Tilshunoslik nazariyasi



Download 0,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet41/71
Sana16.01.2022
Hajmi0,49 Mb.
#378610
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   71
Bog'liq
tilshunoslik nazariyasi (1)

 

2.Morfemika.  So‘z  yasalishining  grammatika  bilan  bo

ғ

liqligi  (morfologiyada:  ayniqsa, 



affiksatsiya yo‘li bilan yasalish; kategorial ko‘chish; sintaksisda: qo‘shma so‘z bilan so‘z birikmasi 

orasidagi  munosabat  va  b.)  uning  tabiatidagi  etakchi  xususiyatlaridandir.  Uzak  va  affikslarning 

analizi morfologiyada ham, so‘z yasalishida ham uchraydi, lekin bu ikki sohaning analizi-hodisaga 

qanday  nuqtai  nazardan  yondashishi—har  xil,  shunday  bo‘lsa  ham,  bari  bir,  har  ikki  soha  uchun 

umumiy  bo‘lgan  hodisalar  ham  bor.  SHunga  ko‘ra,  keyingi  vaqtlarda  bularni  yoritishning  yangi 

sxemalari  paydo  bo‘ldi:  dastlab  morfemalariing  har  ikki  sohaga  aloqador  bo‘lgan  tomonlari  ayrim 

beriladi, bu ayrim qism morfemika deb ataladi, keyin so‘z yasalishi, undan keyin morfologiya bayon 

qilinadi. Bu yangi tartib ilmiy jihatdan puxta asoslangan bo‘lib, praktik tomondan ham afzalliklarga 

ega. 

Morfemika  so‘zning  eng  kichik  ma`noli  qismlari



 

haqidagi  ta`-limotdir.  By  kichik  kismlar 

morfemalardir.  Bu  morfemalar  turli  ko‘rinishlarga  ham  ega  bo‘ladi.  Masalan,  ishla  so‘zadagi  -la 

elementi  hayda  so‘zida  -da  formasida  kelgan  (lekin  hay-hayla  fe`lida  yana  -la  tusida  qo‘llangan), 

hozir  ajralmaydigan  unda  so‘zida  ham  aslda  shu  -da  affiksi  bor  (un—ovoz).  Bu  -la  va  -da 

ko‘rinishlari umumiy tarzda morfema deyiladi. Buning har bir ko‘rinishi esa morf sanaladi. Demak, 

morfema  morflarning

 

yi

ғ



indisidir.  Bu  turli  ko‘rinishdagi  qismlar,  morflar,  bir-biriga  nisbatan 

allomorf  sanaladi.  Bu  hol  o‘zak  morfemalarda  ham  uchraydi:  tash-qi  so‘zidagi  tash  elementi  tish 

tusida  ham  uchraydi  (chiq  so‘zining  kelib  chiqishini  eslang:  tishiq  —  chiq).  YAna:  yuvmoq  — 

yumoq  (u  ko‘ylakni  yuvgan-yugan),  to‘z

ғ

i-to‘zi  (-

ғ

i  va  -i),  qo‘z

ғ

a  va  to‘z

ғ

i  (-

ғ

a  va 

ғ

i),  to‘zidi

to‘z

ғ

idito‘z

ғ

oq (to‘zi va to‘z, qo‘zi va qo‘z, qazi va qaz: qazi

ғ

anqazgan), -gancha va -guncha 

(Bu formalar keyinroq differentsiatsiyaga uchragan), kuchuk uvladiBo‘ri ulidi (uv va u, -la va -li). 

Anglashiladiki,  morfema  deganimizda  (o‘zak  morfema  ham,  affiksal  morfema  ham),  yuqoridagi 



 

 

36



kabi yaqin — o‘xshash morflarning yi

ғ

indisini ko‘zda tutamiz, shu har xil ko‘rinishlarning umumiy 



atalishini  anglaymiz  (lekin  ma`lum  morfologik  modelga  ko‘ra  regulyar  takrorlanadigan  variantlar 

morf  sanalmaydi).  Morfema  sostaviga  ko‘ra,  ko‘pincha,  umumlashtirib  aytganda,  fonemalar 

kompleksidan,  ba`zan  bir  fonemadan  iborat  bo‘ladi  (har  bir  konkret  ko‘rinishga  nisbatan 

aytganimizda morf fonemadan iborat bo‘ladi), bir qancha so‘zlarda takrorlanadi, (bir xil ma`noda), 

muntazamlik  xarakteriga  ega  bo‘ladi.  Morflarning  bir  morfema  sanalishi  (-la  va  -da  affikslarini 

eslang)  ularning  ma`no  jihatidangina  emas,  balki  formal  tomondan  (material-tovush  tomonidan) 

ham  yaqin-o‘xshash  bo‘lishiga  asoslanadi.  Masalan,  islamok  va  iskamoq  fe`llaridagi  -la  va  -ka 

yasovchi  affikslarining  semantik  funktsiyasi  bir  xil,  lekin  bular  orasida  material  yaqinlik-

o‘xshashlik yo‘q, demak, bular sinonim affikslardir. 

Morfemalar  funktsiyasiga  ko‘ra  so‘z  yasalishiga  ham,  so‘z      o‘zgarishiga  ham  aloqador. 

Affikslarning  so‘z

   


yasovchi  affikslar      (derivatsion  affikslar.  Bunday  so‘z  yasash  derivatologiya 

deyiladi)        va  so‘z  o‘zgartuvchilar  (relyatsion  affikslar)  tusidagi  klassifikatsiyasi  shu  holatga 

asoslanadi.  Bu  hodisa  so‘z  yasalishi  (affiksal)  bilan  paradigmatika  orasida  formal  o‘xshashlik 

borligini ko‘rsatadi. Masalan, temir + chi (affiks    orqali   so‘z    yasash)—temir+-ni (affiks orqali 

forma yasash: bir so‘zning formasini (keng ma`noda) hosil qilish). Ko‘rinadiki, «yasash» so‘zi har 

ikki ma`noda ham, umuman, hosil qilish (bir-biridan hosil qilish)   ma`nosida umumiy nom bo‘lib 

qo‘llanadi.  Bu  so‘z:  1.uzumuzum 


Download 0,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   71




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish