jamlashning o‘zi kamlik qiladi. Buning uchun har doim muammoning mohiyatiga
qaratilgan ixtirochilik layoqati zarur bo‘ladi. Aksariyat ixtirolar sanoat ishlab
chiqarishi yoki kundalik maishiy turmush talablaridan kelib chiqqan holda
yaratiladi. Ayni shu ma’noda odamlar ehtiyojini qanoatlantirishning imkon qadar
tejamkor yo‘llarini topgan insonni ixtirochi deb atash mumkin. Kashfiyot esa –
kashfiyotchidan mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan narsa, hodisaning sub’ekt
tomonidan anglab yetilishidir.
Ilmiy- tadqiqot jarayonida kashfiyotni ochish bu bajarilgan ilmiy ishning ichida
eng taraqqiy etgan, o‘zida yangilikni saqlagan, ijobiy tomonlarga ega bo‘lgan va
boshqalardan jiddiy farq qilgan unsurni ajratish demakdir
. Ilmiy tadqiqot
jarayonida odatda kashfiyot ilmiy ishning ichida berkinib yotadi, muallif uni ocha
bilishi kerak bo‘ladi. Kashfiyotni ochish berilgan ob’ektlar guruhidagi umumiy,
foydali va yangi tomonlarni topish va uning boshqa kashfiyotlardan farqini aniqlab,
ijobiy tomonlarini ko‘rsatib berish ilmiy-ijodiy faoliyatning negizini tashkil qiladi.
I.Saifnazarov, G.V.Nikitchenko va B.U.Qosimovlarning fikricha, “Ilmiy kashfiyot
ilmiy ijodning muhim jihati bo‘lib, u ilmiy tadqiqot ob’ekti haqida yangi sifatli
axborot olish, yangi qonunlar, gipotezalar va nazariyalarni aniqlash, fanning yangi
sohalari haqida ma’lumotlar olishda namoyon bo‘ladi”
180
. O‘zlarining mazkur
yondashuvlari orqali mualliflar ilmiy kashfiyotni ijodning fandagi oliy ifodasi
ekanligiga alohida e’tibor qaratadilar. Shu nuqtai nazardan, har qanday ilmiy yutuq
yoki kashfiyot nafaqat muayyan predmet mazmuniga, balki metodologik jihatga
ham egadir. Ilmiy-ijodiy faoliyatda qiziqarli va muhim dalillarning yangi
manbalarini topish, kashf etish – olim ijodiy tafakkurining yorqin ko‘rinishi bo‘lib,
ilmiy kashfiyot uning cho‘qqisini tashkil etadi.
P.K.Engelmeyer ta’kidlashicha, “Kashfiyot – texnik masalalarni yechishning ilmiy
asosidir”
181
. Shu nuqtai nazardan, kashfiyot ko‘proq har bir izlanuvchiga cheksiz va
tengsiz lazzat baxsh etadigan ma’naviy-ruhiy hodisadir. Zero, buyuk olimlar
o‘zlarining kashfiyotlari bilangina emas, balki ularning faoliyati odamlarning juda
ko‘p avlodlari uchun novatorlik hamda haqiqatga xizmat qilish namunasi bo‘lganligi
tufayli ham madaniyatda sezilarli iz qoldirganlar. Ayni shu ma’noda, fandagi har bir
kashfiyot sirli xilqat hisoblangan insonning buyukligini his qilish bilan barobardir.
Fanning ko‘p asrlik tarixi kashfiyotlar bilan uzviylikka ega. Ilmiy kashfiyotlar
olimlarning dalillarni tizimga solish va tasniflash borasidagi fidokorona mehnati
natijasida yuzaga keladi. Darhaqiqat, “Olimlik og‘ir mehnat natijasidir. ...olloh
bergan ijodkorlik... bir foiz bo‘lsa, qolgan to‘qson to‘qqiz foizi ijod va mashaqqatli
mehnat natijasida amalga oshadi. Olimlik xislati kechayu-kunduz o‘ylovlar natijasi.
Olimlik bu sinchkovliklar oqibati”
182
.
Ilmiy kashfiyot sari yo‘l muammoli vaziyatni aniqlashdan boshlanadi, uni
ta’riflashdan o‘tadi va bu vaziyatning yechimini topish bilan yakunlanadi. Ilmiy-
ijodiy faoliyat, biron-bir kashfiyot amalda qo‘llanilishi natijasida, ilmiy bilishning
tegishli sohasi jadal sur’atlarda rivojlana boshlashini, texnikaning rivojlanishi fanda
180
Қаранг: Саифназаров И., Никитченко Г.В., Қосимов Б.У. Илмий ижод методологияси. Ўқув қўлланмаси –
Тошкент:
Янги аср авлоди, 2004.
181
Энгельмейер П. К. Теория творчества. - С. Петербург, 1910.
182
Давронов З. Баркамолликка даъват мактублари. – Тошкент:
Iqtisod-moliya, 2011 – Б.116.
inqilob yasashini ko‘rsatadi. Bunday inqiloblarning eng kattasi XIX asrga to‘g‘ri
keladi. Shuning uchun ham P.Sorokin “Faqat birgina XIX asrdagi kashfiyot va
yangiliklarning o‘zi oldingi asrlardagi kashfiyotlarning hammasini jamlagandan
ham ko‘pdir”
183
, - deb yozadi. Xususan, bu asrda 8527 ta kashfiyot amalga
oshirilgan
184
.
Ilmiy kashfiyot paytida va yangi bilimlar olishda emotsiyalarning roli kattadir.
Chunki olimlar o‘z ilmiy-ijodiy izlanishlari haqida bahs yuritgan paytda yangi
topgan dalillari haqida hayajon bilan mulohaza qiladi, suyunadi, hayratlanadi,
qo‘rqadi, eziladi, iztirob chekadi va mungli holatga tushadi , boshqalarga himmat
ko‘rsatadi yoki xunob bo‘ladi, loqayd bo‘ladi
185
. Yaxshi yoki yomon kayfiyatda
bo‘ladi, ijod «to‘lg‘oqlari» bilan qiynaladi. Bu va bunga o‘xshagan boshqa baholash,
qadrlash holatlari ilmiy faoliyatning konkret tarkibini aks ettiradi. Bulardan ma’lum
bo‘ladiki, ilmiy-ijodiy faoliyatning namoyon bo‘lish shakllari o‘z mazmun-
mohiyati, maqsadi va vazifasiga ko‘ra farqlanadi. Shuning uchun ham ilmiy-ijodiy
faoliyatni tushunish va tushuntirishda uning namoyon bo‘lish shakllariga doir turli
konseptual qarashlarni qiyosiy tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Chunki inson
ilmiy ijodning bunday shakllari asosida tabiat, jamiyat va o‘z-o‘zi haqida fikr
yuritishning yangidan yangi imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa insonni haqiqatni
bilish faoliyatida ilmiy yondashuvning ko‘pxilliligini ta’minlashga olib keladi.
Darhaqiqat, Shelling “Ilmiy ijod bu inson hayotiy faoliyatining oliy shakli
hisoblanadi”
186
, -deb yozadi.
Do'stlaringiz bilan baham: