Toshkent davlat agrar universiteti botanikadan laboratoriya

22-MAVZU: GULXAYRIDOShLAR, ZIRADOShLAR, UZUMDOShLAR 
OILALARI. 
 
MAVZUNING MAQSADI:
 Oilalarga mansub o‘simliklarning morfologik 
tuzilishini, hayotiy shakllarini, tarqalishini, muhim vakillarini lotincha nomlarini 
va ahamiyatini o‘rganish. 
K
Е
RAKLI JIHOZLAR:
 gerbariylar, o‘simliklar aniqlagichi, rasmlar, 
jadvallar, fiksatsiya qilingan gullar, mevalar, lupa, pintset, preparoval nina va 
boshqalar. 
 
GULXAYRIDOShLAR OILASI – MALVACEAE 
Morfologik ta'rifi
. Bu oilaga 90 ga yaqin turkum va 1500 dan ortiq tur 
kiradi. Ular shimoliy qutbga yaqin mamlakatlardan tashqari hamma erda o‘sadi, 
issiq mamlakatlarda ko‘proq tarqalgan. Oila vakillari daraxt-buta goho o‘t 
o‘simliklardan iborat. Ularning barglari oddiy, uzun bandli, butun yoki panjasimon 
qirqilgan, navbatlashib joylashgan va yonbargchalidir. Guli ikki jinsli, to‘g‘ri, 
qo‘sh gulqo‘rg‘onli, yirik bo‘lib, barg qo‘ltig‘ida bittadan yoki shoxlarining 
uchidagi to‘p gulda joylashadi. Bu oilaga kiruvchi o‘simliklarda kosacha barglari 
ostida 2-5-9 ta bargchadan iborat ostki kosachasi bo‘ladi. Changchilari ko‘p bo‘lib, 
ikki doirada joylashadi. Odatda, tashqi doiradagi changchilar qisqargan va stami-
nodiylarga (shiradonlarga) aylangan bo‘ladi. Ko‘pincha changchi iplari, qo‘shilib 
o‘sib, urug‘chi ustunchasini o‘rab olgan naycha hosil qiladi. Urug‘chisi 3ta yoki 
undan ko‘proq meva bargchalarining birikishidan hosil bo‘lgan. Tugunchasi ustki. 
Mevasi ko‘p urug‘li ko‘sak yoki mevabarglarining bir-biridan ajralishi natijasida 
hosil bo‘ladigan buyraksimon yong‘oqchalardan iborat qo‘zoq meva. 
Ahamiyati.
 Oilaning xo‘jalikdagi ahamiyati jihatidan eng muhim vakili 
g‘o‘za o‘simligi hisoblanadi. To‘qimachilik sanoati uchun kerakli jami tola 
mahsulotining 70-75% paxtadan olinadi. G‘o‘za chigiti tarkibida 18-21 % yog‘ 
bo‘ladi. Bu yog‘ oziq-ovqat va texnik maqsadlari uchun ishlatiladi. Yog‘i olingan 
chigitdan chorva mollari uchun em sifatida kunjara olinadi. Sovun tayyorlanadi. 
Kanop va dag‘al kanop kabi o‘simliklar ham tola beruvchi o‘simliklar hisoblanib, 
ulardan turli buyumlar tayyorlanadi. Shuning bilan bir qatorda dorivor va manzara-
li turlari ham uchraydi.