Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

R.  RAJABOV
ga  asoslangan  iqtisodiy  tuzum  mos  boMdi.Ishlab  chiqarishning  iqtisodiy 
usuli o ‘z taraqqiyotida o ‘zining hayotiy  sikli fazalariga mos boMgan.
Har  qanday  jam iyatda  «Sof»  ko‘rinishda  iqtisodiy  m unosabatlar 
boMmaydi.  Har  bir  davrda turli  iqtisodiy  ukladlar  bir-birini  toMdiradi  va 
qarama-qarshi turadi: bu yetakchi ishlab chiqarish usuli yoki uning fazala- 
ri; eski,  ilgari yetakchi  boMgan ukladlam ing kam yoki  ko‘p qoldiqlari; ta­
rixiy vaqti hali kelmagan, tugMlayotgan kelajak uklad kurtaklaridir. 0 ‘tish 
davrlarida  ketayotgan  v a  kirib  kelayotgan  ukladlam ing  nisbatan  muvo- 
zanati  va  keskin  qarama-qarshiligi  kuzatiladi.  Shuning  uchun  bu  yerda 
aralash iqtisodiyotning yetakchiligi to ‘g‘risida so ‘zlash to ‘g ‘riroq boMadi.
4. 
Ijtimoiy-siyosiy  tuzum  -   sivilizatsiya  piram idasining  navbatdagi 
qavati  ijtimoiy  m unosabatlarning  m urakkab  tizim ini  ifodalaydi.  Bu  qa- 
vatda ularning quyidagi  ko‘rinishlarini  keltirish mumkin:
a) A holining  turli  guruhlari  o ‘rtasidagi  ijtimoiy  m unosabatlar — jins, 
yosh (erkaklar va ayollar, bolalar, kattalar va keksalar), ular ijtimoiy qayta 
ishlab chiqarishda va m ehnat taqsim otida turli o ‘rinlam i egallaganlar (tur­
li  sinflar, jism oniy va aqliy m ehnat kishilari, shahar va qishloq aholisi).
b)  Etnik va  m illiy -   bir  hududda  (m am lakatda) yashovchi  v a  m ada­
niyat,  iqtisodiyot,  tarixiy  an’analar,  til  birligiga ega boMgan  odam lar gu­
ruhlari  o ‘rtasidagi;  turli  irqlar,  millatlar,  milliy  guruhlar  o'rtasidagi  m u­
nosabatlar;
s) Siyosiy partiyalar o ‘rtasida alohida ijtim oiy gum hlar, sinflar, m am ­
lakatlar,  etnoslar  m anfaatlarini  him oya  qiladigan  yoki  boshqa  siyosiy 
kuchlar bilan  ham korlikda yoki  qaram a-qarshilikdagi  munosabatlar,  shu 
bilan birga,  bu  qaram a-qarshiliklar,  qurolli  to ‘qnashuvlar,  um shlar,  mus- 
tam lakachilik bosqinlari shiddatli shakllam i olishi  mumkin.  Ichki siyosiy 
m unosabatlar (bir davlat,  m am lakat  ichida) va tashqi  siyosat (turli  m am ­
lakatlar o ‘rtasida)  farqlanadi.
d) D avlat-huquqiy hokim iyatning turli  shakllarida aks  etuvchi, uning 
huquqiy norm a tizim larini am alga oshiruvchi,  davlat va huquqni him oya 
qiluvchi  organlar,  ularga  rioya  qilishni  ta ’minlaydigan  kuchdir.  Davlat 
m am lakat  ichida turli  funksiyalam i  (qayta  ishlab  chiqarish,  huquq-tarti- 
bot, aholining m a’lum bir qatlam larini qoM lab-quw atlash, davlat tuzum i- 
ni  o ‘zgartirishga urinayotganlam i  harakatini  bostirish) va tashqi  siyosat- 
da  boshqa  m am lakatlar  bilan  m unosabatlarni  o ‘m atish,  tashqi  iqtisodiy 
m unosabatlam i tartibga solish va boshqa vazifalam i  bajaradi.
H ar bir sivilizatsiya o ‘z tuzumi  va ijtim oiy-siyosiy m unosabatlarning
2 0

---

Jahon sivilizatsiyalari tarix i
taraqqiyot darajasiga ega.  Bu jamiyat sohalarining asta-sekin kuchayishi, 
munosabatlaming yiingi ko‘rinishi va tiplarining paydo bo‘lishi umumta- 
rixiy  qonuniyatdir.
Agar  neolit  sivilizatsiyasida  yosh-jins  guruhlari  o‘rtasidagi  ijtimoiy 
mehnnt  taqsimotida  (chorvadorlar,  dehqonlar)  qo‘shni jamoalar,  urug‘-  
qabilalar  o ‘rtasidagi  munosabatlar  yetakchi  o‘rin  egallagan  bo‘lsa,  ke- 
yingi  bosqichda  esa  munosabatlar  yanada  ko‘p  marta  murakkablashdi. 
Sinflar, siyosiy guruhlar, davlatlar, huquqiy tizimlar va davlat boshqaruvi 
paydo  bo‘ldi.  Soliqlar yig‘ish,  armiyada xizmat  qilish,  madaniyat  soha- 
sida xizmat qilish bilan shug‘ullanadigan odamlar qatlami ajralib chiqdi. 
Bu jamiyatning shakllanishida, ijtimoiy munosabatlami tartibga solishda 
muhim rol o‘ynadi. Har bir keyingi sivilizatsiyada bu muassasalar ajraldi, 
takomillashdi.  U  keyingi sivilizatsiyalarda ham saqlanib qoldi.
Davlatning yo‘q bo‘lib  ketishi,  sinfsiz jamiyat tushunchalari  marks- 
c h a ta ’limotning asosiy tamoyillaridan biri edi. Davlatning funksiyasi xil- 
ma-xil,  u jamiyatni  o‘z-o‘zini tashkillashtirishini kutilgan natijasi edi.  U 
ijtimoiy munosabatlardagi boshboshdoqlik va tartibsizlikka qarama-qars- 
hi turadigan  shakl  edi.  Sivilizatsiya  siklining  har xil  fazalarida ijtimoiy- 
siyosiy  sohalami tartibga tushgan darajasi bir xil emas. 0 ‘tish davrlarida 
ijtimoiy  qarama-qarshiliklar, turli  siyosiy partiyalar,  davlatlar o‘rtasidagi 
kurash  keskinlashadi.  Inqiloblar,  fuqaro  va davlatlararo  urushlar ketma- 
ket,  o‘ta keskin tusgacha chiqadi.  Davlat apparatining bir qismini buzish 
huquqiy tizimning,  siyosiy muassasalami  o ‘zgarishi  bilan  ijtimoiy-siyo- 
siy  sohaning  liderlarini  almashuvi  yuz  beradi.  Ijtimoiy-siyosiy  sohada 
to‘s-to‘polon,  qonunsizlikning o‘sishi, jinoyatchilikni kuchayishi kuzati- 
ladi; urushlarda, inqiloblarda aholini bir qismi halok bo‘ladi.  Sivilizatsiya 
siklining keyingi fazalariga o ‘tish davrining to ‘s-to‘polonlaridan insonda, 
ishlab  chiqarishning  texnologik  va  iqtisodiy  usullaridagi  tubdan  o‘zga- 
rishlarga javob  beradigan  ijtimoiy-iqtisodiy  sohaning  yangidan  tartibga 
solinishi tug‘iladi.
Bu davrda bo‘lajak sivilizatsiyaning huquqiy negizlari yaratiladi.  Ja­
miyatning  turli  sohalarida eski  qonunlaming  o‘mini  yangilari  ola bosh- 
laydi.  Jamiyatning tizim  va tuzilmasida tub o ‘zgarishlar kiritiladi.