|
3 6
J
a
h
on
si
v
il
iz
a
ts
iy
a
la
r
in
in
g
xron
ologik
d
o
ir
a
si
R. RAJABOV
.2
e
£
Я Oil-
hi S 60
w s
a
О
5 s
^
E I -
ООЙ с
p i i
1 = 3
— ^ Ja
-C J2
U
3
v
5* ®P —
Й о ~
J 3
A
3
I
bfi I
ui О
C"
2
я олС
и; С
w g g
^ S
s -
■9 м §
3 .la
n
£ £ 3
~
c3
.e -* .5
•a 'obr*
? |i =
“ s >■
CD §
n
й £
■§
«Л in
(N sO*
1 1
с ti »\
0 * 5 “
O
g ‘>v
* § *
Й*
«л» О
1гГ Ov
£ сЗ
I ?
О О О .
а 5 "
'SS
о ° ° *
*7, с § ,
о Я «
35=
>
ЬО
Й
с 13
& -о
2 ?й
с-> -ц,
В" О
S
с
О ^Г
00 Э
О
л
<4
(Г\
чС
2: о
тГ
—Н
(N О
а я
SI
Й Й
Ц
О о ‘
§ г
Й>
Я *
о "Л.
«з §
S3 Й
0 3
-2 ^ ь
. с
J2
-й 'Sbr*
O' О “
о 1 *>■
.
1 3
Ж >
3 8
1
Yu
qo
ri
g
ra
fa
-
lug
‘il
is
hs
iz
о
‘ti
sh
da
vr
i
va
qo
ld
iq
fa
za
la
r;
qu
yi
g
ra
fa
-
о
‘ti
sh
da
vr
i
ha
m
ki
ra
di
.
2
ol
di
n
о
‘tg
an
si
vi
li
za
ts
iy
an
in
g
ke
yi
ng
is
ig
a
m
u
n
o
sa
b
a
ti
.
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Birinchi jadvalda yettita dunyo sivilizatsiyalari ajratilgan. Ulardan
uchta birinchisi: neolit, ilk sinfiy va antik sivilizatsiyalar-jamiyatning
shakllanishi, uning boialigi va o‘smirligini aks ettiradi. Uni tarixiy su-
persiklga birlashtirilish mumkin. Olim Yakovetsning fikricha, bu tarixiy
davming cho‘qqisi ma’naviyat-madaniyatning gullab-yashnagan davri
bolgan antik bosqichdir. Keyingi ucb sivilizatsiyalami-o‘rta asrlar, in-
dustriya arafasi va industrial-jamiyatning yetuklik bosqichi deb shartli
aytish mumkin. Ular asta-sekin butun yer sharini qamrab oldi. Qudratli
texnologik bazani shakllantirdi. Bozor munosabatlariga asoslangan ko‘p
ukladli iqtisodiyot, demokratik ijtimoiy-siyosiy tuzumni yaratdi. At-
rof dunyoni bilish va o‘zlashtirishda, ma’naviy muhitni rivojlantirishda
yuqori marralami egalladi va biosferaga (ijobiy va salbiy) ta’sir qilish
darajasi bilan tabiat kuchlari bilan tenglashdi. Noosferaning negativ va-
riantini realizatsiya qilishda faqat insoniyatni emas, balki yerdagi barcha
tirik mavjudotni halokat yoqasiga keltirib qo‘ydi.
2.
XX asr oxirida jamiyatning yangi supersiklga o‘tish bosqichi.
Supersiklning birinchi bosqichi postindustrial (industriyadan keyingi)
sivilizatsiya bo‘ladi. Bu insoniyat jamiyatining gullab-yashnagan davri
bo‘ladimi, jam oa donoligi, qaysiki, aqlning qudrati va moddiy ifodasini
insoniyatning barkamol rivojlanishi uchun va noosferaning pozetik va-
riantini shakllantirishga ishlata oladimi yoki insoniyat jamiyatining ha-
yotiy sikli, keksayish fazasini ifodalaydigan bir necha sivilizatsiyalarni
(vaqt bo ‘yicha yanada qisqa) qamrab oladigan uzoq davr boshlanadimi
buni kelajak ko‘rsatadi.
Birinchi jadval m a’lumotlari tarixiy ritmlaming miqdor tavsifini
aniqlashga yordam beradi. Har bir keyingi sivilizatsiyaning (o‘tish dav-
risiz) davomiyligini qisqarish an’anasi aniq ko‘rinadi: neolit sivilizatsi-
yasi uchun 30-37 yuz yillik, industrial sivilizatsiya uchun 1,8 yuz yillik,
postindustrial sivilizatsiya uchun 1,2 yuz yillikgacha. Tezlik sur’ati o‘rta
asrlar va industriya arafasi sivilizatsiyalari uchun eng yuqori bo‘ldi, keyin
u sekinlasha boshladi. Birinchi bosqich (mezon)da eng uzoq o‘tish davri,
keyin u tez qisqaradi va har bir sivilizatsiyaning hayot siklida yanada ki-
chik hajmni (neolit uchun 44 %, industrial uchun 25 %) egallaydi. Lekin
yangi supersiklga o ‘tishda o'tish davri nisbatan yana o‘sadi. Lekin yangi
supersiklga o ‘tishda o ‘tish davrining uzunligi yana nisbatan o ‘sadi. Buni
sivilizatsiyalar hayotiy sikllarining uzunligi bo‘yicha o‘tish davrining tut-
gan hajmini ifodalaydigan quyidagi raqamlar bo‘yicha fikrlash mumkin:
39
R. RAJABOV
Sivilizatsiyalar 1 2 3 4 5 6 7
0 ‘tish davrining tutgan o ‘rni 44 31 24 39 26 25 31
Tarixiy progressning episentrlari b o ‘yicha beigilanadigan jahon
sivilizatsiyalarining almashuvi insoniyat jam iyati taraqqiyotining izchil
bosqichlarini ifodalaydi. Lekin bu episentrlar davriy ko ‘chib turadi. U
asosan supersikllam ing alm ashuvi davrida, birinchi uch sivilizatsiyalar
uchun progress episentri O 'rtay er dengizi havzasi, Yaqin va Uzoq Sharq
(Misr, M esopotam iya, H indiston)da joylashdi. Bu davrda dunyo sivili
zatsiyalarining politsentrizm i, bir qator lokal sivilizatsiyalarining shakl-
langanini aytish m um kin. Keyingi uch sivilizatsiya tarixiy progressning
Sharqdan (Xitoy, Hindiston, O lrta Osiyo, Yaqin Sharq) G ‘arb-Yevropaga,
keyin Shimoliy A m erikaga siljishi bilan tavsiflanadi. Yangi supersikl epi-
sentm ing Sharq-Osiyo-Tinch okeani havzasi (Yaponiya, yangi industrial
m am lakatlar AQSh, X itoy)ga siljishi an ’anasi ko‘rinadi.
Lekin lokal sivilizatsiyalar o ‘zining um um dunyo ritmidan farq qil
gan o ‘z ritm iga ega. U turli vaqtda (m ing yillik oraliqda) paydo boMadi,
ularning ba’zilari halok boMadi. Aralash lokal sivilizatsiyalar o ‘z dinami-
kasida bir-biriga mos boMadi. Shuning uchun ulam i bir necha guruhga
ajratish mum kin:
1. 0 ‘rtayer dengizi - Yaqin Sharq guruhi. Bu hududda birinchi lokal
sivilizatsiyalar (M isr, M esopotam iya, Suriya va Falastin, Kichik Osiyo,
Yunoniston, Italiya) paydo boMdi v a gullab-yashnadi. Ikkinchi supersikl-
da bu hudud (Italiyadan tashqari) tarixiy progress bosh sahnasidan ik
kinchi eshelonga tushib ketdi. Qism an Misr, Yaqin Sharq m amlakatlari
oldinga chiqib olgan Yevropa m am lakatlarining m ustam lakachilik eks-
pansiyasiga uchradi.
2. Lokal sivilizatsiyalam ing Osiyo guruhi (Hindiston, Xitoy, Yapo
niya, Eron, 0 ‘rta Osiyo). Bu yerda dunyo sivilizatsiyalarining alm ashu
vi oldingi gum h bilan deyarli bir vaqtda boshlanadi. Ikkinchi supersikl
boshida bu yerga jahon progressining episentri ko ‘chdi. Keyin ayniqsa
industrial jam iyat davrida stagnatsiya (turg'unlik) kuzatiladi. Tarixiy
progressning borishi m ustam lakachilik sharoitida uzilib qoldi. Postindus
trial sivilizatsiya boshlanishi bilan bu hududning bir qancha m am lakatla
rida tarixiy progress epitsentriga kirish belgilari kuzatiladi.
3. G a’rbiy Yevropa hududi (uning janubiy qism idan tashqari) o ‘z ta
rixiy yoMini 0 ‘rtayer dengiziga qaraganda, kechikib boshladi. Ikkinchi
supersikldan (industrial sivilizatsiya arafasi) bu hudud dunyoning katta
4 0
Do'stlaringiz bilan baham: |
