Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

15.4. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqillik 
darajasi. 
Mamlakat  Markaziy  bankining  kapitalida  100  foizi  davlatning 
ishtiroki - ko`proq Markaziy bank salohiyatiga va an`analariga hamda 
ulush egalariga ham bog’liq. Misol tariqasida AQning Federal Rezerv 
Tizimini  va  Germaniyaning  Federal  bankini  ko`rsatish  mumkin. 
Ikkala Markaziy bank jahonda eng mustaqil markaziy banklar sifatida 

---

256 
 
tan  olingan.  SHunday  bo`lsa-da,  Nemis  Federal  bankining  100  foiz 
kapitali  Federatsiyaga,  Federal  Rezerv  Tizimi  kapitali  esa,  100  foiz 
a`zo-banklarning  to`liq  mulkiga  tegishli.  Va  aksincha,  banklar  va  
sug’urta kompaniyalarining mulkiga tegishli bo`lgan Italiya Markaziy 
banki davlat boshqaruv organlariga qaramdir. 
Bu  omilning  tahlilidan  ko`rinadiki,  markaziy  banklar  kapitali 
egalarining  tarkibidan  qat`iy  nazar,  ular  uning  pul-kredit  siyosatidagi 
mustaqilligiga ahamiyatli ta`sir ko`rsata olmaydi. 
O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankini  ham  Germaniya, 
Buyuk  Britaniya,  Frantsiya,  Gollandiya,  Daniya  va  Rossiya  kabi 
davlatlarning  markaziy  banklari  guruhlari  qatoriga  kiritish  mumkin, 
chunki  bu  guruhlar  kapitalining  100  foizi  ham  davlat  mulki 
hisoblanadi. 
O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankining  iqtisodiyotdagi 
qrnini ham uning mamlakat xukumati bilan bo`ladigan munosabatidan 
bilish mumkin. Barcha mamlakatlarda Markaziy banklarning faoliyati 
Markaziy  bank  to`g’risidagi  qonun  bilan  tartibga  solinadi.  qonunda 
Markaziy bank faoliyatining barcha jihatlari o`zaksini topgan bo`lishi 
kerak.  CHunki,  Markaziy  bank  uchun  xukumatning  boshqa  qonun 
hujjatlari “Markaziy bank faoliyati to`g’risida”gi qonun oldida ustuvor 
emas. 
Markaziy  banklarning  raislari  va  boshqaruv  a`zolarini  qonun 
bo`yicha  ishdan  olish  tartibi  ham  qiziqarli  holatda  rasmiylashtirilgan. 
Ko`pgina  sanoati  rivojlangan  mamlakatlar  (Germaniya,  Buyuk 
Britaniya,  YAponiya,  AQSH,  Daniya,  Avstriya,  SHveytsariya  va 
Gollandiya)ning  markaziy  banklar  raislarini,  boshqaruv  a`zolarini 
saylangan 
muddatlaridan 
ilgari 
ishdan 
bo`shatib 
bo`lmaydi. 
Xukumatga  yuqoridagi  davlatlarga  nisbatan  qaramroq  bo`lgan 
markaziy banklar bunga kirmaydi (Italiya, Frantsiya). 
O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi haqida “Markaziy 
bank faoliyati to`g’risida”gi qonunning 20, 21 - moddalarida to`xtalib 
o`tilgan.  O`zbekiston  Respubli-kasi  Markaziy  banki  raisi  5  yil 
muddatga  saylanadi.  qonunning  22-moddasida  “Markaziy  bank 
Raisining  birinchi  o`rinbosari  va  o`rinbosarlari  Markaziy  bank 
Raisining taqdimiga ko`ra Oliy Majlis Kengashi tomonidan lavozimga 
tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi”, deyilgan. 

---

257 
 
SHunday qilib, Markaziy bank boshqaruvining saylovi va ishdan 
bo`shatish  tartibi  mamlakat  Markaziy  bankining  davlat  boshqaruv 
organlariga nisbatan bo`lgan mustaqilligini namoyon etadi. 
O`zbekiston 
Respublikasining 
“Markaziy  bank  haqida”gi 
qonunida Markaziy bankka quyidagi vazifalar yuklatilgan. Bular: 
−
 
pul muomalasini tartibga solish; 
−
 
so`mning qadrini oshirishni ta`minlash; 
−
 
pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish; 
−
 
tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari faoliyati ustidan 
nazorat qrnatish; 
−
 
tashqi  iqtisodiy  faoliyat  bo`yicha  operatsiyalarni  amalga 
oshirish; 
−
 
davlatning  tashqi  qarzini  to`lash  va  oltin-valyuta  rezervlarini 
boshqarish. 
Qonun  O`zbekiston  Respublikasi  Markaziy  bankiga  pul-kredit 
siyosati  mexanizmlarini  tanlashda  keng  mustaqillik  berilgan.  Misol 
tariqasida, kreditlarning foiz stavkasini, banklarga qrnatilgan iqtisodiy 
me`yorlarni,  qimmatbaho  qog’ozlar  bilan  amalga  oshiriladigan 
operatsiyalarni, majburiy rezervlar miqdorini aniqlash va shu kabilarni 
keltirish mumkin. 
O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankini ham kiritish mumkin. 
qonunning 48-moddasida bu haqda quyidagilar bayon etilgan: 
“Kreditlar  hukumatga  Oliy  Majlis  tasdiqlagan  miqdorda,  erkin 
muomalada  bo`ladigan  va  olti  oylik  muddat  ichida  qiymati 
to`lanadigan  qarz  majburiyatlari  ko`rinishida,  tasdiqlangan  davlat 
qimmatli  qog’ozlari  garovga  qo`yilishi  sharti  bilan  beriladi.  Bunday 
qimmatli  qog’ozlar  Moliya  Vazirligi  tomonidan  chiqariladi,  bozor 
stavkasi  bo`yicha  to`lanadigan  daromad  manbaiga  ega  bo`ladi  va 
Markaziy  bankka  topshiriladi.  Kredit  muddatlari  erkin  muomaladagi 
qarz majburiyatlarini to`lash muddatlariga muvofiq kelishi lozim. 
Kredit berish xukumat va Markaziy bank o`rtasida alohida kredit 
shartnomasi  tuzish  bilan  rasmiylashtiriladi,  unda  kreditning  miqdori, 
qaytarilish  muddatlari,  to`lanadigan  foizlar  normasi  va  ssudani  uzish 
tartibi kelishib olinadi. 
Markaziy  bank  xukumatga  obuna  bo`yicha  badallar  uchun  yoki 
respublikaning  u  yoki  bu  xalqaro  tashkilotga  a`zoligidan  kelib 

---

258 
 
chiquvchi  boshqa  to`lovlar  uchun  ancha  uzoq  muddatli  kreditlar 
berishga haqli. 
Markaziy bank xukumatga ushbu moddada nazarda tutilganlardan 
tashqari hollarda moliyaviy yordam berishga haqli emas”.
1
 
Biroq,  iqtisodiy  inqiroz,  ishlab  chiqarish  hajmining  pasayishi 
hamda  inflyatsiyaning  o`sish  tendentsiyasi  davom  etayotgan  davrda 
Markaziy  bankning  byudjetni  engilliklar  bilan  moliyalashtirishi 
kuzatilmoqda. 
Xukumat  bilan  Markaziy  bank  o`rtasidagi  kreditlash  borasidagi 
o`zaro  munosabatlarni  jahon  mezonlariga  moslash  uchun  1  yilgacha 
beriladigan  kreditlardan  tashqari  hamma  zayomlarni  Davlat  qarz 
obligatsiyalari sifatida qayd etish lozim. 
SHu  holatda  O`zbekiston  banki  ochiq  bozorda  operatsiyalar 
o`tkazib,  davlatning  ichki  qarzini  investorlarga  foydaliroq  shartlarda 
qayta taqsimlashi mumkin.