O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan

Oilaviy kompaniya 

A firma 

B firma 

C firma 

51% 

51% 

51% 

51% 

49% 

49% 

D firma 

49% 

49% 

---

 

46 

kompaniyaning  daromadlardagi  ulushi  kamayib  borsada  nazorat 

to‘liq saqlab qolinadi.  

Boshqa firmalar ustidan nazoratni saqlab qolish uchun oilaviy 

biznes-guruhlar  o‘zaro  teng  bo‘lmagan  miqdorda  ovoz  berish 

huquqini  beruvchi  aksiyalarni  muomalaga  chiqaradilar.  Ya’ni 

birjada  joylashtiriladigan  aksiyalar  bo‘yicha  ovozlar  soni  oilaviy 

firma  egalik  qiladigan  ovoz  berish  huquqini  beruvchi  aksiyalar 

soniga nisbatan kam bo‘ladi. Barcha ovoz beruvchi aksiyalar oilaviy 

kompaniya  nazoratida  saqlab  qolingan  holda  qo‘shimcha  resurslar 

jalb  qilish  maqsadida  imtiyozli  aksiyalar  muomalaga  chiqarish 

holatlari  ham  ko‘p  uchraydi.  Bunday  holatda  direktorlar 

kengashiga a’zolarni saylash bo‘yicha hech qanday muammoli holat 

kuzatilmaydi. Oilaviy biznes guruhlarda piramida tuzilmasi bo‘yicha 

ikkilamchi  toifadagi  aksiyalar  chiqarish  amaliyoti  nazorat  tizimini 

mustahkamlash  imkonini  beradi.  Oilaviy  biznes  guruhni  tashkil 

etish  bo‘yicha  piramida  (vertikal)  tuzilmada  o‘zaro  aksiyaga  egalik 

qilish  orqali  gorizontal  tuzilmadan  ham  foydalaniladi.  Bunda  quyi 

tizimdagi  barcha  firmalar  o‘zaro  aksiya  almashinuvi  orqali 

faoliyatini tashkil etadilar. Oilaviy kompaniya esa bosh kompaniya 

sifatida  yuqoridan  turib  barcha  kapitalga  egalik  qilgan  holda  to‘liq 

nazoratni  amalga  oshiradi.  Pul  oqimlarini  qayta  taqsimlash 

transfert  narxlari  shakllanishi  usulida  amalga  oshiriladi.  Bundan 

tashqari  o‘zaro  sug‘urtalash  va  bir-birini  moliyalashtirish  amal 

qiladi.  

Umumiy  holda  “Ushbu  kompaniyalarning  ba’zilari  yuqori 

diversifikatsiyalangan  guruhlardan  va  katta  kuchga  ega  bo‘lgan 

bo‘ysunuvchi  firmalardan  iborat  bo‘lib,  ularning  yuqori  turuvchi 

boshqaruvchi  mulkdori  oilaga  asoslangan  kichik  guruhdan  iborat 

bo‘ladi”

25

. 

Korporativ  boshqaruvning  oilaviy  modeli  komponentlari  va 

boshqaruv  tuzilmasi  oilaviy  biznesning  rivojlanish  bosqichlariga 

mos  ravishda  o‘zgarib  boradi.  Oilaviy  biznes  rivojlanishi  va  uni 

boshqarish odatda asosiy 3 ta bosqichga ajratiladi: 

1.

 

Asoschi davri. 

2.

 

Birodarlar (aka-ukalar) hamkorligi davri. 

3.

 

Qarindosh urug‘larning (3-avlod) konfederatsiyasi davri

26

. 

Lekin,  barcha  oilaviy  bizneslar  ham  yuqoridagi  uchta 

bosqichdan  o‘tishi  zarur  yoki  o‘tadi  degani  emas.  Chunki,  ba’zi 

bizneslar birinchi bosqichdayoq turli sabablarga ko‘ra bankrotlikka 

                                                           

25

 Bob  Tricker.  Corporate  governance:  principles,  policies  and  practices.  –  UK.:  Oxford  university  press, 

2012. – P. 162. 

26

John Ward, Creating Effective Boards for Private Enterprises (Family Enterprise Publishers, 1991); Kelin 

E.  Gersick,  John  A.  Davis,  Marion  McCollom  Hampton,  Ivan  Lansberg,  Generation  to  Generation:  Life 

Cycles of the Family Business (Harvard University Press, 1997). 

---

 

47 

uchrashi  va  yopilib  ketishi  yoki  biznes  tuzilmalari  tomonidan 

qo‘shib  olinishi  mumkin.  Har  bir  bosqich  xususiyatlari  bo‘yicha 

quyida umumiy holda ko‘rib chiqamiz (2.3-jadval). 

 

2.3-jadval