Xalqa-
ro geoxronologik jadval
da
berilgan ma’lumotlar
Xalqaro stratigrafi ya
komissiyasining 2016-yil ma’lumotlari asosida tuzildi (3-jadval).
2-rasm.
Kembriy davri trilobitlarining
toshqotgan namunalari
22
Eonlar
,
yil
Eralar
,
davom etishi
mln yil
Davrlar
, belgisi/
davom etishi
Tog‘ burma- lanishlari
Ko‘tarilgan tog‘lar va
o‘lkalar
Yer tarixidagi muhim voqealar va
paleogeografi
k sharoit
Fanerozoy
,
541 mln
Kaynozoy
,
KZ
66 mln
Antropogen
(to‘rtlamchi), Q 2,5 mln yil
Alp
Alp,
Bolqon,
Karpat,
Kavkaz,
Pomir
,
Himolay
,
Kamchatka
tog‘la
ri,
And,
Kordilyeraning
g‘arbiy
tizmalari,
O‘rta
dengiz
sohillari,
Pont,
Kuril,
Yaponiya,
Filippin,
Malak
ka
orol
lari
,
Yangi
Zelandiya,
Yangi
Gvineya
orollari,
Antarktida
yarimoroli hu
dudlari.
Eng
asosiy
o‘zgarishlar:
odamning
paydo
bo‘lishi,
hozir
gi
davr
or
ganizmlari,
13
ta
iqlim
mintaqalari,
tabiat
zonalari
shakllandi,
muz
bosish
hodisalari
bo‘lib
o‘tgan.
Eraning
boshiga
kelganda
or
ganik
dunyo
yanada
murakkablashgan.
Bir
qancha
qushlar
va
sutemizuvchilar
paydo
bo‘lgan.
Ba’zi
sut
emizuvchilar
quruqlikda,
boshqalari
dengizda
yashashga, ayrimlari uchishga moslashgan.
Dunyodagi
neft
zaxirasining
25,5
%,
gazning
11,3
%
paleogen
va
neogen
yotqiziqlariga to‘g‘ri keladi.
Neogen, N 20,5 mln yil
Paleogen, ᵽ 43 mln yil
Mezozoy
,
MZ
186 mln
Bo‘r
, K
79 mln yil
Mezozoy (Kimmeriy
,
Laramiy
,
Nevadiy)
Kordilyeraning
shimoliy
tizmalari,
Uzoq
Sharq,
Hindi
xitoy
,
Malakka
yarim
orolari,
Yava
orolining
shimoli,
Kalimantan
oroli
ning
janubi.
Ikkita
materik:
Lavraziya
va
Gondvana,
ikkita
okean:
Tinch
va
Tetis
mavjud
bo‘lgan.
Hind
va
Atlantika
okeanlari
endigina
paydo
bo‘la
boshlagan.
Shimoliy
Muz
okeani
ichki
suv
havzasi
bo‘lgan.
Iqlim
va
relyefning
keskin
o‘zgarishi,
okean
suvlarining
sho‘r
lik
va
mineralogik
tarkibining
o‘zgarishi
oqibatida
paleozoyga
mansub
bo‘lgan
hayvonlar
qirilib
ketgan.
Ularning
o‘rniga
yangi
hayvonot
olami
paydo
bo‘lgan.
Trias
davri
oxirida
qirqquloqlar
,
ignabar
glilar
ko‘paygan.
Yura
davri
oxirida
sudraluvchilardan
qadimgi
qushlar
kelib
chiqqan.
Bo‘r
davrida
tishli
qushlar
tarqalib,
bahaybat
dinozavrlar
paydo
bo‘lgan.
Dunyoda
qazib
olinayotgan
neftning
67,7
%,
gazni
ng
62,4
%
mezozoy
yotqiziqlari orasidan olinmoqda.
Yura, J 56 mln yil
Trias,
T
51 mln
Paleozoy
,
PZ
289 mln
Perm, P
47 mln yil
Gersin
Ural, Oltoy
, T
yanshan,
G‘arbiy
Yevropa,
Appalachi, Sharqiy
Avstraliya, Kap tog‘lari, Shimoliy
Afrika, Janubiy
Amerikaning Patagoniya
o‘lkasi.
Era
boshlarida
Janubiy
yarimshardagi
quruqliklar
Gondvana
materigiga
birlashgan,
era
oxirlariga
kelib
(perm)
Gondvana
va
Lavraziya
materiklari
birlashib
yagona
Pangeya
materigini
hosil
qilgan
hamda
yagona
Pantalassa
okeani
shakllangan.
Pangeya
ko‘p
o‘tmasdan
yana
parchalanib
yangi
Tetis
va
Reya okeanlari paydo bo‘la boshlagan.
Quyi
paleozoy
yotqiziqlarida
turli
or
ganik
qoldiqlar
juda
ko‘p
uchraydi.
Kembriy
davri
yotqiziqlarida
1500
tur
, silur
davrida
15000
turdagi
hayvon
va
o‘simliklar
mavjud
bo‘lgan.
Bu
or
ganizmlarning
deyarli
barchasi
dengiz
muhitida
yashagan.
Silur
davrida
birinchi
baliqlar
va
quruqlikda
o‘suvchi
o‘simliklar
psilofi
tlar
paydo
bo‘ladi.
Devonda,
ayniqsa,
baliqlar
tez
taraqqiy
etgan,
ordovikda
dastlabki
umurtqalilar
paydo
bo‘lgan.
Toshko‘mir
davrida
Yer
taraqqiyotidagi
eng
ko‘p
daraxt
o‘simliklari
o‘sadi.
Ko‘plab
toshko‘mir konlari hosil bo‘lgan.
Toshko‘mir
, C
60 mln yil
Devon, D 61 mln yil
Silur
, S
24 mln yil
Kaledon
Nyufaundlend yarimoroli,
Kanada
Arktika
arxipelagi, Sharqiy va G‘arbiy Sayan,
Qozog‘iston past tog‘lari.
Ordovik, O 42 mln yil
Kembriy
, Km
55 mln yil
Baykal
Baykalbo‘yi
va
Baykalorti
tizmalari, Braziliya yassi tog‘ligi, Koreya yarimorolidagi ba’zi tog‘lar
, Janubiy
Afrika.
Proterozoy
PR 2,0 mlrd
Neoproterozoy erasi
A
rxey
eoni
boshlarida
kremniyli
jinslarda
karbonat
angidrid
gazi
44,2
%,
kislorod
5,5
%,
19
%
azot
va
boshqa
gazlar
uchragan.
Bu
davrda
yirik
yaxlit
quruqliklar
shakllanmagan.
Okean
suvlarining
harorati
100°
C
atrofi
da
bo‘lib,
proterozoy
eonining
oxirida
22°
C
gacha
pasaygan.
Tokembriy
yotqiziqlari
barcha
materiklarda
tarqalgan
bo‘lib
yotqiziqlarida
or
ganik
hayot
izlari
ko‘p.
Ko‘k-yashil
suvo‘tlar
va
bakteriyalarning
hayot mahsullari mavjud.
Tokembriy
yotqiziqlarida
temir
rudalari,
aluminiy
xomashyosi,
mar
ganes,
oltin
va
uran,
mis,
nikel,
kobalt
rudalari,
qo‘r
g‘oshin,
rux,
slyuda,
keramika
xomashyosi
va
nodir
metallar bor
.
Mezoproterozoy erasi
Paleoproterozoy erasi
Arxey
,
AR
1,5 mlrd
Neoarxey erasi
Mezoarxey erasi
Paleoarxey erasi
Eoarxey erasi
Xades,
X
0,5-0,6 mlrd
Erta imbriy erasi
Nektar erasi
Havzalar guruhi erasi
Sirli (yopiq) erasi
Xalqar
o
geoxr
onologik
jadval
3-jadval
23
Eonlar
,
yil
Eralar
,
davom etishi
mln yil
Davrlar
, belgisi/
davom etishi
Tog‘ burma- lanishlari
Ko‘tarilgan tog‘lar va
o‘lkalar
Yer tarixidagi muhim voqealar va
paleogeografi
k sharoit
Fanerozoy
,
541 mln
Kaynozoy
,
KZ
66 mln
Antropogen
(to‘rtlamchi), Q 2,5 mln yil
Alp
Alp,
Bolqon,
Karpat,
Kavkaz,
Pomir
,
Himolay
,
Kamchatka
tog‘la
ri,
And,
Kordilyeraning
g‘arbiy
tizmalari,
O‘rta
dengiz
sohillari,
Pont,
Kuril,
Yaponiya,
Filippin,
Malak
ka
orol
lari
,
Yangi
Zelandiya,
Yangi
Gvineya
orollari,
Antarktida
yarimoroli hu
dudlari.
Eng
asosiy
o‘zgarishlar:
odamning
paydo
bo‘lishi,
hozir
gi
davr
or
ganizmlari,
13
ta
iqlim
mintaqalari,
tabiat
zonalari
shakllandi,
muz
bosish
hodisalari
bo‘lib
o‘tgan.
Eraning
boshiga
kelganda
or
ganik
dunyo
yanada
murakkablashgan.
Bir
qancha
qushlar
va
sutemizuvchilar
paydo
bo‘lgan.
Ba’zi
sut
emizuvchilar
quruqlikda,
boshqalari
dengizda
yashashga, ayrimlari uchishga moslashgan.
Dunyodagi
neft
zaxirasining
25,5
%,
gazning
11,3
%
paleogen
va
neogen
yotqiziqlariga to‘g‘ri keladi.
Neogen, N 20,5 mln yil
Paleogen, ᵽ 43 mln yil
Mezozoy
,
MZ
186 mln
Bo‘r
, K
79 mln yil
Mezozoy (Kimmeriy
,
Laramiy
,
Nevadiy)
Kordilyeraning
shimoliy
tizmalari,
Uzoq
Sharq,
Hindi
xitoy
,
Malakka
yarim
orolari,
Yava
orolining
shimoli,
Kalimantan
oroli
ning
janubi.
Ikkita
materik:
Lavraziya
va
Gondvana,
ikkita
okean:
Tinch
va
Tetis
mavjud
bo‘lgan.
Hind
va
Atlantika
okeanlari
endigina
paydo
bo‘la
boshlagan.
Shimoliy
Muz
okeani
ichki
suv
havzasi
bo‘lgan.
Iqlim
va
relyefning
keskin
o‘zgarishi,
okean
suvlarining
sho‘r
lik
va
mineralogik
tarkibining
o‘zgarishi
oqibatida
paleozoyga
mansub
bo‘lgan
hayvonlar
qirilib
ketgan.
Ularning
o‘rniga
yangi
hayvonot
olami
paydo
bo‘lgan.
Trias
davri
oxirida
qirqquloqlar
,
ignabar
glilar
ko‘paygan.
Yura
davri
oxirida
sudraluvchilardan
qadimgi
qushlar
kelib
chiqqan.
Bo‘r
davrida
tishli
qushlar
tarqalib,
bahaybat
dinozavrlar
paydo
bo‘lgan.
Dunyoda
qazib
olinayotgan
neftning
67,7
%,
gazni
ng
62,4
%
mezozoy
yotqiziqlari orasidan olinmoqda.
Yura, J 56 mln yil
Trias,
T
51 mln
Paleozoy
,
PZ
289 mln
Perm, P
47 mln yil
Gersin
Ural, Oltoy
, T
yanshan,
G‘arbiy
Yevropa,
Appalachi, Sharqiy
Avstraliya, Kap tog‘lari, Shimoliy
Afrika, Janubiy
Amerikaning Patagoniya
o‘lkasi.
Era
boshlarida
Janubiy
yarimshardagi
quruqliklar
Gondvana
materigiga
birlashgan,
era
oxirlariga
kelib
(perm)
Gondvana
va
Lavraziya
materiklari
birlashib
yagona
Pangeya
materigini
hosil
qilgan
hamda
yagona
Pantalassa
okeani
shakllangan.
Pangeya
ko‘p
o‘tmasdan
yana
parchalanib
yangi
Tetis
va
Reya okeanlari paydo bo‘la boshlagan.
Quyi
paleozoy
yotqiziqlarida
turli
or
ganik
qoldiqlar
juda
ko‘p
uchraydi.
Kembriy
davri
yotqiziqlarida
1500
tur
, silur
davrida
15000
turdagi
hayvon
va
o‘simliklar
mavjud
bo‘lgan.
Bu
or
ganizmlarning
deyarli
barchasi
dengiz
muhitida
yashagan.
Silur
davrida
birinchi
baliqlar
va
quruqlikda
o‘suvchi
o‘simliklar
psilofi
tlar
paydo
bo‘ladi.
Devonda,
ayniqsa,
baliqlar
tez
taraqqiy
etgan,
ordovikda
dastlabki
umurtqalilar
paydo
bo‘lgan.
Toshko‘mir
davrida
Yer
taraqqiyotidagi
eng
ko‘p
daraxt
o‘simliklari
o‘sadi.
Ko‘plab
toshko‘mir konlari hosil bo‘lgan.
Toshko‘mir
, C
60 mln yil
Devon, D 61 mln yil
Silur
, S
24 mln yil
Kaledon
Nyufaundlend yarimoroli,
Kanada
Arktika
arxipelagi, Sharqiy va G‘arbiy Sayan,
Qozog‘iston past tog‘lari.
Ordovik, O 42 mln yil
Kembriy
, Km
55 mln yil
Baykal
Baykalbo‘yi
va
Baykalorti
tizmalari, Braziliya yassi tog‘ligi, Koreya yarimorolidagi ba’zi tog‘lar
, Janubiy
Afrika.
Proterozoy
PR 2,0 mlrd
Neoproterozoy erasi
A
rxey
eoni
boshlarida
kremniyli
jinslarda
karbonat
angidrid
gazi
44,2
%,
kislorod
5,5
%,
19
%
azot
va
boshqa
gazlar
uchragan.
Bu
davrda
yirik
yaxlit
quruqliklar
shakllanmagan.
Okean
suvlarining
harorati
100°
C
atrofi
da
bo‘lib,
proterozoy
eonining
oxirida
22°
C
gacha
pasaygan.
Tokembriy
yotqiziqlari
barcha
materiklarda
tarqalgan
bo‘lib
yotqiziqlarida
or
ganik
hayot
izlari
ko‘p.
Ko‘k-yashil
suvo‘tlar
va
bakteriyalarning
hayot mahsullari mavjud.
Tokembriy
yotqiziqlarida
temir
rudalari,
aluminiy
xomashyosi,
mar
ganes,
oltin
va
uran,
mis,
nikel,
kobalt
rudalari,
qo‘r
g‘oshin,
rux,
slyuda,
keramika
xomashyosi
va
nodir
metallar bor
.
Mezoproterozoy erasi
Paleoproterozoy erasi
Arxey
,
AR
1,5 mlrd
Neoarxey erasi
Mezoarxey erasi
Paleoarxey erasi
Eoarxey erasi
Xades,
X
0,5-0,6 mlrd
Erta imbriy erasi
Nektar erasi
Havzalar guruhi erasi
Sirli (yopiq) erasi
24
Yer geologik taraqqiyotining
tokembriy
supereoni 4 mlrd yil davom
etgan. Bu bosqich Yer tarixining sayyora shaklini olgan kundan bosh-
lanib, proterozoy, arxey va xades eonlarini qamrab oladi va bundan
541–570 mln yil oldin tugagan. Bu bosqichda tektonik harakatlar, mag-
matizm hodisalari, Yerni meteoritlar “yomg‘iri toshbo‘ron” qilishi kuch-
li ro‘y bergan. Atmosfera, asosan, azot, ammiak, karbonat angidridi,
suv bug‘lari, metan, vodorod, inert gazlar, kislotalardan tashkil topgan.
Ayrim olimlarning fi kricha, dastlabki atmosfera kislorodsiz bo‘lgan. Yer
po‘sti sovigandan (suvning qaynash haroratidan pastga tushganidan)
so‘ng Yer yuzasining ma’lum pastqam joylarida kichik suv havzalari
(ko‘llar va dengizlar) paydo bo‘ladi. Ular bir-biri bilan tutashib katta
suv havzalarini hosil qilgan va ular okean deb atalgan. Bosqich oxir-
larida tog‘ jinslarining nurashi va eroziya natijasida cho‘kindi jinslar
to‘planishiga sharoit yuzaga kelgan. Olimlar litosfera, atmosfera va
gidrosferalarning hosil bo‘lishida vulqonlar asosiy vazifani bajargan,
deb hisoblaydilar.
Fanerozoy
Yer geologik taraqqiyotidagi ikkinchi yirik supereon
bo‘lib, davomiyligi 541 mln yil va hozirgacha davom etmoqda. U
oldingi bosqichdan tirik organizmlar qoldiqlarining ko‘pligi bilan yaq-
qol ajralib turadi. Ushbu bosqich bitta fanerozoy eoni va uchta era:
paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralarini qamrab oladi.
Astronomik bosqich, geologik bosqich, biologik bosqich, antropogen bosqich, geo-
xronologiya, geoxronologik shkala, tokembriy, fanerozoy.
1. Geoxronologiya nima?
2. Geoxronologik shkala qanday tuziladi?
3. Yer taraqqiyotining qanday bosqichlarini ajratish mumkin?
4. Daftaringizga geoxronologik jadvalni chizing va jadvaldagi ko‘tarilgan tog‘lar va
o‘lkalarni xaritadan toping.
Do'stlaringiz bilan baham: |