq nazorat qilish imkoniyati-tashkilotni
nima qilish kerakligini va qanday qilib aniq belgilash imkoniyatini
yо‘qotgan.
Umuman
olganda,
korporativ
munosabatlar
ishtirokchisining
kompaniya resurslarini taqsimlash jarayoniga ta’siri ushbu tizimda
ishtirokchining о‘rni va uning faoliyatiga bog‘liq:
𝐹
𝑗
= 𝑎
𝑖
∙ 𝑤
𝑗
(1)
Bunda,
𝐹
𝑗
-
j-chiqatnashchining
korporativ
munosabatlarning
resurslarni taqsimlash jarayoniga ta’siri;
𝑎
𝑖
- korporativ munosabatlarda j-
chi qatnashchisinin gaktivligi;
𝑤
𝑗
- korporativ munosabatlarda j- chi
qatnashchisining о‘rni.
201
Korporativ munosabatlar ishtirokchisining vazni, aslida, uning
umumiy faoliyat natijalariga qо‘shgan hissasi va u tashkilotning umumiy
resurs bazasini shakllantirish uchun korporativ tizimga olib keladigan
resurslarning nisbiy ulushi bilan belgilanadi:
𝑤
𝑗
=
∑ (𝑟
𝑛𝑗
)
𝑘
∑ ∑
𝑟
𝑛𝑗
𝑄
𝑗=1
𝑛
(2)
bunda,
𝑟
𝑛𝑗
-korporativ munosabatlarning j-chi ishtirokchisidan olingan
n-turdagi resurslar; Q-korporativ munosabatlar ishtirokchilari soni.
Faollik-korporativ munosabatlarning ushbu ishtirokchisidan tashkilot
resurslarini taqsimlash tо‘g‘risida qaror qabul qilgan shaxs tomonidan
olingan boshqaruv ma’lumotlarining ulushi quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
𝑎
𝑗
=
∑ 𝐷
𝑏𝑜𝑠ℎ𝑞.𝐽𝑘
𝑘
∑ ∑
𝐷
𝑏𝑜𝑠ℎ𝑞.𝐽𝑘
𝑄
𝑗=1
𝑘
(3)
Bunda,
𝐷
𝑏𝑜𝑠ℎ𝑞.𝐽𝑘
- k-turdagi ma’lumotlarni boshqarish, korporativ
tizimlarning j-chi boshqaruvchisi.
Bunda qaror qabul qilishga ta’sir qiluvchi ma’lumot muhim
ahamiyatga ega ekanligiga e’tibor berish lozim. Insonlar agar aniq
boshqaruv ma’lumotlarini о‘zida shakllantirmasa, ular faoliyatida
resurslarni taqsimlashda juda katta hatoliklarga yо‘l qо‘yadi. Agar ular
haqida ma’lumot qaror qabul qiluvchiga о‘z vastida etib kelmasa, inson
xatti-harakatlari resurslarning haqiqiy taqsimlanishiga ta’sir qilmaydi.
Korporativ munosabatlar ishtirokchlari tomonidan korporativ tizimni
nazorat qilish kuchi quyidagi formula bо‘yicha aniqlanadi:
YA’ni, korporativ tizim ushbu tizimda maksimal faoliyat
kо‘rsatyotgan va о‘z о‘rniga ega bо‘lgan korporativ munosabatlarni
boshqarish(korporativ nazorat subyekti) ni nazorat qiladi.
Har bir korporativ munosabatlarni boshqarish о‘zi uchun eng yaxshi
tizim resurslarini taqsimlash shartlarini о‘zlashtirishga intiladi. Buning
uchun u tizimni vaqtinchalik yoki doimiy, tо‘liq yoki qisman nazorat qilish
uchun muayyan harakatlarni amalga oshirishi kerak.
Korporativ
boshqaruv
korporativ
munosabatlar
ishtirokchisi
tomonidan kerakli resurslarni taqsimlashga erishishga qaratilgan
harakatlarni taqdim etadi. Korporativ boshqaruv ideologlaridan biri
Adrianu
Kedberi
81
“Korporativ boshqaruvning roli- bir vaqtning о‘zida
81
Manba:
https://studbooks.net/1230022/bankovskoe_delo/teoreticheskie_osnovy_korporativnogo_upravleniya_
kommercheskih_bankah
202
resurslardan samarali foydalanishni rag‘batlantirish va ushbu resurslarni
boshqarish uchun mas’uliyatni teng ravishda talab qilishdir” deb
ta’kidlagan.
Korporativ tizimda nazorat:
1) birinchidan, majburiy (nazoratsiz korporatsiya mavjud emas);
2) ikkinchidan, aksiyalarga egalik huquqi bilan emas, balki
korporatsiya ijro etuvchi organiga nazorat qilish imkoniyati bilan
belgilanadi,
3) uchinchidan, bu dinamik xususiyatdir (nazorat bir ishtirokchidan
boshqasiga о‘tishi mumkin).
Tizimlidagi ayrim cheklovlar sababli, firma rivojlanishi va uning
ishtirokchilari soni oshgani sayin, tadbirkorlik muhitiga jalb qilingan
shaxslarga axborotlar ta’sirining о‘ziga xos intensivligini cheklashga
majbur bо‘ladi. Shuning uchun, tizimni rivojlanish jarayonida agar maxsus
choralar kо‘rilmasa, tadbirkor muntazam ravishda tizimni nazorat qilishda
qiyinchiliklar tug‘iladi.
Shunday qilib, tashkilotning resurs bazasini samarali boshqarish
quyidagilarni о‘z ichiga oladi:
- kerakli ishtirokchilarni jalb qilish;
- harakatlar qoidalarini shakllantirish, resurslarni baholash va
almashish shartlari;
- manfaatlar muvozanatini saqlash.
Tо‘g‘ri tashkil etilgan qoidalar, boshqaruv mexanizmlaridan
foydalanish,
korporativ
munosabatlarda
ishtirok
etuvchi
sifatida
tadbirkorning rolini oshirish orqali tizimni nazorat qilish imkoniyatini
kamaytirish imkonini beradi.
Asta-sekin, bunday oqimlar yanada mazmunli bо‘lib, ular katta rol
о‘ynaydi. Buni hisobga olgan holda, rivojlanish jarayonida tizimga ta’sir
kо‘rsatish imkoniyatlarini oshirish, zarur tashkiliy mexanizmlarni
shakllantirish zarur. Bu, masalan, quyidagilar orqali amalga oshirilishi
mumkin:
-kompaniya mutaxassislari tomonidan qaror qabul qilish tartib-
taomillarini yaratish;
-egasining manfaatlarini hisobga olgan holda qaror qabul qiluvchi
kollektiv organlarni yaratish (masalan, direktorlar kengashi yoki
direktorlar kengashi qо‘mitasi);
-korporativ ketma-ketlikni, texnologiyalarni, tamoyillarni ishlab
chiqish va joriy etish;
-nomoddiy resurslarni kapitallashtirishni amalga oshirish.
203
Nazorat о‘tish imkoniyati kutilmagan sodir bо‘lishi mumkin. Bu
ijtimoiy tizimning ishlashi uchun qо‘shimcha shart-sharoitlarni keltirib
chiqaradi va shunga muvofiq nazorat subyektlari tomonidan hisobga olish
va faol tartibga solishni talab qiladi.
Kо‘rib turganimizdek, korporatsiya nazorati doimo faol tarzda olib
boriladi. Agar har qanday sabab tufayli nazorat subyekti о‘z faoliyatini
kamaytirishga majbur bо‘lsa, nazorat boshqa ishtirokchiga о‘tish ehtimoli
oshib boradi, bundan tashqari, korporativ tizimda nazoratni yо‘qotishning
о‘ziga xos xavflari mavjud. Shunga kо‘ra, korporatsiya resurslarini
taqsimlangan bо‘lsa, uni qayta taqsimlanishi mumkin.
Umuman olganda, barcha ishtirokchilarning har bir daqiqada
resurslarni taqsimlashga umumiy ta’sirini 1 ga teng deb olamiz:
Shu asosda quyidagi xulosalar chiqarish mumkin:
1) kimdir faoliyatni albatta nazorat qiladi;
2) ushbu yoki boshqa ta’sir imkoniyatlariga ega bо‘lgan kuchlarni
tahlil qilish, ularning faoliyatini aniqlash va shunga muvofiq tashkilotning
korporativ tizimida nazoratni yо‘qotish tahdidlarini aniqlash tavsiya
etiladi;
3) Nazorat eng faol ishtirokchi yoki guruh tomonidan amalga
oshiriladi. Faoliyatning pasayishi bilan nazoratni о‘tkazish uchun sharoit
yaratiladi;
4) nazorat qilish imkoniyati mulk huquqlarining mavjudligi bilan
emas, balki tizimda ishtirokchining faoliyati va о‘rniga bog‘liq haqiqiy
ta’sir bilan belgilanadi;
5) korporativ munosabatlarning faol ishtirokchilari resurslarni
taqsimlash jarayoniga ta’sir qilish orqali eng katta foyda olishadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |